Сарапшылардың пікірінше, Ресей Украинаға басып кірген соң Орталық Азия елдері бейтарап ұстанымда қалып, әртүрлі ойыншылардың арасында баланс сақтауға тырысып жатыр. Аймақтағы маңызды ойыншылардың бірі – Пекин. Қытайдың сыртқы істер министрі Ван И жақында Ташкент, Бішкек пен Душанбеге сапарлап, посткеңестік елдердің лауазымды тұлғалармен келіссөзде Пекиннің аймақ елдерімен ынтымақтастықты дамытуға мүдделі екенін мәлімдеді. Маусым айында Ван И Қазақстанға келіп, Орталық Азия елдерін геосаяси қақтығыстарға қатысудан сақтандырған.
"ҚЫТАЙ МӘСКЕУМЕН БӘСЕКЕЛЕСУГЕ МҮДДЕЛІ ЕМЕС"
Азаттық: Кей сарапшылардың айтуынша, Ресейдің Украинаға басып кіруі Нұр-Сұлтан мен Мәскеудің қарым-қатынасын өзгертті. Бұл басқа ойыншыларға, әсіресе Қытайға аймақта ықпалын күшейтуге мүмкіндік береді делінеді. Ресейдің Украинадағы басқыншылығы оның аймақтағы үстемдігіне кері әсерін тигізді ме?
Рафаэлло Пантуччи: Қысқаша қайырсақ, жоқ. Қытайдың Қазақстанда бұған дейін де мүддесі болды, кейін де бола бермек. Меніңше, Қытай қашанда да Ресейдің үнсіз мақұлдауымен әрекет етті. Қытайға Қазақстаннан геосаяси ықпал тәрізді абстрактілі дүниелер емес, табиғи ресурстар, нарыққа шыға алу, инфрақұрылымдық жобалар тәрізді кәдеге жарайтын нәрселер керек. Сондай-ақ Қытай Қазақстан Пекинді халықаралық аренада қолдаса дейді. Осы дүниелердің ешқайсысы Ресейге зиянын тигізбейді. Мысалы, Ресей Қазақстанның табиғи ресурстарын сатып алуға құлықты емес, себебі оны керек етпейді, Ресейдің өзінің табиғи ресурстары жеткілікті. Ресей Қазақстан нарығына шығып, шамасы жетсе қытай компанияларымен бәсекелес болғысы келеді. Бірақ оған қол жеткізу қиын, себебі қытай компаниялары бәсекеге қабілетті. Сол себепті Ресейдің ықпалы төмендеп, Қытай ықпалы күшейіп жатыр деуге келмейді. Себебі Қытай мен Ресей бір-бірін жақсы біледі, аймақта бірге жұмыс істеуге ынталы.
Меніңше, Ресейдің аймақтағы ықпалына келсек, Украинаға басып кірген соң шиеленіс күшейді. Бірақ екінші жағынан Қазақстанда жыл басындағы дүрбелеңді көрдік. Меніңше, сондай дүрбелең қайталанса, президент Тоқаев ахуалды тұрақтандыру үшін басқа біреуден көмек сұрамас бұрын алдымен Мәскеуге қайырылар еді. Өйткені Қазақстан мен Ресейдің Украина мәселесі бойынша келіспеушіліктері бар болғанымен, Мәскеудің елде өз мүддесі бар.
Азаттық: Дегенмен Батыстағы көптеген сарапшының талдауынша, Қазақстан Ресейден алыстап жатыр. Расында да солай ма? Нұр-Сұлтанның Мәскеуден алыстап жатқанын көрсететін белгілер бар ма?
Рафаэлло Пантуччи: Қазақстанның Мәскеуден алшақтауды қалайтын себептері баршылық. Қазақстанның солтүстігінде халықтың бестен бірін құрайтын, ресейшіл бағыттағы орыстар тұрып жатыр. Кейінгі жылдары ел дерусификация жүргізіп, қазақ тілін қолдану аясын кеңейтіп, кирилл қарпінен бас тартуды жоспарлап, Қазақстанды шын мәнінде тәуелсіз ұлт ретінде айқындауға тырысты. Оған ел ішінде Мәскеудің Украинадағы әрекетін ашық айыптаған мәлімдемелерді қосыңыз.
