Пәренжі, орамал, шәлі. Орталық Азия, Кавказ және Ресей империясындағы әйел баскиімінің эволюциясы
Шадраға тыйым салғанымен, ол қайтып орала берді. Неге? Неліктен пәренжіні жерге таптады, ал кейде үстінен жамау жамады? Яшмакты неге тіспен тістеп тұру керек? Бөрікпен паспортқа түсуге бола ма, оларды бір-бірінен қалай ажыратамыз? "Настоящее время" сайты тарихшылар мен этнографтардың оннан астам монографиясымен танысып, Солтүстік және Оңтүстік Кавказдың, Орталық Азия мен Қырымның және Ресейдің кей аймақтарының дәстүр-салтын зерттеп жүрген ғалымдармен сөйлесіп, әйелдердің бас киімдері мен денесін жауып тұратын жамылғының анықтамалығын жасады. Олар қалай пайда болды, қандай өзгеріске ұшырады, біздің заманымызға қалай жетті?
Осы күні мұсылман әйелдердің ең кең тараған бас киімі – "хиджаб", араб тілінен аударғанда бұл – "жамылғы" деген сөз. Әдетте әйелдің басын жауып тұратын киімді хиджаб дейді. Дегенмен кейде әйелдің бет-жүзін көлегейлеп, дене бітімін жабатын киімді де соған қосады.
Әйелдің беті мен бүкіл денесін жасыратын киім Ауғанстан мен Сауд Арабиясында міндеттелген. Ауғандар оны "бурқа", арабтар "ниқаб" дейді. Ал Иранда әйел адам далаға шыққанда дене пішімін жасырып тұратын жамылғы – шадра киюі керек.
1925 жылы мұсылман елдерінде алғаш болып Түркия әйелдердің хиджаб киюіне тыйым салды. 2008 жылы бұл тыйымды алып тастады.
Еуроодақтың кей елінде, мәселен, Австрия, Бельгия, Дания, Франция, Германия, Италия және Испанияда белгілі бір орындарда адамның бетін жабатын бас киім киюге тыйым бар. Швейцария тұрғындары қоғамдық орындарда бетті толық жауып тұратын киім я бас киім киюге тыйым салатын ережені референдумда мақұлдады.
Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Әзербайжанда мектептерде хиджаб киюге рұқсат жоқ. Ресей білім министрлігі білім мекемелерінде хиджаб киюге қарсылық білдірді. Ал Шешенстанда, керісінше, сабақта хиджаб киюге рұқсат беретін заң қабылданды.
Кейінгі кездері бұрынғы СССР-дың мұсылман аймақтарында көп әйел орамал сала бастады. Соның ішінде ең көп тарағаны – хиджаб (мұны араб дәстүрлі деуге болады). Совет өкіметі келгенге дейін бұл аймақтарда әйелдер қандай бас киім киген?
Аймақты таңдаңыз
Әзербайжан
20 ғасырдың 30-жылдарына әзербайжан әйелдерінің біразы тек шашын ғана емес, дене бітімі мен бет-жүзін жабатын бас киім киген.
Қала әйелі үйден шыққанда бүкіл мүсінін жауып тұратын шадра киген. Әзербайжан әйелінің шадрасы түрлі түсті болған. Ал бетін орамалмен не шәлімен көлегейлеген. Әзербайжандардың шадрасы түрлі түсті болған, ал бет-жүзін олар орамалмен я шілтермен жасырған. Мұндай киімді әсіресе Баку қаласында, Баку уезінде, Нахчыван мен Ордубадта, Гәнжә мен Шамахиде көп киген.
Ауыл әйелдері шадраны тек алысқа ұзап шыққанда, сирек киген. Олар әдетте бетін, мұрнын орамалдың (яшмаг) шетімен көлегейлей салған.
"Шадраны қара, қара-көк түсті жұмсақ матадан тіккен, ал бай әулеттің әйелдері ашық түсті жібек матаны пайдаланған. Бакуде шадраны көбіне жеңіл атлас, жібек я муслин матадан әзірлеген. Жеңіл, жұмсақ мата бетті әдемі көлегейлеуге мүмкіндік берген. Кедей әйелдер сәтеннен я шыттан тігілген шадраны місе тұтқан. Қонаққа, той-томалаққа барғанда шаршы суретті ақ жібек шадра киген" деп жазады философия докторы Измира Кулиева "Әйел баскиімі – әзербайжанның ұлттық костюмының атрибуты" атты мақаласында.
