Қазақстанның біраз қалаларында өткен қарсылық шараларының да тақырыбы – жер мәселесі. Мұнда халық наразылығын туғызған мәселе көп, сондықтан жағдай шиеленісіп тұр. Жердің жекеменшікке берілетіні, ол жерді тіпті уақытша болса да қытайлардың иеленетіні туралы болжамдар сол қордаланған көп мәселені қоздырып жібергендей.
Ең таңқаларлығы – Қазақстан үкіметінің онсыз да ауыр экономикалық дағдарысты бастан кешіп жатқанда жерді жекешелендіру мәселесін қозғағаны және шетелдіктердің, соның ішінде қытайлықтардың ол жерді иемдене алмайтынына халықтың көзін анық жеткізбей отырғаны.
«Қазақстандағы ауылшаруашылығы жерлерінде жұмыс істеуге қытайлар келеді екен» деген әңгіме тарап, ел іші дүрліккенде ғана үкіметтегілер өз енжарлықтарын байқап, заңның жай-жапсарын елге түсіндіруге кірісті.
«ШАНХАЙ БЕСТІГІ»
Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстандағы халықтың біраз бөлігінің бұлайша алаңдауына негіз жоқ емес.
Оның себебін білу үшін осыдан 20 жыл бұрын Қытаймен арадағы дүрдараздықты жою мақсатында жасалған шартқа қарауымыз керек.
1996 жылы сәуір айының соңында Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан басшылары Шанхай (Қытай) қаласында бас қосып, бұрынғы Қытай-Совет, ендігі Қытай-ТМД шекарасындағы әскери күштерді азайту жайын келісті. Бұл – өзара сенім қалыптастыруды көздеген қадам болды. Осы келісім арқасында «Шанхай бестігін» құрылды. Арада бес жыл өткенде қатарына Өзбекстанды қосып алған бұл топ «Шанхай ынтымақтастық ұйымына» (ШЫҰ) айналды.
Сол кезде көп сарапшылар «ШЫҰ – Қытайдың Орталық Азияға (ОА) дендеп енуіне мүмкіндік беретін құрал» деп атаған. Арада 20 жыл өткенде Қытай аймақтағы барлық бес елдің басты сауда әріптесіне айналды.
«Шанхай бестігі» келісімі Қытайдың ОА елдерімен шекарада жер даулауына мүмкіндік берді. 1996 жылғы құжат Қытай-Совет шекарасын қайта қарап, жаңа демаркация жасауды талап етті. Қытайдың сол кездегі төрағасы Цзянь Цземинь 1996 жылы шілдеде Қазақстан мен Қырғызстанға делимитация мәселесін талқылау үшін келді. Қытай басшысы ол кезде азамат соғысы жүріп жатқан Тәжікстанға барған жоқ.
ҮШ ЕЛ ДЕ ҚЫТАЙҒА ЖЕР БЕРДІ
Қазақстан 1999 жылдың басында Қытай жағы даулы деп санаған 34 мың шаршы километр жердің жартысына жуығын беруді ұйғарды.
Бұл – халыққа мүлде ұнамаған шешім болды. Ол кезде Қазақстанда заңды түрде оппозициядан сайланған депутаттар, белсенді әлеуметтік қозғалыстар, тәуелсіз ақпарат құралдары бар еді. Бұлардың барлығы үкіметтің шешімін сынады.
Мемлекеттік ақпарат құралдары Қазақстан даулы жердің көп бөлігін, яғни 56,9 пайызын сақтап қалғанын қайталаумен болса, наразы топ 43,1 пайыз жердің де бұған дейін Қазақстанға қарап келгенін айтып, қарсылық білдірді.
Парламенттің төменгі палатасы – Мәжіліс Қытаймен арадағы шекараны бекіту туралы келісімді 1999 жылы ақпанның 3-і күні мақұлдаса, сенат наурыздың 10-ы бекітті, ал президент Нұрсұлтан Назарбаев оған наурыздың 24-і күні қол қойды.
Қытай-қырғыз шекарасын бекіту бұдан гөрі күрделі процесс болды. Қырғызстанның 1 мың 250 шаршы километр жерін Қытайға беру туралы келісімге 1999 жылы қол қойылды.
