Бұрын Қазақстанда премьер-министр лауазымын иеленген адам бұл қызметте екі жарым жылдан әрі тұрақтамайтын еді. Осы тұрғыдан келгенде біраз «отырып» қалған Кәрім Мәсімовтің орнынан түсетіні туралы алуан түрлі болжамдар айтылды. Біз Кәрім Мәсімовтің мансап сатыларын сонау мектеп қабырғасында жүрген кезден бері қарай шолып көрмек болдық. Сөйтсек, оның 2007 жылы премьер-министр лауазымына бір-ақ секіруі де қисынды екен. Өйткені Кәрім Мәсімов бала кезден-ақ ұқыпты, ал кейде авантюрист болып шықты.
«БЛОГГЕР КӘРІМ»
2007 жылдың 15 қаңтарында өткен үкімет отырысында Кәрім Мәсімов мемлекеттік басқару жүйесін модернизациялау жөнінде ұсыныс әзірлейтін төрт жұмыс тобы құрылатыны туралы құлағдар етті. Бұл кез әлемдік дағдарыс Қазақстанға жете қоймаған жайбарақат күндер еді.
Алайда содан бері төрт жыл өтсе де, қазақстандық экономист Қанат Берентаевтың айтуынша, осынау әкімшілік реформа айта қаларлықтай жеміс берген жоқ. Өйткені «қоғамның мемлекеттік басқаруды бақылап отыруына мүмкіндік беретін тетік жасалмаған, әкімшілік реформада жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді органдары туралы ең өзекті мәселе қалыс қалған». «Жария ақпарат жоқтығынан бюджеттік бағдарламаларға бөлінген қаржының 10-15 пайызы көзделген нысанға жетпей, орта жолда жемқорлардың қалтасында құйылады деп есептеймін» дейді экономист.
Бірақ Кәрім Мәсімовтің мемлекеттік басқару жүйесін модернизациялауда жүзеге асырмақ болған айтарлықтай шараларының бірі - электронды үкімет.
Кәрім Мәсімовтың өзі жеке блог ашып, өзге министрлер мен әкімдерден де соны талап етті. 2011 жылдың басында премьер-министрдің блогына азаматтардан 60 мыңға жуық хат-хабар түскені айтылды. Бірақ блог иесі олардың қаншасына байланысты шара қолданғаны туралы ақпарат бермеді.
ЭКОНОМИКА СТИЛІ ӨЗГЕРГЕН ЖОҚ
Кәрім Мәсімовтің үкіметі әкімшілік реформалардан өзге аты жер жаратын тағы бірнеше жобаны жүзеге асырмақ болды. «Әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына қосылу» идеясы, «100 мектеп – 100 аурухана» әлеуметтік жобасы және Қазақстанның 2020 жылға дейінгі үдемелі индустриалды-инновациялық дамуы» секілді атынан ат үркетін бағдарламалар осындай жобалардың қатарына жатады.
Бірақ Кәрім Мәсімов үшін ең басты сын - әлемдік экономикалық қаржы дағдарыс еді. Қазақстан экономикасы елдің минералды қорларына қатысты әлемдік бағаның құбылуына тікелей тәуелді бола тұра, 2007-2008 жылдары президент Нұрсұлтан Назарбаев секілді Мәсімов те «Қазақстан экономикасына жаһандық дағдарыс айта қаларлықтай салқынын тигізе алмайды» деп қайталаумен болды.