Путиннің Қазақстанның бұған дейін мемлекеттілігі болмаған деген мәлімдемесін қараңыз. Ресейдегі кейбір комментаторлардың "бір күні Қазақстанға кіреміз" деген мәлімдемесіне назар салыңыз. Осыларға қарап Украинада болғанға ұқсас дүниелерді байқауға болады. Бірақ ең басты айырма, Қазақстан не істей алады, [Ресейге] балама бар ма дегенге келіп тіреледі. Меніңше, Қытай балама бола алмайды, өйткені Ресеймен бәсекелесуге мүдделі емес. Керісінше Қытай Батыспен текетіресте Ресейді геосаяси серіктесі ету үшін Мәскеумен жақсы қарым-қатынас ұстануға мүдделі. Сондықтан Украина үшін баламалар бар, Еуроодаққа, НАТО-ға кіруге тырыса алады. Батысқа бет бұра алады. Қазақстан іс жүзінде олай ете алмайды, өйткені қашанда да Қытайға, Ресейге қарайлайды. Сондықтан Қазақстан үшін тек екі мүмкіндік бар. Ол – Қытай мен Ресей, әрі бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Сондықтан Украинамен салыстырғанда Қазақстандағы жағдай мүлде бөлек. Қазақтар осы себепті Ресейдің Украинадағы әрекетінен сәл алшақтауға тырысты. Сөйте тұра мұндай алшақтау оларды Ресейге қарсы басқа серіктеске жақындатпайды.
Азаттық: Сарапшылардың пайымдауынша, Пекин мен Мәскеу арасында аймақтағы міндеттердің айқын бөлінісі болды: Ресей қауіпсіздікке жауапты болса, Қытай аймақ экономикасын дамытты. Сәуір аяғында Қытайдың ұлттық қорғаныс министрі Вэй Фэнхэ Қазақстанға келіп Тоқаевпен кездесті. Қытай ұлттық қорғаныс министрлігінің хабарына қарағанда, екі тарап әскери ынтымақтастықты күшейтуге келісті. Бұл нені білдіреді? Қытай аймақтағы қауіпсіздікке мән бере бастады деген сөз бе?
Рафаэлло Пантуччи: Меніңше, Ресей қауіпсіздікке, ал Қытай экономикаға мән береді деген нарратив дұрыс шығар, бірақ тым жайдақ, өйткені Ресейдің де Орталық Азияда экономикалық мүддесі бар. Еуразия экономика одағы Ресейдің аймақтағы ықпалын қалпына келтіруге бағытталған. Себебі Ресей Қазақстанда Қытай бағыты басым бола бастағанын, Мәскеу экономикалық ықпалдан айырылып жатқанын көріп, экономикалық бақылауды қайта орнатуға ұмтылды.
Екінші жағынан, Қытай-Ресей қарым-қатынасы жақсы болғанымен, олар бір-біріне онша сенбейді. Егер Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздігі жайлы сөз қозғасақ, онда Пекиннің сепаратист лаңкестер Қытайда тәртіпсіздік пен толқу тудыратын база ретінде Орталық Азияны пайдалануы мүмкін деген қорқынышы бар. Сол себепті мұнда ұлттық қауіпіздік мәселесі жатыр. Ал қандай ел ішкі қауіпсіздік мәселесін өзге елге тапсырып қояды? Қытайдың Халық қарулы полициясы мен өзге қауіпсіздік күштері Орталық Азиядағы әріптестерімен көп жыл бойы бірге әрекет етті. Себебі олар бұл мәселеге Ресейдің араласуына жол бергісі келмейді. Оның үстіне Ресейдің өз басында мәселе жетіп жатыр.
Бұған қоса Қытай аймаққа инвестиция салды, онымен бірге аймаққа барған қытай азаматтар қарсылыққа тап болды. Сол себепті оларды қорғау керек. Қытай тарабы жергілікті қауіпсіздік күштеріне сенім артты, бірақ олардың шамасы жетпейтін болып шықты. Сол себепті Қытай қауіпсіздік саласына қатысып, белсендірек болғысы келді. Қытай бұл мәселені өзі бақылауында ұстап, Ресейге бергісі келмейді. Жақында бұл бағыт тіпті айқын бола түсті. Ауғанстандағы оқиға осының қозғаушы күшіне айналды. 2016 жылы Бішкекте Қытай елшілігіне жасалған шабуыл Пекинді алаңдатты. Сол себепті Қытай бұған Ресейді араластырмай, қауіпсіздік мәселесіне мән беріп жатыр. Алайда бұл Ресейге нұқсан келтірмейді. Өйткені Қытай аймаққа өз адамдарымызды жіберіп, Ресейді тықсырамыз деп жатқан жоқ. Олар "біз осы мәселеге алаңдаймыз, соған адамдар жібереміз" дейді.