"Үйден шығарда әйелдер шадрамен қоса бетін кенеп орамалмен (рубенд) көлегейлеген, екі көздің орнында торланған тесік аздап сәуле түсіретін» деп жазады Измира Кулиева.
Бұған қоса, әйел баскиімінің тағы бір бөлігі – жіңішке матадан тігілген чутгу. Маңдайды жауып, айналдыра салынатын чутгумен шашты қоса орап, оны арқаға жіберіп қойған. Чутгудың үстінен орамал (жібек кялагай, крепдишин орпек) шәлі тартқан не шадра киген. Чутгудың орнына ішінен киетін баскиім ретінде үшкіл орамал – лячек тартқан.
1908 жылы либерал буржуазия арасындағы наразылықтан соң шадраға қарсы күрес басталды. Алайда діндарлар наразыларды сабасына түсіре алды. Еуропа стилінде киінген буржуазия өкілдері қудаланбайды деген уағдаға қол жеткен соң наразылық бәсеңсіді.
Совет өкіметі келген соң "Шығыс әйелдеріне бостандық әперу" - худжум науқаны басталды. Науқан кезінде әзербайжандардың басындағы шадраны сыпырып тастады, Орталық Азиядағы пәренжі сияқты оны да әйелдерді кемсітудің белгісі деп санады.
1929 жылы 270 мыңдай әзербайжан әйелі шадрадан бас тартты. Алғаш болып жұрт алдында шадрасын сыпырып тастағандардың бірі кейіннен белгілі химик ғалымға айналған әзербайжан киноактрисасы Иззет Мирза Ага кызы Оруджева мен оның төрт сіңлісі болды. Олар Бакудің Шадра көшесінде жұрт алдында шадраларын шешіп тастады (қазір бұл көше қыздардың әкесі – Мирза Ага Алиев көшесі деп аталады).
Дегенмен шадрамен күреске қарсылық күшті болды. Шадрадан бас тартқан әйелдердің кейбірін туыстары үйінен қуып шықты. 1930 жылы шадрасын шешіп тастап, фабрикаға барып жұмыс істеген Сара Халилованы әкесі өлтірді. Оның өлімі бүкіл республикада наразылық туғызды.
1960 жылы Бакуде еркін әйелдің мүсінін қойды, онда шадрасын сыпырып жатқан әйел бейнеленген. Ескерткіш авторы Фуад Абдурахман Джафар Джаббарлының «Севиль» атты пьесасына сүйенді. Салпыетек әйел болып, күйеуі үйінен қуып шыққан ол шадрасын сыпырып, көзі ашық адамға айналады.1929 жылы осы пьесаның ізімен фильм түсірілді. Онда Севильдің рөлін Иззет Мирза Ага кызы Оруджева ойнады.
Башқұртстан
Башқұрт қыздары тұрмысқа шыққанға дейін жалаңбас жүрген. Кейін олар орамал тағып, тақия сияқты жеңіл баскиім киген. Тұрмыстағы әйелдер шашын, мойнын, иығы мен арқасын жабатын баскиімге көшкен. Әрленіп, сәнденген баскиімнің түрі көп болған.
Оңтүстік аудандарда тұрмыстағы әйел коралл, тиын, күміс әшекей сынды заттармен көмкерілген, төбесінде тесігі бар шлем тәрізді бас киім – кашмау киген. Кашмаудан иыққа сәнделген, ұзын лента түсіп тұрған. Тек дәулетті отбасыларда ғана осындай бас киім болған.
Шығыста, Орал бойында тұратын әйелдер башкейем (кэлэпуш)дегенді киген. Кашмау сияқты оны да тиынмен, кораллмен көмкерген.
"Бұл – төбеде дөңгеленіп тұратын тақия, оған жапсырылған мата желке мен құлақты ғана емес, арқаның жоғарғы жағын жауып тұрады, – деп жазады "Башқұрт ұлттық киімі" кітабында этнограф Светлана Шитова.