«ИНДУСТРИЯЛАНДЫРУДЫҢ» КҮМӘНДІ ТАБЫСТАРЫ
2010 жылы ақпанның 23-інде үкімет Қазақстанның үдемелі индустриалды-инновациялық дамуы жөнінде мемлекеттік бағдарлама қабылдады. Осы бағдарлама бойынша 2014 жылы елдің жалпы ішкі өнімі 2008 жылғы деңгеймен салыстырғанда 50 пайызға артуы керек. Бұл жолы қолға алған бағдарламаны жүзеге асыру жөнінен Кәрімов «рекорд» жасады. Яғни бағдарламаны қабылдағаннан кейін бірнеше ай өтер-өтпесте, 2010 жылдың шілдесі күні жалпы құны 351,1 миллиард теңгені (2 миллиардтан астам АҚШ доллары) құрайтын 72 жобаның тәмамдалғанын мәлімдеді.
Үкімет жасаған «индустриаландыру картасы» бойынша жалпы құны 8 триллион теңгеге есептелген (50 миллиардтан астам АҚШ доллары) 294 нысан салу көзделген еді. Идея ауторларының ойынша, соның нәтижесінде Қазақстан экономикасы біртіндеп диверсификациялануы тиіс.
Алайда бағдарламаның алғашқы нәтижелеріне күдікпен қарайтын экономист Қанат Берентаев индустриалды-инновациялық бағдарлама небәрі «мониторингтік» бағдарлама, өйткені оған осы уақытқа дейін жасалып қойған жобалар кіргізілді, оның ішінде туризм мен ауыл шаруашылығы саласындағы жобалар да бар деп есептейді.
– Олар бұрын қабылданған жобалар болатын, сондықтан бұл тұстан жалпы тұжырымдаманы көрмей тұрмын, – деді Қанат Берентаев Азаттық радиосына телефон арқылы берген сұқбатында.
Ол сондай-ақ Қазақстанның 2010 жылғы жалпы ішкі өніміндегі 7 пайыздық өсімнің 2,7 пайызы таяуда ғана ашылған өндіріс орындарына тиесілі деген мағлұматтарға да күдікпен қарайды.
– Мұндай өндірістер ең әуелі өзінің жобалық қуатын толық меңгеріп, содан соң тұрақты жұмыс сатысына өтуі тиіс. Ал ол үшін бірталай уақыт керек. Әлдекім осындай цифрларды алған да, президенттің ауызына сала салған, – дейді Қанат Берентаев.
"Тәуекелді бағалау тобының" жетекшісі Досым Сәтбаев Қазақстанның индустриалды-инновациялық дамуы бағдарламасының жасалуын «жақсы нышан» деп санайды, бірақ сапалы орындаларына сенбейді.
– Бағдарламаның өзі жаман емес, бірақ басқа көпірме жобалар сияқты оның да жүзеге асуы екіталай. Өз басым осынша мол қаржы жұмсасақ та, индустриалды-инновациялық экономика құрарымызға күдігім бар. Бюрократтарда инновациялық ойлау жүйесінің жоқтығы мен қазіргі әкімшілік жүйенің инновациялық өзгерістерге икемсіздігі жоспарды жүзеге асыруға кедергі жасайды, – деді Досым Сәтбаев Азаттық радиосына айтқан пікірінде.
Экономист Қанат Берентаев индустрияландыру бағдарламасының кейбір жобаларын жүзеге асыруға мемлекет пен жеке меншіктің серіктес ретінде қатысуын дұрыс шара деп есептейді. Айта кетейік, шағын және орта бизнесті қолдау стратегиясы бойынша үкімет пайыздық үстемелерді субсидиялау және кредиттерге ішінара кепілдік беру секілді қаржылай қолдау көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге мемлекет есебінен инфрақұрылымдық құрылыс жүргізу арқылы кәсіпкерлердің шығынын төмендетуге де уәде берген болатын.
Қанат Берентаев үкіметтің экономикалық стратегиясындағы тағы бір жағымды жайттың қатарына Кедендік одақ аясында Қазақстанның Ресей және Белоруспен арадағы қарқынды интеграциясын жатқызады, бірақ ол интеграциялық процестердің қоғамдық талқылаусыз басталғанын қолдамайды.