Ал екі елдің арасында бәсеке қай салада бар десеңіз, бұл – қару-жарақ саудасы. Кейбір қару-жарақ келісімшарттарына келгенде Қытай Ресейдің алдын орап кетіп жатыр. Мысалы, Қытайдың Қазақстанмен зымыран жүйелері, дрондар мен ұшақтар бойынша ірі келісімшарттары бар.
АЙМАҚ ЕЛДЕРІ ҚЫТАЙҒА МИЛЛИАРДТАҒАН ДОЛЛАР ҚАРЫЗ. ОНЫ ҚАЛАЙ ҚАЙТАРМАҚ?
Азаттық: Жақында Қытай сыртқы істер министрі Ван И Орталық Азияға сапарлап, Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстанға барды. Ол Ташкентте өткен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы елдері сыртқы істер министрлерінің жиыны кезінде Қазақстан сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен кездесті. Ван И кездесуде Пекин "Бір белдеу – бір жол" бастамасы арқылы Қытай-Қазақстан әріптестігін күшейтуге дайын екенін мәлімдеді. Бұл Қытай "Бір белдеу – бір жол" бастамасының құрлық бағыттарын Орталық Азияға бұратынын білдіре ме? Бұған Украинадағы соғысқа байланысты Ресейге салынған санкциялар себеп пе?
Рафаэлло Пантуччи: Меніңше, Орталық Азия "Бір белдеу – бір жол" бастамасында қашанда да маңызды орында тұрды, себебі бұл бастама туралы алғаш рет Қазақстанда айтылды. Сондықтан "Бір белдеу – бір жол" Орталық Азия арқылы өтетін болды. Кейінгі кездері Ресей арқылы өтпейтін кей дәліздерді дамыту бастамасы көтерілді. Бұл Украинадағы соғыс және Ресейді экономикалық жүйеден ысыратын санкциялармен байланысты. Қытай трейдерлері бұл мәселеге тап болғысы келмейді. Сол сияқты Қытаймен сауда жасағысы келетін Еуропадағы трейдерлер де бұдан аулақ болғысы келеді. Сол себепті балама дәліздерге екі тарап та мүдделі. Бірақ бұл геостратегиялық емес, коммерциялық шешім. Сондықтан мұны Ресейге жасалған соққы деп бағаламас едім.
Азаттық: Бірақ Ресей мұндай жағдайда қалай әрекет етеді?
Рафаэлло Пантуччи: Олар не істей алады? Ондай жағдайда Ресейдің қолында тұрған ештеңе жоқ. Оның үстіне Қытайдың Ресейді айналып өтетін жолы – жаңа нәрсе емес. Қытай аймақта Ресейді айналып өтетін жолдарды бұған дейін де салған. Қытай "Бір белдеу – бір жол" бүкіл Еуразияны жалғайтын тарам-тарам жолдарға бөлініп кетеді деп көздеді. Сол себепті Қытай әрекеті Ресейді таңғалдырды деп ойламаймын.
Дей тұрғанмен бұл ретте Қырғызстан президенті Жапаровтың "Владимир Владимирич [Путинмен] сөйлестім, ол теміржолды (Қытай-Қырғызстан-Өзбекстан теміржолы) салуға қарсы емес екенін айтты" деген пікірін байқадым. Яғни, бұл қырғыздарға мұны іске асыру үшін Ресейдің мақұлдауын алу керек дегенді мойындау, бұған дейін ондайды естімеген едім. Ресей теміржол құрылысын тоқтатып, іске асырмай тастауға дайын деп есептемеймін. Екіншіден, Қытай Ресеймен дауласып, таласады деп те ойламаймын, өйткені Қытайдың жалпы сауда көлеміндегі Орталық Азияның үлесі болмашы, сондықтан бұл Ресеймен араздасуға тұрмайтын дүние.