Башқұртстанның солтүстігінде қыздар мен жас әйелдер қалпақ (бэлэкэй калпак)киген. Тоз, қабық, картон не теріден жасалатын бұл материалды матамен жауып, моншақ, металл жіп, жарқырауық я меруертпен әшекейлеген. Қалпақ шетіне сәл қисайта киіп, сыртынан жамылғы жапқан.
Башқұрт әйелі баскиімінің көп бөлігі жамылғыдан тұрған. Олардың бір түрі – жас әйелдер басын жапқан кушъяулык. Оның көлемі тым үлкен болған және тиындармен көмкерілген.
Оның астынан маңдайға кішкене шыт орамал байлаған. Жамылғының және бір түрі – тастар. Бұл – жасы үлкен әйелдер киетін, ақ кенеп я сиса матадан тігілген баскиім. Әйелдер мұнымен басын түгел орап, тек бетін ғана ашық қалдырған.
"Әйелдің дене бітімін жасырып тұратын орамал-жамылғы шығыс әйелдерінің (парсы және Орталық Азия) жамылғыларына, соның ішінде шадраға ұқсас болған" деп жазады Светлана Шитова.
Кей аймақтарда башқұрт әйелдер орамал мен жамылғының үстінен аң терісінен тігілген бөрік киген. (Жас қыздар бөрікті орамалсыз-ақ киген).
Башқұрттардың қымбат та күрделі баскиімдерінің орнын біртіндеп қарапайым орамал алмастырды. Орамалдың үстінен шашақты жібек не кашемир шәлі салатын болған. Ол әйелдің шашы мен арқасын жапқан, ал ұшы кеуденің екі жағына қарай ілінген.
"Күрделі, қымбат баскиімдер жоғалып, оның орнын күнделікті және мерекелік костюмдермен тағатын орамал басты. Әдетте олар фабрикада тігілген жиекті орамал не түрлі түсті шәлі тағатын. Әйелдің басы мен арқасын жапқан орамалдың екі ұшы иек астына байланатын. 19 ғасырда жас әйелдер қызыл, қызғылт-сары, көк, жасыл түстерді таңдады, әл қарт кісілер көбіне ашық түсті орамал тартты" деп жазады Светлана Шитова.
Татарстан
Поволжье татарлары бетін бүркемелемеген. Жас қыздар телпек киіп, шашын жаппаған. Бірақ тұрмыс құрған әйелдер басы мен шашын, мойны мен иығын, арқасын жабатын бас киім киген.
19-ғасырдың ортасы мен 20-ғасырдың басында қыздар киетін ең танымал бас киім қалпақ (калфак) болды.
"Қыздардың киетіні қалпақтың ұзын түрі болды. Оның бір шеті конуспен аяқталып, оған шашақ (кисть) тігілді. Қалпақты басына киіп, конус пішінді шеті артқы жақта тұрды. Қыздардың қалпағы ешнәрсемен жабылмады. Тек алдына укачачак дейтін шашақ түсіп тұрды. Ол осы бір дәстүрлі киімнің бөлігі болатын" дейді этнограф Рамзия Мұхамедова "Татар ұлттық киімі" дейтін кітабында.
"19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында қыздардың бас киімі ретінде фабрикалық орамал(жаулық, тастымал)қолданылды. Кей аудандарда оларды укачачакпен бірге киді. Жекелеген аймақтарда (Қазан губерниясының Мамадыш, Лаишев уездері) қыздардың бірді-екілі жүн құрсамасы бар телпек пен ақ киізден тігілген қалпақ кигені айтылады. Бірақ қараудағы уақытта ел ішінде бұл бас киімдер қыздардыкі саналмаған" дейді этнограф Рамзия Мұхамедова.
Тұрмыс құрған әйелдің бас киімі ішкі, негізгі және сыртқы дейтін үш бөліктен тұрды.
"Ішкі бөлігі волосник әйелдің шашын жиып, жауып тұруға арналған, сол себепті оның пішіні негізінен әйелдің шаш үлгісіне байланысты болды. Мұсылман татарлардың әйелдері шаштарын екі бұрымға өріп, артқа қарай ұзыннан жіберетін болған. Сол себепті волосниктер телпек және шашбау дейтін екі бөліктен тұрды немесе жоғарғы жағы жинаушы пішінде болатын ұзын мата түрінде болды» деп атап өткен Рамзия Мұхамедова.
