Азаттық: Асхат Қанатұлы, парламент мәжілісінің спикері сізді және сіз басқаратын саланы біршама сынға алды. "Жас маман" деген жобаның қабылдануына және бір бұйрықтың шығуына тоғыз ай уақыт кеткенін сынады. Сіз бұл сынды қабылдадыңыз, мойындадыңыз. Осындай үлкен шешімдер қабылдаудың кешігуіне не себеп? Шешім қабылдаудың бірнеше айлап, жылдап ұзаққа созылуы билік аппаратындағы жалпы сипат па? Әлде бұл жеке оқиға ма?
Асхат Аймағамбетов: Басшы болғаннан кейін сынды қабылдай білу керек. Егер шын мәнінде сондай кемшіліктер кетсе, жауапкершілікті ала білу керек. Мысалы, кейбіреулер "жаңа келіп жатырмын" деп уәж айтады. Олай болмайды деп айтамын, сен жұмысқа кеше келдің бе, жоқ енді келдің бе – жауап беруге дайын болуың керек. Алдыңғы жылы не болды, оның алдында не болды, бүгін жағдай не болып жатыр – барлығына жауапкершілікті мойынға ала білу - бүгінгі күні өте қажет құзыреттілік деп санаймын. Екіншіден, нақты осы мәселеге келетін болсақ, шын мәнінде бұл жерде объективті және субъективті әртүрлі факторлар бар.
Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовтің Азаттыққа берген сұхбаты.
Үш жылға арналған жобаға 56 миллиард теңге бөлінеді. Осы уақыт ішінде колледждерді жабдықтау, бағдарламаларын жаңарту және кадрларды оқытып, сол бағдарламамен жұмыс істеуге бейімдеу сияқты үш міндетті жүзеге асыру мақсаты қойылған. Соның нәтижесінде колледждердегі білім сапасы жақсаруы тиіс. Ол үшін алдымен сондай колледждерді және оларға қандай жабдық қажет екенін анықтап, соларды сатып алуымыз керек. Бұл кешенді мәселе. Биыл соған дайындық жұмыстарын аяқтадық.
Азаттық: Қазақстанда ең көп реформа жүргізілген және министрі жиі ауысқан сала – білім саласы. Осынша көп өзгеріс білім және ғылым саласына, қарапайым мұғалімге, оның сана-болмысына қалай әсер етті? Бұл дұрыс болды ма?
Асхат Аймағамбетов: Өзгеріс керек пе, жоқ па деп жиі айтады. Өзгеріс жай ғана өзгеріс үшін емес, белгілі бір проблеманы шешу мақсатымен жасалуы тиіс. Бүгінгі заман талабына сай қазір бізде барлығы - әлеуметтік институттар да, мемлекет те, адамдардың қарым-қатынасы да, технологиялар да өзгеріп жатыр. 21 ғасырда мектептің, білім мен ғылымның өзгермеуі мүмкін емес. Бірақ сол өзгеріс заманға сай, мұғалім мен ата-анаға түсінікті болуы керек. Сондықтан өзгерісті белден басып емес, ең алдымен түсіндіре отырып жүргізу керек. Біз қоғамда әлеуметтік сауалнамалар жүргізген кезде "иә, түсінеміз, өзгеріс керек" деген жауап аламыз. Бірақ сол өзгеріс не үшін қажет, оның қандай пайдасы бар және оны қалай іске асыратынымызды халыққа түсіндіре отырып жүргізсек, әрине, қабылдау да басқаша болады. Менің ойымша, 2016 жылдан бастап енгізіліп жатқан өзгерістер – мектептегі жаңартылған бағдарлама, жаңа бағалау жүйесі, оның бәрі қажет. Бірақ оны ең әуелі мұғалімдердің өздері түсініп, қабылдауы керек. Мысалы, бұрын мұғалім оқушыларға сабақты түсіндіріп, сосын сол айтқанын оқушының өзінен қайта сұрап келді. Мұндай тәсіл, әрине, көп уақыт алмайды және аса қиын да емес. Ал енді мұғалімге шәкіртке тек ақпарат берумен шектелмей, сабақты өзгеше жүргізу, оқушыларды білімді өздігінен ізденіп табуына, оларды сыни тұрғыдан ойлауға баулып, көмектесу міндеті қойылып отыр. Әрине, функционалдық сауаттылықты дамыту оңай шаруа емес, сондықтан өзгерістерді қабылдауда қиындықтардың болғаны түсінікті де.
Азаттық: Бұған дейінгі өзгерістердің барлығы тиімді, дұрыс болды деп айта аласыз ба?