Азаттық: Қытай "Бір белдеу – бір жол" бастамасындағы кей жобаларды қаржыландыруды қысқартып жатыр. Пекин Орталық Азиядағы жобаларға инвестиция сала ма?
Рафаэлло Пантуччи: Меніңше, иә, олар қаржы құюды жалғастыра береді. "Бір белдеу – бір жолды" қаржыландыру бірнеше себепке байланысты қысқартылды, оның бірі – экономикалық құлдырау. Сондықтан ақша азайып жатқанда Қытайдың өз ішінде де көп нәрсеге ақша жұмсау керек. Екінші жағынан соңғы жылдары "Бір белдеу – бір жолдың" көптеген жобасына миллиардтаған доллар жұмсалып, нәтижеде ештеңе іске аспағанын көрдік. Сондай-ақ дұрыс есеп-қисап жүргізе келе тәуекелі көп жобаларға ақша салынып, ол ақшаны қайтару мүмкіндігі азайып жатқанын мойындағандай. Пекин үшін бұл проблема, себебі олар ақшаны құр бекер құймайды. Олар ақша құю арқылы табыс табуды көздейді. Сондықтан бұл "Бір белдеу – бір жолды" қысқарту емес, оңтайландыру дер едім.
Азаттық: Душанбе сыртқа 3,3 миллиард доллар қарыз, оның 60 пайызы немесе 1,98 миллиард доллар Қытайдың "Эксимбанкінен" алынған. Ал Қырғызстан бұл банкке 1,8 миллиард доллар қарыз. Орталық Азия елдері Қытайдан көп көлемде қарыз алады және оны қайтара алмай қалады деген қауіп бар ма?
Рафаэлло Пантуччи: Бұл – бұрыннан келе жатқан дилемма. Бұл ретте қарыз тұзағы туралы әңгімеге сенбеймін, өйткені Қытай несие берушілері біреуді қарызға батырып, тоз-тозын шығарып жоқшылыққа ұшырату үшін ақша қайтаруды талап еткенін көрмедім. Олар белгілі бір жоба салу үшін кепілдік талап етеді. Мысалы, "теміржол салу үшін несие береміз, ол үшін мына компания қызметіне жүгінесіздер, бірақ қарызды мынандай шарттармен қайтарасыздар. Егер несиені қайтара алмай қалсаңыздар, оның өтеуі ретінде пайдалы қазбалар өндірісін пайдалануға бересіздер" дейді. Мұны ақылға қонымсыз дей алмаймын.
Меніңше, бұл жердегі мәселе Қырғызстан мен Тәжікстан қайтара алатын сомадан артық қарыз алып жатыр ма дегенге келіп тіреледі. Бұл сұрақты Қырғызстаннан гөрі Тәжікстанға қарата қойған дұрыс, себебі Тәжікстанда мұндай келісімшарттар ашық емес. Қырғызстанда ол белгілі бір дәрежеде ашық, сол себепті оны талқылап, ахуалды түсінуге болады.
Қысқасы, шарттар орындалмаған жағдайда Қытайдың әлденені талап еткенін көрмедім. Олар әдетте қарызды қайта құрылымдап, оны ұзарту жолын қарастырады.
Азаттық: Ал Қазақстанның Қытай алдындағы қарызына келсек, оны қайтара алмау қаупі бар ма?
Рафаэлло Пантуччи: Қазақстан – ресурстарға бай ел. Қазақстан Қытай инвестицияларына сақтықпен қарайтын және өз шарттарын қоятын. Мысалы, 2003 жылы Қашағанды барлауға қатысқан BG жобадан шықпақ болып, өз үлесін сатпақ болды. Оған Қытай қызығушылық танытты, бірақ "ҚазМұнайГаз" бен үкімет Қытайдың кіруіне жол бермеді. Мұндағы айтпағым, Қазақстан жобаларға кімді кіргізіп-кіргізбейтінін шешіп, ахуалды бақылауда ұстап отыр. Сонымен қатар Қазақстан қарызды қайтара алмау мәселесіне тап болады дегенді елестету қиын, себебі ақшасы бар.