Негізгі бас киім – жамылғы. Ол сүлгі (тастары), үшбұрыш (орпэк және кыекча) және шаршы пішінді (бэркэнчек) болды.
Жамылғыны ішкі бас киімнің үстінен жауып, оның сыртынан орамал не телпек киген.
"19 ғасыр мен 20 ғасырдың басында татар әйелдері арасында төбесі жұмсақ, жүн құрсамасы бар қалпақтар танымал болды. Оларды қошқыл (негізінен қою қызыл, қою жасыл) барқыттан – аздап қабылған негіздің үстінен – тікті. Қалпақтың шетіне қамшат жүнін салған. Сол себепті оны қамшат бүрек деп атайды" деп жазады Рамзия Мұхамедова.
Татар әйелдері 20 ғасырдың басында да көшеге шығарда жауын жүретін.
Қырым
Қырым татарлары арасында әйелдер 20-ғасырдың басына дейін шашын ғана емес, бетіне дейін жауып жүретін. Қырымда әйелдер көшеге шыққанда фередже және чаршаф дейтін екі сырт киімнің бірін киді.
"Әйелдердің сырт киімі дегенді білдіретін "чаршаф" ұғымы "жамылғы" сөзінің синонимі болып келеді. Өйткені екеуінің түсі мен көлемі бір. Яғни, "чаршаф" – бұл ақ жайма түріндегі жамылғы. Әйелдер оны басына іліп, денесіне буып алатын. Қолы ішінде қалып, қажет кезде басынан түсіп тұратын бөлігімен бетін жабатын" дейді этнограф, тарих ғылымдарының кандидаты, Львов дін тарихы музейінің бас ғылыми қызметкері Ульвие Аблаева.
Чаршафқа қарағанда фередже тігілген киім болатын. "Заманауи киіммен салыстырсақ, фереджені жазғы плащ десек те болады. Жалғыз айырмашылығы – плащтың жеңнен киілетін киім болуында. Ол кезде бұл киімнің бір ғана элементі болатын. Өйткені ол жеңнен де, бастан да, өзге бір киімнің үстінен де киілді" деп түсіндіреді Ульвие Аблаева.
Қырым татарларының фереджесі Орталық Азиядағы пәренжіге ұқсайды. Қазіргі Өзбекстан аумағында, Тәжікстанның бір бөлігінде және Қырғызстанның кей аудандарында әйелдер пәренжі киген. Алайда алдамшы жеңі мен қолды шығаруға арналған тесігі бар ұзын пәренжіге қарағанда фереджеде кәдімгі жең болды. Оны басқа жамылуға не жеңнен киюге болатын. Келесі бір айырмашылық – пәренжіде чачван дейтін жылқы талшықтарынан жасалған тор болды. Ол әйелдің беті мен кеудесін жапты. Қырым татарларының фереджесінде мұндай элемент болмады. Оларда чачван рөлін яшмак дейтін ақ шағын орамал атқарды. Оны көзден төмен тақты.
Фередже түрлі түсте бола береді. Бірақ Ульвие Аблаеваның сөзінше, негізінен күлгін және көк түстілер кездесті. Ал чаршаф негізінен ақ түсті болатын.
Қырым татарларының дәстүрлі бас киімі фес дейтін конус не цилиндр пішінді бархат қалпақ болатын. Оны тиындармен, алтын өрнектермен не інжумен, я болмаса шашақ пен тоқыма бау секілді басон элементтерімен әрлейтін.
Фесті барлық жастағы әйел киді. "Оның негізгі ерекшелігі – оны қыздар мен жас әйелдер қымбат әрленген күйі, жасы үлкен әйелдер әрлемей киетін. Фесті бірден басқа киді. Ол ішкі бас киім болатын. Оның үстінен шәлі, ал шәлінің үстінен шаршаф не фередже жамылатын" дейді Ульвие Аблаева.