КӘРІМ МЕН ҚЫТАЙ
Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдары Кәрім Мәсімов «белгілі бір қаржылық-өнеркәсіптік топтардың шылауында кетпейтін саясат ұстанып отырғанын» жазады. Бірақ бірқатар БАҚ оның Қазақстан президентінінің күйеу баласы, миллиардер Тимур Құлыбаевқа бүйрегі бұрып, Қытай мүддесін де ұмытпайтынын айтады.
Бір қызығы, оған «Қытай үкіметінің мүддесін көздейді» деп айып тағуға Қазақстан аумағында соя мен рапс өсіру, үкімет жобаларын қытайлық Эксимбанк арқылы несиелеу немесе қытайлық шикізат компанияларының экспансиясының ұлғаюы сияқты ел ішінде айтарлықтай пікір туғызған жайттар ғана емес, премьер-министрдің білімі мен мансап жолы да аз ілік болмайтын сияқты.
Өмірбаянына қарағанда, Бейжіңдегі Тілдер институты мен Ухань университеті Заң институтының дипломын иеленген Кәрім Мәсімов Қытай мен Гонгонкта бизнестік тәжірибе жинақтаған. Кейбір қарсыластары «оның Сингапурде жылжымайтын мүлкі мен бизнес мүддесі де бар» дейді – бірақ оған дәлел жоқ.
Аты-шулы «Викиликс» сайтында жарияланған ақпараттардан кейін де Кәрім Мәсімовтің имиджіне көп нұқсан келе қоймады. Сайтта мәлім болған дипломаттың әңгімесінде Қазақстан премьерінің Астанадағы түнгі клубтардың біріндегі дөкейлерге арналған залда емес, жалпы залда жалғыз билеп жүргені жөнінде ғана айтылады. Керісінше «биші Кәрім» премьердің имиджі үшін пайдалы болып шығатын сияқты.
Қанат Берентаев сондай-ақ Қазақстан экономикасындағы Қытай факторын да тым дабыралатудың жөні жоқ деп санайды.
– Қытай дүние жүзінен, оның ішінде Африкадан да, Австралиядан да шикізат активтерін молынан сатып алып жатыр. Яғни, олар өз елінің алтын валюта қорын табиғи активтерге айналдыруға кірісті. Экономикалық көзқарас тұрғысынан алғанда біздің кен орындарымызды кім басқарса да бәрібір емес пе? – дейді экономист.
Қанат Берентаев «Кедендік одақ аясында Қазақстан экономикасы Қытай экспансиясына қарсы тұра алады деп» санайды.
«КӨКТЕ ЕКІ КҮН БОЛМАЙДЫ»
Осыдан төрт жыл бұрын Кәрім Мәсімов премьер-министр болған кезде Даниял Ахметов - қорғаныс министрі, Виктор Храпунов төтенше жағдайлар министрі болып тағайындалды, ал қазіргі мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед Қызылорда облысының әкімі ретінде енді ғана іске кіріскен еді.
Жоғарыда аттары аталғандардың кейбірі баяғыда-ақ лауазыммен қош айтысты, кейбірі қызметін ауыстырды, енді бірі Қазақстаннан біржола кетіп тынды. Бұл тұрғыдан келгенде 2007 жылдың қаңтарында Қазақстан сенатының төрағалығына тағайындалған Қасым-Жомарт Тоқаевты ғана Кәрім Мәсімовпен салыстыруға болатын сияқты.
Премьер-министр лауазымында ұзақ отыру үшін «Қазақстан премьері бетегеден биік, жусаннан аласа болуы керек. Өйткені көкте екі күн болмайды» дейді Досым Сәтбаев. Оның ойынша, бұл лауазымнан үміткерлердің бойында президентке мейлінше адал берілгендікті танытып тұратын, өте сақ және «жұрттың бәрімен жақсы қатынаста» жүре алатын қасиет болуы тиіс.