Асхат Аймағамбетов: Бұл өзгерістер қажет болды деп айта алам. Мүмкін бұл өзгерістерді 2016 жылға дейін енгізу керек пе еді деген сұрақтар да болды. Әрине, оны іске асыруда әртүрлі келеңсіз жағдайлар бар екенін бәріміз көріп отырмыз...
Азаттық: Мысалы, үш тілді білім беру бастамасы қоғамда қарсылық туғызды. Аяғында президент Қасым-Жомарт Тоқаев та үш тілде білім беру енді тек таңдау арқылы, бірнеше сыныпта ғана жүргізіледі деп айтты. Сіз де бұл мәселеде өзіңізге дейінгі министр тәрізді, үш тілде білім беруді бұрынғыдай жалғастыруды қолдамайтыныңызды байқаттыңыз. Енді бұл қалай болады?
Жазу және оқу дағдыларын әуелі өз ана тілінде жақсылап қалыптастырып алмайынша, балаға басқа тілде жаңа оқу бастау қиын болады.
Асхат Аймағамбетов: Бұл мәселе бойынша нүкте қойылды, мемлекет басшысының тиісті тапсырма бергені баршаға белгілі. Біріншіден, бұл мектептің, мұғалімнің және оқушылардың дайындығына байланысты енгізіледі. Айталық, егер төрт пәнді 10-шы және 11-сыныпта ағылшын тілінде оқуға сұраныс болса соған мүмкіндік береміз. Ол туралы мектептің, мұғалімдердің және ата-аналардың ортақ шешімі болуы керек. Екіншіден, ағылшын тілін бірінші сыныптан оқыту керек пе, жоқ әлде бесінші сыныптан оқытқан дұрыс па деген сұраққа да нүкте қойылды. Ол бойынша шешім былай. Енді ағылшын тілі пән ретінде екінші сыныптан басталады, ал үшінші сыныптан бастап оқушы ағылшынша жазып, оқуды үйрене бастайды. Неге? Себебі, біздің ойымызша, бірінші сыныпта жазу және оқу дағдыларын әуелі өз ана тілінде жақсылап қалыптастырып алмайынша, балаға басқа тілде жаңа оқу бастау қиын болады. Тағы бір мәселе – бала ағылшын тілін екінші не үшінші сыныптан, болмаса бесінші сыныптан бастап оқи алады. Егер ата-ана "ағылшынды бесінші сыныптан оқығанын қалаймыз" десе, мақұл, ондай таңдау жасауына да рұқсат беріледі.
Азаттық: Мұғалімдерді жаппай ағылшын тіліне оқыту енді тоқтай ма? Оның нәтижесі қандай болды? Оған бөлінген қаражатқа байланысты тексеру жүргізіліп жатыр ма?
Асхат Аймағамбетов: Әрқайсы үш айдан тұратын ондай курстардың мерзімі 9 айдан 12 айға дейін болды. Оларда дайындықтан өткен мұғалімдердің біраз бөлігі қазір ағылшын тілінде сабақ беріп жүр. Бірақ енді ондай ағылшын тілі курстарына басқа мұғалімдерді жібермейміз. Бұдан былай ағылшын тілінде сабақты университетте төрт жыл бойы сол тілде оқып, мектепке жаңадан келген мамандар беретін болады.
Азаттық: Мұғалім және саяси науқан деген мәселе бар. Сіз өңірлерде жұмыс істеп келдіңіз, ондайды білетін шығарсыз. Сайлау немесе басқадай бір қоғамдық науқан кезінде мұғалімдер жергілікті әкімдердің қайсыбір төтенше тапсырмаларын орындаумен жүретін кездер жиі болады. Жаңа білім және ғылым министрі ретінде қарапайым мұғалімді осындай саяси науқандарға араластырмау, мұғалімді жергілікті әкімдердің көлденең шаруаға жұмсауынан қорғау ойыңызда бар ма?
Асхат Аймағамбетов: Өз басым бұл мәселеге саяси тұрғыдан қарауды дұрыс емес деп санаймын. Біз бұл мәселені басқаша қарастырып отырмыз. Мұғалімді әртүрлі жұмысқа салуды тоқтату керек деп елбасының (Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаев – ред.) өзі айтты. Бізде мұғалімдердің мәртебесі туралы заң жобасы дайындалып жатыр.
Елбасының берген тапсырмасы бойынша осы заң жобасына тиісті норма енгіздік: егер кімде кім мұғалімге тән емес жұмысты істеткізетін болса, ол адамға айыппұл салу қарастырылған. Бірақ бұған кейбіреулер "егер мұғалімнің өзі мектептің қасына тал отырғызам десе, сол үшін де жазалайсыңдар ма" дегендей уәж айтады. Әрине, оның бәрін рационалды түрде қабылау керек.