Қырым аумағындағы фередже және чаршаф туралы құжатталған дәйектер 17 ғасырдың ортасынан басталады. Чаршаф ең соңғы рет 1927 жылы, фередже 20-жылдардың басында визуалды құжатталды. "19 ғасырдың соңынан Қырымда жаһандану мен урбанизация процесі жүріп, патриархалды дәстүрлер бұзыла бастады. Ал 1921-1922 жылдары болған аштық Қырым үшін үлкен соққы болды. Ол кезде 100 мыңға дейін Қырым татары қайтыс болды. Содан соң ұжымдастыру мен колхоз құрылысы басталды. Яғни, әйелдер ерлермен бірдей жұмыс істеуі керек болды. Ал бұл бөлек әлеуметтік және саяси жағдай еді. Онда чаршаф пен фереджеге орын болмады" дейдіУльвие Аблаева.
Солтүстік Кавказ. Дағыстан
Солтүстік Кавказдағы әйелдер беттерін ешқашан жаппаған. Қыздар алты жасқа дейін бас киімінсіз жүре алған. Алайда ересек әйелдерге бас киімінсіз жүруге болмайтын, ал тұрмыс құрған әйелдер шаштарын жауып жүруі тиіс еді.
"20 ғасырдың басында кей қыздар басын жаппай жүретін. Әсіресе иығында шәлі мен шарф болса. Бірақ бұл кейінірек болған құбылыс және ол үлкендер тарапынан айыпталған" дейді этнограф Евгения Студенецкая "Солтүстік Кавказ халықтарының киімі" дейтін кітабында.
Этнограф Сакинат Гаджиева Дағыстан әйелдерінің киімін үшке бөледі: чухта (шашты жабатын қалташықтың не телпектің бір түрі), орамал (оған бүкіл денені де жабатын жамылғы да кірді) және чалма (оны орамалдың не жамылғының үстінен киді).
Чухта – маңдайдың үстіңгі бөлігін жауып, желкеден төмен түсірілетін ішкі бас киім. Оның ұзындығы мен пішіні аймаққа қарай әртүрлі болды. Чухтаны тұрмыс құрған әйелдер киіп, оны түнгі уақытта да шешпеген. Әйел үйден шыққанда не үйге бөтен біреу келгенде чухтаның үстінен орамал не жамылғы жабуы керек болды.
Жамылғы Таулы Дағыстандағы даргин, авар, агул, лак секілді халықтар үшін негізгі бас киім болды. Ені екі метрден төрт метрге дейін, ұзындығы бір метрден бес метрге дейін болатын. Жамылғы басты, иықты, кеудені, артқы жақтан бүкіл денені жапты.
"Барлық халық жамылғыны бірдей киді: Ұзын бөлігін ортасынан қайырып, иектің астына іліп қоятын. Сол жақ шетін басқа солдан оңға қарай жамылып, оң жақ шетін (ұзындау бөлігі) соның үстінен оңнан солға қарай жабатын. Осылайша айқастырылған ұштары арқадан не сол жақ иықтан түсетін. Жоғарғы бөлігінің ұшы көйлектің етегіне дейін, кейде тіпті өкшеге дейін жететін. Әдетте жамылғының шетін бастың төбе бөлігі тұсына түйреуішпен іліп қоятын" дейді Сакинат Гаджиева "Дағыстан халықтарының киімі" дейтін кітабында.
"Шығыстағы ислам елдерінде Дағыстан әйелдері киген жамылғының көптеген баламасы бар. Ауғанстан мен Иранда мұндай киімдердің осы күнге дейін киеді. Тау жұртының жамылғысына парсы және түрік әйелдері көшеге шыққанда киетін жамылғылар да ұқсайды" деп жазады Сакинат Гаджиева.
Дербенттегі ұлты әзербайжан әйелдер шадра (чарчав) киген. Пішіні шаршы; түсі қара, көк және қоңыр болатын. Оны басқа орамалдың үстінен киіп, бастан аяққа дейін денені толық жауып тұратындай етіп қолымен ұстап тұратын.
20 ғасырдың 30-жылдарына таман жамылғыны ешкім кимеді. Ал чухтаның орнына шағын орамалдар келді. Әуелі әйелдер оны ішкі бас киім ретінде киді, оны үстінен тағы біреуін жамылды. Бірақ бірте-бірте оны сырт бас киім ретінде қолдана бастады.
Солтүстік Кавказ. Ингушетия мен Шешенстан
Дағыстан әйелдеріне қарағанда, шешен және ингуш әйелдер жамылғы кимеген. Алайда олардың бәрі орамал не шәлі тағып жүретін. Үй ішінде де шешпейтін. Қыздар ақ орамал, тұрмыс құрғандар оның үстінен қара орамал жамылған.
