Бұдан жиырма жыл бұрын Қырғызстан президенті парламент сессиясының ашылуында мінберге өз кенішінде өндірілген құйма алтынды алып шыққан еді. Президент мұны ел болашағының кілтіне балаған.
ЭКС-ПРЕЗИДЕНТТІҢ АЛҒАШҚЫ АЛТЫНЫ
Президент Асқар Ақаев алғаш бұл идеяны көтерген жиырма жылдан бері елдің алтын өндіру индустриясын дамытуға көп көмек жасалды.
Қырғызстанның табиғи ресурстар министрі Замирбек Есенамановтың сөзіне қарағанда, елде қазір 220-дан астам алтын кеніші жұмыс істеп тұр. Алтын индустриясы мемлекет қазынасына жылына 120 миллион АҚШ долларын құяды. Бұл ел экспортының шамамен 40 пайызын, жалпы ішкі өнімнің 15 пайызын құрайды. Алтын бағасының құбылмалы болуынан бұл көрсеткіш 2011 жылы 175 миллион АҚШ долларына дейін, ал алтын өндіруді арттыру нәтижесінде келер жылы 350 миллион АҚШ долларына дейін артады деп болжанып отыр.
Жалпы, Қырғызстанда 2 мың тоннадан астам алтын қоры бар. Алтын өндіру көлемі жөнінен Қырғызстан постсоветтік елдер арасында үшінші,
ал Орталық Азияда Өзбекстаннан кейінгі екінші орында тұр. Алтынның бір унциясының құны 1 800 АҚШ долларынан түспей тұрғандықтан, елдің алтын қоры 5,5 миллион азаматтың әрқайсысын 22 мың АҚШ долларымен қамтамасыз етуге жеткілікті.
Алайда айына орта есеппен 150-250 АҚШ доллары аралығында жалақы алатын, кедейлікпен және қаулап келе жатқан жұмыссыздықпен күресіп жүрген қарапайым қырғыздар үшін іс жүзінде еш нәрсе жасалған жоқ.
– Тәуелсіздік алғаннан кейін алтынымыздың есебінен өміріміздің жақсаратындығы, ауқатты болатынымыз жайлы әңгімелер көп жүрді. Бірақ олай болмай шықты, – дейді өнеркәсіп индустриясындағы ашықтықты, экологиялық мәселелерді көтеріп жүрген «Таза Табият» үкіметтік емес ұйымының жетекшісі Анара Дауталиева.
ҚАРАПАЙЫМ ХАЛЫҚ ТА «АҚША ЕСЕПТЕЙ АЛАДЫ»
Өткен алты жылда екі төңкерісті бастан өткерген Қырғызстанда саяси тұрақсыздық халықтың экономикалық әл-ауқатын төмендетіп, елдің байлығын тонап жатыр деп саналатындарға қарсы наразылықты күшейтіп жіберді. Ал алтын өнеркәсібінде бұл, әсіресе, үкіметтің жемқор әрекеті мен шетелдік инвесторларға қарсы бағытталып отыр.
– Алтын өнеркәсібінде адамдар көп құрбан болып жатыр. Көптеген кеніштер халық сирек қоныстанған аймақтарда орналасқан. Бұл қоршаған
ортаны бүлдіріп жатыр. Халық ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлерінен бас тартуға мәжбүр болып отыр, – дейді Анара Дауталиева.
Өткен аптадағы кеніш қызметтеріне деген наразылықтар санының артуын қозғаған Анара Дауталиева халықтың үкімет тартып жатқан шетелдік инвестициялардың өздеріне де пайдасы тиіп жатқанына көз жеткізгілері келетінін қалайтынын айтты.
– Егер Қырғызстан шетелдік компаниялармен байланыстан жақсы пайда көргенде, бәлкім мұндай наразылықтар болмаған болар еді. Себебі халық та «ақша санауды» біледі ғой. Барлығы тау-кен өнеркәсібін дамыту қажеттігін түсінеді. Адамдар да жол салып, су құбырларын тартуды, мектептерді жөндеуден өткізуді және ең бастысы – қоршаған ортамызды бүлдірмеуді талап етіп отыр, – дейді ол.
ШЫДАМНЫҢ ШЕГІ
Елдің шығысындағы Нарын облысына қарайтын Емгегчил ауылында таяуда болған наразылықта халықтың ашуы күшейіп кеткен. 26 тамызда 300-дей адам қытайлар басқаратын Солтон-Сару алтын кенішінің бас кеңсесінің алдына жиналды. Олар өздерін таратуға келген үш полиция қызметкеріне шабуыл жасап, үш қытайлық кеншіні ұрып тастады.
«Халық табыстың көп бөлігі көз алдында шетелдіктерге кетіп, ал өздерінің жұмыссыз, кедейлікте өмір сүріп жатқандарына наразы екенін» айтады Емгегчил ауылының тұрғыны Бердібек Дайыров.