Досым Сәтбаев «жаһандық дағдарыс Мәсімовтің премьер-министр қызметінде ұзағырақ отыруына септігін тигізді, бірақ ол Мәсімовке деген сенімнің ұзақ болатынын білдірмейді» дей келе, «премьер-министр әне-міне орнынан түседі екен» деген алыпқашпа сөздердің жыл сайын естілетінін қалжыңға сүйей айтты. Бірақ Кәрім Мәсімов те, оның алдындағы премьерлер де «елді шикізатқа тәуелділіктен шығара алмағанын» баса айтты Досым Сәтбаев.
Экономист Қанат Берентаев дәл қазіргі жағдайда премьер-министр «мемлекеттегі екінші не үшінші тұлға емес, небәрі орындаушы ғана» дейді.
– Әзірге көппартиялық жүйе жоқ, сондықтан үкімет тек билік партиясынан ғана құрылатындықтан Кәрім Мәсімовтің саясатқа араласпайтын сыңай танытқаны, бір жағынан дұрыс және солай болғаны да жөн, – деген пікір ұстанады Берентаев. Ол сондай-ақ «ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттігін 2020 жылға дейін ұзарту жөнінде референдум өткізген соң премьер-министр орнынан түседі» деген қаңқу сөздердің объективті алғышарты жоқтығын айтады.
– Премьердің сөзіне қарағанда, кез-келген жаңа бастама тек президенттің айтуымен болады. Яғни негізгі идеяны айтқан да – президент, қалай істеу жөнінде нұсқау берген де – президент. Қысқасы басталған іс те, біткен іс те – президенттің арқасында.
Розлана Таукина өз пікірін «мұндай премьерлер мейлінше ыңғайлы болады және шенеуніктің өзіндік ойы неғұрлым аз болған сайын, қызметте де соғұрлым көбірек отырады» деп түйіндеді.
КӘРІМ МӘСІМОВ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЫНЫПТАСТАРЫ
Кезінде Кәрім Мәсімов оқыған республикалық физика-математика мектебінің түлегі, қазір Астрахан мемлекеттік университетінің доценті Аида Құрманғалиева Азаттық радиосымен арадағы жазба хабарларында Кәрім Мәсімовты «ұзын бойлы, сыпайы, қарапайым және өте интеллигент жігіт болатын, бір көргенде психологиялық тұрғыдан аса тартымды әсер қалдыратын еді» деп еске ала келе, «қазір оған кәсіби шеберлігі де қосылғаны байқалады» деп жазады.
Премьердің тағы бір сыныптасы, қазір Нью-Джерсиде (АҚШ) тұратын Галина Светская да Кәрім Мәсімов биік мансапқа жақсы білімінің арқасында жетті дейді. «Бірақ тәуір оқығандар жалғыз ол ғана емес» деген Галина Светская өзінің 2002 жылдан бері Қазақстанда болмағанын, осы орайда тосын қоңырауды пайдалана отырып, «егер мені ұмытпаған болса, Қазақстан премьер-министріне дұғай сәлем жолдағым келеді» деген тілегін жеткізді.
Кәрім Мәсімовтің тағы бір сыныптасы және №10 физика-математика мектебінің сайтына қарағанда, осы оқу орнының 1982 жылғы түлегі — БТА Банктің бұрынғы топ-менеджері Роман Солодченко. Ол 2009 жылдың наурыз айында, БТА Банк үкімет бақылауына өткен соң бір айдан кейін Қазақстаннан қашып кеткен еді.
Роман Солодченко эмиграцияға кеткен соң Азаттық радиосына берген ең алғашқы сұқбаттарының бірінде «үкіметтің кесірінен банктің қалай күйреп жатқанын көруге дәті шыдамай, Қазақстаннан кетуге бел буғанын» айтқан болатын. Сөйтіп, тағдыр осынау элиталық мектепті бітірген екі сыныптасты саяси сахнаның екі жағына шығарып тастады.