"Тұрмыс құрған әйелдің бас киімі қара түсті шағын орамалдан тұрды. Бұрыштарынан бүктеп, алды жағынан шаш көрінбейтіндей етіп маңдайға дейін жапқан. Ұштарын құлақты ашық қалдыра отырып артқа қарай бұрымдардың астына жіберіп, одан кейін бастың төбе бөлігіне ілмектен түсірілген арнайы түйінмен байлап қойған" деп жазады Евгения Студенецкая.
"Бұл орамалды күндіз де, түнде де шешпеген. Оның үстінен – әдетте үйден шыққанда – міндетті түрде үлкен орамал не шәлі тағатын" дейді зерттеуші.
Шешенстанда тұрмыстағы әйелдер шашты жабатын орамал орнына чухту киген.
Студенецкая бұл бас киімді былай сипаттайды: "Бұл асты тігілмеген қалта секілді. Оның ішіне бұрымды салып қояды. Қалтаның жоғары бөлігінде тігіс аяғына дейін бармаған, ал бұрыштарында ұзындығы әртүрлі екі бау болған. Қалтаны таққанда бауларды ішінде бұрымы бар қалтаның астынан өткізіп, бастың төбе бөлігіне не желкеге іліп қойған. Төменгі ұшын кейде шашақпен, кестемен (әсіресе Шығыс Шешенстанда) не тиынмен әрлеген".
Қазақстан
Қазақта жас қыз болсын, ересек әйел болсын, ешқашан бет-жүзін бүркемеген, оқшау өмір кешпеген. Өйткені көшпелі өмір салты әйелдің күнделікті тұрмыс-тіршілікте шаруаға еркін араласуын қажет еткен.
Кішкентай қыздың жалаңбас жүруі сөлекет болып саналмаса да, қазақ қызы жастайынан тақия не бөрік киген.
Ал тұрмыс құрған әйел киетін бас киімнің бірнеше түрі болған және әрқайсысының мәні бар.
Қыз ұзатылған кезде басына сәукеле киген. Конус тәрізді биік (70 см дейін) болып келетін сәукелені алтын-күміс теңгелермен безендіріп, төбесіне үкі қауырсынын тағып, бірнеше қатар төгілмелі бетмоншақ қадаған, жиегін терімен көмкерген.
"Сәукеле екі бөліктен тұрады: басқа киетін бөлігі астар салынып, сырылған, биіктігі 25 сантиметрдей конус тәрізді, кейде оған маңдайлық және желкелік тігіледі. Ал негізін жұқа ақ киізден сырып тігеді де, сыртын қызыл шұғамен қаптайды, төбесі қиғаш кесілген конусқа ұқсайтын сәукеленің артқы жағы алдынан шамамен 10 см биік келеді" деп суреттейді "Қазақ халқының ұлттық бас киімдері" деген зерттеу авторлары Ирина Захарова мен Рукия Ходжаева.
Сәукелеге қалыңдықтың тұла бойын жауып, жерге жететіндей ақ желең тағылады. Дәстүр бойынша, сәукеле тек ұзатылатын қызға кигізіледі. Қалыңдық күйеудің еліне сәукелесімен барған. Ал той өткен соң жас келін сәукелені іліп қойып, оның орнына басына салы, желек байлап жүрген. Тұңғышы дүниеге келген соң келіншек кимешек киген. Әдетте ақ мата немесе ақ жібектен молдау пішіліп, тігілетін кимешек адамның басын, иығын, кеудесі мен жауырынын жауып тұрады. Кимешек киген әйелдің тек бет-жүзі ғана көрінеді. Жас келіншектің кимешегін кейде күміспен, моншақтармен шеттіктеген, ересек әйелдің кимешегіне түрлі-түсті зерлі жіппен ою-өрнек салған. Кимешектің үстінен ақ матадан мол ғып шылауыш байлайды.
Қазақстанның солтүстік өңірінде 20 ғасырдың 30-жылдарына қарай кимешекті егде әйелдер ғана киетін болды. Ал оңтүстік аймақтарда үлкендермен бірге жас келіншектер де біраз уақытқа дейін кимешек киіп жүрген.