– Неге тек қана мұнда қытайлар келіп, жұмыс істеуі керек? Қырғыз неге сол жұмысқа орналаса алмайды? Біз қытайлардың кетуін талап етеміз. Мұнда қырғыз жігіттері де жұмыс істеуі керек. Егер қытайлар мұнда жұмыс істеуі тиіс болса, онда билік кенішті жергілікті компанияларға дамыту үшін беруі керек. Осыдан кейін ғана қытай жұмысшылары бізге жұмыс істей алады, – дейді Бердібек Дайыров.
Анара Дауталиева бүкіл ел бойынша наразылықтар байқалатынын айтады. Мысал ретінде ол шетелдік компанияның елдегі ірі кенішке инвестиция салғанын келтіріп, «Халықтың Құмтөр және басқа да кеніштерден пайда көреміз бе деген үміттері ақталмады» дейді.
Ыстықкөл облысының солтүстік-шығысында орналасқан, канадалықтар басқаратын Құмтөр кенішінде кем дегенде 700 тонна алтын қоры бар делінеді. Құмтөрде алтын өндіру басталған 1997 жылдан бері кеніштен 250 тонна алтын өндіріліп алыныпты. Осы жылдың басынан бері кеніштегі өнім өндіру көлемі 15 пайызға артқан.
Табиғи ресурстар министрлігінің қоғамдық бақылау кеңесінің төрағасы Орозбек Дуйшеев үкіметті алтын бағасының өсуін өз құқығын пайдалана отырып, ел игілігіне қорықпай жұмсауға шақырған. Ол Құмтөрге барар жолды жауып тастағанда компания акциясы бір данасына 13 долларға дейін құлдырап кеткенін, қазір 19 доллар тұратынын мысалға келтіріп:
– Егер бір акция құнын 20 доллар болады десек, үкімет иелік ететін 33 пайызға тең 77 миллион дана акцияның құны қанша болатынын ойлай беріңіз, – дейді.
ҮКІМЕТ ТІЗГІНДІ ҚОЛҒА АЛА БАСТАДЫ
Көптеген сыни пікірлер мен қоғамдық қысымның арқасында 2009 жылы Қырғызстан «Сентерра» компаниясымен жаңа келісім-шарт жасасып, компания акция пакетінің 33 пайызын Қырғызстанға өткізіп беретін болды. Алайда наразы жұрт Бішкек өз үлесін ары қарай да арттыруды көздейтін келісім-шартты қайта қарау керек деп санайды.
Құмтөр кеніші Азаттық радиосының компанияның қаржылық қызметі мен жергілікті адамдарды жұмысқа алу туралы мәлімет сұраған өтінішіне жауап
бермеді. Бірақ қырғыздар арасында елдің болашағына қатысты Құмтөр және өзге де кеніштерді шенеуніктердің өндіру лицензияларын беру арқылы сатып жібергендігі жайында әңгімелер бар.
Ол жайында бұған дейін Құмтөр кеніші бойынша сарапшы, қырғыз парламентінің бұрынғы депутаты Құбанычбек Исабеков пікір білдірген болатын. Депутат Асқар Ақаевтың кезінде Құмтөрден түскен пайданың түгелге жуығын биліктегі белгілі бір топтың ғана алып отырғанын, ал мемлекетке болмашы ғана қаржы тигенін және сол жағдайдың бүгінге дейін сақталып келе жатқанын айтқан. Қырғыз үкіметі «Центерра Голдтың» 33 пайыз акция пакетіне ие болса да, жағдайға бақылау жасай алмай отыр дейді ол.
– Халық биліктің алтын өндіруге қатысты келісім-шарттар жасағанда жергілікті тұрғындардың талаптарына құлақ асқанын және шын ниетімен назар аударғанын қалайды. Олар бұған өздерінің құқы бар екеніне сенімді, – дейді Анара Дауталиева.
Президенттің өкілеттігін шектеп, жемқорлықпен күресті күшейтуде өткен жылы билікке келген жаңа билік елдің саяси жүйесін президенттіктен парламенттік басқаруға өзгертті.
Жемқорлыққа деген қоғамдық пікірге қатысты премьер-министр Алмазбек Атамбаев осы айда «шетелдік инвесторлармен байланыс жасағанда жариялылық танытуға» уәде берді. Ал елдің алтынымен байланысты наразылықтар жөнінде табиғи ресурстар министрі Есенаманов жаңа үкіметтің «жағдайды оңалтуға» кіріскенін айтты.
– Бұл заң жобасы еліміздің тау-кен саласына инвестиция салуға келген кез-келген шет елдік компанияға 57 пайыздан артық үлес бермеуді қарастырады. Үкімет қашан да кемінде 43 пайыз акция пакетіне бақылау жасауы керек, – дейді министр.
Бұл тек қоғамды тыныштандыруға бағытталған алғашқы қадам ғана. «Сентарра» компаниясымен Құмтөр кенішіне иелік етуге байланысты қазіргі келісім-шартты қайта қарастыруға парламенттік комиссия құрылған. Ал өткен аптада билік жаңадан барланған алтын кеніштерінен өнім өндіру басталса, 2012-2014 жылдар аралығында алтын өндірісі саласында жаңадан 25 мың жұмыс орны ашылады деп мәлімдеді.