Азаттық: Қазақстан президенті мұғалімдер жалақысын төрт жылда екі есе өсіру туралы тапсырма берді. Жылына 25 пайыздан өсетін болып бекітілді. Неге бірден көбейтпейді? Төрт жылда инфляция, қымбатшылық жеп қоймай ма?
Асхат Аймағамбетов: Инфляция жеп қоймайды деп сенемін. Басқа салалармен салыстырғанда, мұғалімнің еңбекақысы әлдеқайда жоғары болады.
Азаттық: Қазіргі статистика бойынша мұғалімнің жалақысы 107 мың теңге ме?
Асхат Аймағамбетов: Ол орташа көрсеткіш. Кейбіреулер 200 мың, 300 мың теңге алады, сонымен бірге 69-70 мың теңге жалақы алатындар да бар.
Азаттық: Ал Нұр-Сұлтан қаласы бойынша мұғалімдердің жалақысы қанша?
Асхат Аймағамбетов: Нұр-Сұлтан қаласында да әртүрлі – 70 мың теңге алатындар да, 250 мың теңге алатындар да бар. Өйткені бізде мұғалімдердің жалақысы әртүрлі компоненттерден тұрады. Мысалы, ол ағылшын тілінен сабақ беретін болса 35 мың теңге қосымша ақша алады.
Азаттық: Оны сұраған себебім, Мәскеуде мұғалімдердің орташа жалақысы 107 мың рубль екен. Яғни, теңгеге шаққанда бұл 5-6 есе көп ақша.
Асхат Аймағамбетов: Ол Мәскеуде, ал Омбы қаласын алып қарасаңыз, онда басқаша...
Азаттық: Бірақ Мәскеуде өмір сүру деңгейі Нұр-Сұлтаннан немесе Қазақстаннан 5-6 есе қымбат емес қой? Салыстырмалы түрде алғанда Қазақстандағы мұғалім жалақысы аз ба, көп пе?
Асхат Аймағамбетов: Менің ойымша, қазіргі қабылданған шешімнің арқасында мұғалімдердің жалақысы өте жақсы өседі. Біріншіден, бұл инфляциядан әлдеқайда көп, екіншіден, мұғалім жалақысы экономикадағы орташа жалақыға теңеседі, оған көзіміз жетіп отыр.
Азаттық: Ғылым саласындағы азаматтардың жағдайы, әсіресе ғылымдағы жастардың үлесі туралы не айтар едіңіз? Ғылым саласына, жас ғалымдарға бөлінетін қаражат қайта қарала ма?
Қазір бізде жалпы ішкі өнімнің 0,13 пайызы көлемінде қаржы бөлінеді, бұл өте аз.
Асхат Аймағамбетов: Ең бірінші айтарым, бізде ғылымда жастар жоқ, сосын олардың әлуеті төмен деген ойдан шығарылған мифтер бар. Бүгінгі күні ғылыммен айналысып жатқан әріптестеріміздің үштен бірі – жастар. Сосын әлуеті төмен дегенмен де келіспеймін, өйткені жастармен өте тығыз, қоян-қолтық жұмыс істеп жатырмыз. Сонда ғылыми жұмыстармен айналысып жүрген өте дарынды жастарымыз бар екенін көріп жүрміз. Біздің алдымызда тұрған міндет – жастарымызға, жалпы ғылым саласына бірнеше тұрғыда үлкен көмек беруіміз керек. Ең бірінші, әрине, қаржыландыру мәселесі. Қазір бізде жалпы ішкі өнімнің 0,13 пайызы көлемінде қаржы бөлінеді, бұл өте аз.
Азаттық: Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 1-3 пайыз шамасында ғой?
Асхат Аймағамбетов: Иә, ол кем дегенде. Сондықтан мемлекет басшысы ол көрсеткішті бір пайызға дейін жеткізу туралы тапсырма берді, оны біртіндеп орындап жатырмыз. Мысалы, биылғы жылы ғылым саласына 43 миллиард теңге бөлінсе, келесі жылы 63 миллиард теңге берілмек. Бір жылдың ішінде осындай оң өзгеріс жасалды, ары қарай да солай көбейту бюджет жобасында бар. Сонымен бірге, мәселе тек қаражатқа қана тірелмейді, ғылымның экожүйесіне де қатысты. Ғылым саласында ашықтық болуы керек, ғылымға бөлінген ақша тиімді игеріліп, ғылыми ізденушіге дұрыс жетуі керек. Бұл білім және ғылым министрлігінің тікелей құзыретінде. Сондықтан біз бүгін ашықтықты қалыптастыруымыз керек, барлық рәсімдеріміз ашық, таза болуы керек, сонда сенім пайда болады. Бүгінгі күні нық сенім бар деп айта алмаймын. Сол себепті қанша қаражат бөлінді, ол кімге жеткені туралы ашықтықты қалыптастыру, оның әділ өтуі маңызды. Және ғылым мен бизнестің бірлесіп жұмыс істеуін жолға қойған жөн.