Қырғызстан
Ферғана алқабындағы кей аудандарды айтпағанда, қырғыз әйелі ешқашан бетін бүркемеген. Қазақстандағы сияқты мұның да себебін тарихшылар қырғыз халқының көшпелі тұрмыс-салтымен, ондағы әйелдің ролімен байланыстырады.
Әлі тұрмысқа шықпаған жас қыздың жалаңбас жүруі ерсі көрінбеген. Ал тұрмысқа шыққан әйел баскиімсіз жүрмеуі тиіс деп саналған. Қырғыз әйелі әртүрлі баскиім киген.
Шокуло – әдетте қызыл шұға не барқыттан тігілетін конус пішінді баскиім. Оны тұрмысқа шықпаған қыздар киген.
"Пішіні дулыға тәрізді болып келетін шокуло конус тәрізді баскиім мен оған тігілген тікбұрышты құлақшыны мен арқаға түсетін үшбұрышты қалақшалардан тұрады. Баскиімді матаның жіңішке бөлігінен пішеді" деп жазады этнограф Клавдия Антипина "Оңтүстіктегі қырғыздардың материалдық мәдениеті мен қолданбалы өнерінің ерекшеліктері" атты кітабында.
19 ғасырдан бастап тұрмысқа шықпаған қыздар киетін басқа да баскиім үлгілері пайда болды. "Қыздың шеті терімен көмкерілген баскиімі – тебетей еді, Көбіне оның төбесіне үкінің бірнеше қауырсынын қадап, үкі тебетей деп атайтын. Бұған қоса төбесі кейде ою-өрнек, танакөз моншақпен әшекейленген тақия – топы да киетін" деп жазады этнограф Айдарбек Кочкунов "Қырғыз халқының ұлттық салт-дәстүрі" кітабында.
Тұрмысқа шыққан әйел элечек (кимешек) киген. Ол бірнеше бөліктен тұрады: дулыға пішіндес баскиім, маржан алқа, орамал, шылауыш пен оның әшекейі және сыртқы байлауыш.
В20 ғасырдың басында кимешекті біртіндеп орамал алмастырды.
Қырғызстанның оңтүстігіндегі кейбір аудандарда әйелдер кең жағалы, арқаға дейін қайырылатын жіңішке, ұзын жырық жеңі бар, сырт жақтан таспамен байланатын пәренжі киетін. Оның кең жағасы баскиімшең киюге ыңғайланып тігіледі. Пәренжінің ұзындығы әртүрлі: тізеден сәл төмен түсетіні де, тобыққа дейін жететіні де болған. Әйелдің бетін жылқының қара қылынан тығыз етіп тоқылған тікбұрышты тор – чачван жауып тұрған. Чачванның ұзындығы да әртүрлі: мықынға жететіні я саннан төмен түсетіні болған.
Мұндай киімді Ферғана алқабындағы – қазіргі Ош облысының Ноокат және Қарасу аудандары мен Жалал-Абад облысының Созақ ауданына қарасты ауылдарда тұрған қырғыз әйелдері киген.
"Қазіргі Қырғызстанның оңтүстігінде қырғыздар өзбек, тәжік, сарттармен өте тығыз тұрған, сондықтан олардың тұрмыс-салты әсер еткен. Жер өңдеу, сауда және қолөнермен айналысқан қырғыздар туралы айтып отырмын. Олардың қыздары мен әйелдері пәренжі киген. Бірақ Ферғана алқабында тұратын өзбектер мен тәжіктердей жаппай киінген жоқ" дейді тарих ғылымдарының докторы Абылабек Асанканов.
Өзбекстан
Қазіргі Өзбекстан аумағында бір кездері әйелдер бет-жүзі мен өне-бойын тұтас жауып тұратын пәренжі киіп жүретін.
рмысқа шықпаған қыз тақия киіп, күйеуге тиген әйел түрлі орамал байлайтын. Бірақ көшеге шыққан әйел үстіне пәренжі киіп жүруге міндетті еді. Негізінен пәренжіні үлкен қалаларда тұратын әйелдер киетін. Шағын қалалар мен ауылдарда әйел басына кәдімгі шапан жамылып та жүре беретін.
Пәренжі деген не?