ПЕКИННІҢ ЖЕРГІЛІКТІ БИЛІКТІ ҚОЛДАУЫ ЖӘНЕ АҚШ-ҚЫТАЙ БӘСЕКЕСІ
Азаттық: Қытай сыртқы істер министрі Ван И Пекин Өзбекстанның ұлттық егемендігі мен тұрақтылығын сақтау жолындағы әрекетін қолдайды деп мәлімдеді. Осылайша ол Қарақалпақстандағы қанды оқиғаны меңзегендей болды. Қаңтар оқиғасынан кейін Қытай басшысы Си Цзиньпин Тоқаевтың үшінші күштер мен террористер туралы нарративін қолдаған еді. Бұл нені білдіреді?
Рафаэлло Пантуччи: Бұл жерде астын сызып айтатын нәрсе, Қытай үкіметі жергілікті биліктің ұстанымын қолдап отыр. Қытай екі елде болған оқиғаға таң қалды, олар мұндай оқиғалар болады деп күтпеді. Қалай болғанда да олар жергілікті билік не десе де, оларды қолдайды. Си Цзиньпин Тоқаевтың нарративін қолдады, Ван И Ташкенттің Қарақалпақстанға қатысты нарративін қолдады. Бұл − таңғалатын нәрсе емес. Өйткені олар жергілікті биліктің айтқанына қарсы шығуға мүдделі емес.
Азаттық: Ван И маусым айында Қазақстанға келіп, Тоқаевпен кездесті. Қытай тарапы кездесуден кейін жариялаған хабарламада Пекин Орталық Азияны геосаяси ойындарға қатысудан сақтандырғанын жазды. Ван И Қытай еш уақытта көршілердің аумақтық тұтастығына қол сұғып, оларды конфротанция мен біреулермен текетірестерге тартпағанын мәлімдеді. Тоқаевтың баспасөз қызметі бұл туралы жазбады. Осылайша Қытай әлдебіреу өзгелерді конфронтацияға тартып жатқанын меңзегендей болды. Бұл ретте Қытай тарабы не айтқысы келді?
Рафаэлло Пантуччи: Бұл − АҚШ-қа жасалған соққы. Меніңше, кейінгі айларда АҚШ Орталық Азиядағы дипломатиялық белсенділігін арттырып жатқаны анық. Бұл – оң үрдіс. АҚШ мемлекеттік хатшысының орынбасары [Узра Зея] аймаққа келіп кетті. АҚШ Орталық қолбасшылығының басшысы, генерал Майкл Эрик Курилла келіп кетті. АҚШ-тың қауіпсіздікті күшейтіп, терроризммен бірігіп күрескісі келетіні талқыланды. АҚШ – аймақтағы ірі инвестор. АҚШ аймақтағы белсенділігін күшейтіп жатқан себебі – Орталық Азиямен бұрыннан қарым-қатынасы жолға қойылған, сондай-ақ аймақта Ресей мен белгілі бір дәрежеде Қытайдың ықпалы бар екенін біледі. Бұл ретте Қытай Орталық Азия елдерінің халқына "көпвекторлы ойын жүргізіп жатқандарыңызды түсінеміз. АҚШ соның бір бөлігі екені анық. Алайда тым алысқа кетпеңіздер деген сигнал тәрізді.
Азаттық: Яғни аймақта Ресей мен Қытай арасында бәсеке жоқ болғанымен, Қытай мен АҚШ арасында бәсеке бар деуге келе ме?
Рафаэлло Пантуччи: Меніңше, бұл бәсекелестік біршама күрделі. Өйткені АҚШ дәл Қытай және Ресей тәрізді аймақтағы ойыншы емес. Орталық Азияны АҚШ санкциялары салынған елдер қоршап тұр. АҚШ-тың аймақта ықпалын арттыруға тырысып, нақты мәселелерге мән беріп, Орталық Азиямен жұмыс істеуін, қолдау білдіруін қисынды деп білемін. Бәлкім, Пекин немесе Мәскеуде отырсаңыз, мұны бәсекелестік деп қабылдауға болады. Алайда аймақтағы ахуал, динамика әлі де Қытай мен Ресейдің қолайына жағып тұр. Демек, бұл − әділетсіз бәсеке. АҚШ-тың дәл Қытай мен Ресей тәрізді аймақта ықпалы мен байланыстары жоқ.
ПІКІРЛЕР