Азаттық: Ашықтық, әділдік туралы айтып отырсыз. Білім және ғылым саласына қатысты жиі айтылатын тағы бір мәселе – жемқорлық. Онымен қалай күреспекшісіздер?
Асхат Аймағамбетов: Өкінішке қарай, жемқорлық бүгінгі күні ең басты проблемалардың бірі. Бұл проблеманы неге білім саласымен жиі байланыстырып айтып жүр? Өйткені бізде 20 мың ұйым бар. Олар күнделікті халықпен жұмыс істейді. Алайда мен білім саласы жемқорлыққа белшеден батқан дегенмен мүлде келіспеймін. Бірақ, "Ауруын жасырған өледі" дейді ғой, ондай проблема бары рас. Жоғары оқу орындарында сессия тұсында, Ұлттық бірыңғай тест тапсырғанда, жұмысқа тұрған кезде кездесетіні рас. Бірақ жемқорлықпен күресті тек бір адамды ұстап, түрмеге отырғызумен емес, алдын алу шаралары арқылы жүргізуіміз керек.
Азаттық: Тоқтата аласыздар ма?
Асхат Аймағамбетов: Оны тоқтату үшін, біріншіден, білім саласында жемқорлық проблемасы бар деп мойындауымыз керек. Екіншіден, оған қарсы жекелеген ұсақ-түйек емес, кешенді жұмыс жүргізуіміз керек, ондаймен айналысып та жатырмыз. Үшіншіден ашықтық керек. Ашықтық болған жерде жемқорлық болмайды. Төртіншіден, бұған әртүрлі процедуралар арқылы қарсы тұруымыз керек. Мысалы, дарынды балалар мектебіне оқушы қабылдау тәртібін алайық. Мұғалімдер сұрақты өздері дайындайды, оны өздері тексереді және өздері бұйрық шығарады. Ал егер Назарбаев зияткерлік мектебіндегідей жүйе қалыптастырып, басқа адам тексеретіндей қылсақ ондай болмайды. Биыл магистратураға қабылдағанда жүйені өзгерттік, соның арқасында, мен ойлаймын, 99 пайыз күмән-күдік болған жоқ. Осындай таза жүйені біз тұтас білім саласына енгізуіміз қажет. Ол үшін механизмдері мен процедураларын өзгертіп, заңдастырсақ күрес нәтижелі болады. Біз күресіп қана қоймай, жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруымыз керек. Осы мәселені де назардан тыс қалдыруға болмайды.
Азаттық: Асхат Қанатұлы, дәл осы жемқорлыққа қатысты өзіңіз басқарып отырған ведомствоның ішінде де үлкен дау болып жатыр. Орынбасарыңызды және жауапты хатшыны министрлік ішіндегі жетекші мамандардың бірі айыптап отыр (жауапты хатшы қазанның 12-і күні қызметтен босатылды - ред.). Плагиат туралы да, жемқорлық туралы да айыптар тағады. Осындай даулардың шығуы министрліктің беделіне нұқсан келтіре ме?
Асхат Аймағамбетов: Бұл мәселе бойынша тексеру жүргізілді, ол туралы әлі сот шешімі шықпағандықтан оларды жемқор деп айтуға болмайды, сондықтан мен ондай айыптаумен келісемін деп айта алмаймын. Сот болып жатқаннан кейін мен ешқандай комментарий бере алмаймын және айтқаным дұрыс болмайды.
Азаттық: Соңғы сауал, осы министр қызметінде болғанда орындасам деген ең басты үш мәселені атаңызшы?
Асхат Аймағамбетов: Олар – білім сапасын көтеру, ұстаздардың, педагогтардың мәртебесін көтеру және жемқорлықты, жалпы келеңсіздіктерді жойып, ашықтық орнықтыру. Міне осыларды басты мәселе санаймын. Өйткені білім саласында таза, әділ, ашық адамдар жұмыс істеуі керек. Бізге көп нәрсе байланысты, бүгінгі білім саласы қандай болады, қандай ұстаздар болады, оқушылар қандай білім алады – болашағымыз соған тікелей байланысты. Болашақтың кілті біздің мұғалімдердің, ұстаздардың, оқушыларымыздың қолында. Сондықтан білім және ғылым министрлігі өз жұмысын кешенді, таза, жақсы істеуі керек деп санаймын.
Азаттық: Сұхбатыңызға рахмет.
ПІКІРЛЕР