Ол кезде Қырғызстанда оппозиция өте ықпалды болатын. Олар бұл келісімге қарсы шығып, тіпті президент Асқар Ақаевқа импичмент жариялау туралы ұсыныс тастады. Сөйтіп жер дауы бірнеше жылға созылды.
Демаркациялау процесі 2001 жылдың маусым айында басталды. Алайда қырғыздың сол кездегі қос палаталы парламентінің төменгі палатасы демаркацияны тоқтатып, келісімнің күшін жоятын заң жобасын әзірледі.
Тек 2002 жылы мамыр айының соңында президент Ақаев келісімге қол қойып, бекіту үшін құжатты Қытайға жіберді. Тіпті 2003 жылғы ақпанға дейін қырғыз парламентінің депутаттары бұл келісімнің күшін жою туралы бастама көтеріп келді.
Тәжікстан мен Қытай да шекараны демаркациялау туралы келісімге 1999 жылы қол қойған. Дегенмен Душанбе 2002 жылға дейін даулы 1 мың 122 километр жерді Қытайға беруге дайын болмай келді. Қазақстан мен Қырғызстандағы сияқты мұнда да жердің берілуіне қарсылардың қарасы көп болды, әсіресе елдің шығысындағы Таулы Бадахшан аймағы тұрғындары ерекше наразылық білдірді. Қытайға өтетін жер осы автономиялық аймақта жатқандықтан, заң бойынша, Таулы Бадахшан басшылығының бұған келісімі керек еді.
«ЖЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ РЕФЕРЕНДУМ ӨТУІ ТИІС»
Тәжікстан парламенті бұл келісімді 2011 жылдың қаңтар айына дейін бекітпей келді, оған әсіресе соңғы шақырылымдағы парламентте тек екі өкілі қалған Тәжікстанның Ислам өркендеу партиясы қарсылық білдірді. Партия төрағасының орынбасары Сайдимир Хусайни сол кезде «Бұл мәселеге байланысты референдум өтуі тиіс, себебі бұл жер ешқашан Қытайға қарамаған. Тәжікстан - БҰҰ-да тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалған ел. Мұндай даулы мәселелер бүкіл әлемде бар, бірақ дау дәлел ретінде қарастырылмайды» деген.
Таулы Бадахшан аймағы басшыларымен ешкім ақылдасқан жоқ.
Тәжікстанда жер мәселесі 2013 жылдың сәуірінде қайта қозғалды. Иранның «Хорасан» радиосына берген сұхбатында оппозициялық Социал-демократиялық партия басшысы Рахматулло Зоиров тәжік үкіметінің Қытайға келісілгеннен көп жер бергенін айтты.
Тәжік үкіметі «Зоировтың бұл сөзі шындыққа жанаспайды» деп мәлімдеп, «Хорасан» радиосының үш тілшісіне аккредитация беруден бас тартты.
Тәжікстан парламенті Қытаймен шекараны демаркациялау туралы даулы келісімді бекіткеннен бір апта өтпей жатып үкімет Қытайға қатысты жаңа жоспарын хабарлады. Хатлон аймағында ауылшаруашылығы алқаптарын тастап, Ресейге маусымдық жұмысқа кеткен адамдардың 2 мың гектар жері қытай фермерлеріне жалға берілетін болды.
Қытайларға жер беру мәселесі 2009 жылы Қазақстанда үлкен дау тудырған. Президент Нұрсұлтан Назарбаев бір сөзінде Қытайдың 1 миллион гектар жер сұрағанын айтты. Бұған халық қарсылық білдірді. Содан соң билік өкілдері бірнеше ай бойы Қазақстанның Қытайға ешқандай жер бермейтінін түсіндіріп, халыққа басу айтумен болды.
Демек жерді жекеменшікке және жалға беру туралы жоспарын жариялайтын кезде Қазақстан үкіметі халықтың реакциясы қандай болатынын болжап, біліп отыруы керек еді. Жердің шетелдіктерге тек 25 жылға дейін жалға берілетіні туралы ақпарат Қытай экспансиясынан сақтанып отырған халықты сабырға түсіре қоймайтын сияқты.
Қытайдың`15 жылдың ішінде ОА елдеріне тиесілі болған 16 мың шаршы километр жерді қосып алғанын ескерсек, халық биліктің ендігі уәждеріне илана қояр ма?
Брюс Панниердің мақаласы ағылшын тілінен аударылды.