Пәренжіні өзге киім түрлерімен: ауғанның буркасы, арабтың никабы немесе парсының чадрасымен жиі шатастырады. Бірақ пәренжі Орталық Азия аймағының бір бөлігіне ғана тән киім үлгісі екенін ұмытпау керек.
Пәренжі (өзбекше – паранжи, тәжікше – фаранчи) – кең жағалы, арқаға қарай қайырылатын жіңішке, ұзын жырық жеңі бар, сырт жақтан таспамен байланатын кең әрі ұзын шапан. Пәренжіні кең жағасынан басты сұғып киеді. Жыл мезгілі мен аймаққа байланысты пәренжінің ұзындығы әртүрлі: тобыққа жететін, болмаса көйлектің я шалбардың етегі көрінетіндей тізеден сәл төмен түсетін болуы мүмкін.
Әйелдің бетін жылқының қара қылынан тығыз етіп тоқылған тікбұрышты тор чачван (чашмбанд, чашван, чиммет) жауып тұрған. Кей аймақта чачванның ұзындығы мықынға жетсе, кей жерде саннан төмен түсетін болған. Пәренжіні чачванның үстінен киген.
Ерте кезде әйелдер қағаздан жасалған көк алача – шұбар матадан тігілген бірыңғай пәренжі киетін деп жазады этнограф Ольга Сухарева. Бірақ 20 ғасырдың басында пәренжіні әртүсті түрлі матадан тіге бастаған.
Пәренжі киюдің тәртібі де болған. "Үйден шығар кезде пәренжіні бөлмеден алып шығып, аулада басқа киген. Ал чачванды тек қақпаның алдына барып, табалдырықтан аттар кезде киген. Бұл чачванның қара түсіне байланысты ырымнан әдет болып қалыптасса керек, ондай түс жамандық шақырады деп санаған. Бөтен үйге келген мейман әйел аулаға кірген бетте жүзін жапқан чачванды қайырып тастайтын, бірақ пәренжіні үй иесі әйел немесе сол үйдегі басқа қыз-келіншек шешкен, осылайша қонаққа құрмет көрсеткен" деп жазады этнограф Ольга Сухарева "Орта Азия костюмінің тарихы" кітабында.
Қыз балаға алғашқы пәренжіні 9-13 жасында тіккен. Кейінірек күйеуге бергенде тағы бір немесе екі пәренжі сыйлаған. Әйел ондаған жыл бойы бір пәренжіні киіп жүре беретін.
"Тіпті әдемі киініп үйренген әйелдердің өзі жақсы пәренжісі болғанын міндетті санамайтын. Жамау жапсырылған, кейде тіпті басқа матамен жамалған пәренжіні жиі көруге болатын. Көбі үйге оралысымен пәренжіні бір бұрышқа тастай я бір қуысқа қыстыра салатын; өзге үйге барған қонақ әйел жерге пәренжісін төсеп, соның үстіне жайғасатын. Мұның себебі әйелді басқа бір әйелден ешқандай айырмасы жоқтай етіп көрсететін киімге деген немқұрайлы көзқарасқа байланысты болса керек" деп жазады этнограф.
Орталық Азия аумағында пәренжі 18-19 ғасырларда тарай бастаған, ал совет өкіметі тұсында ол әйелді кемсітудің белгісі саналған. Пәренжіге қарсы Худжум науқаны кезінде «Шығыс әйелінің бостандығы» үшін күреске шыққан белсенді әйелдер көптің көзінше пәренжісін шешіп, өртеген.
1927 жылғы 8 наурызда Бүкілресейлік коммунистер (большевиктер) партиясы орталық комитеті Ортаазиялық бюросының бірінші хатшысы Исаак Зеленскийдің бастамасымен Самарқан қаласындағы Регистан алаңында мың өзбек әйелі пәренжісін шешіп, сол жерде отқа жаққан.
"Пәренжі әйелді езгіде ұстаудың белгісі болып саналды. Совет кезінде пәренжімен күрес саяси күреске айналды. Нақты пәренжі туралы айтып отырмын, өйткені орамалмен ешқандай күрес болған емес" деп түсіндіреді тарих ғылымдарының докторы Сергей Абашин.
"Жергілікті жұртқа бұл науқан ауыр тиді. Олар мұны әдет-ғұрып пен шариғатқа қиянат жасау деп қабылдады. Сондықтан қарсылық туды. Кейде тіпті ондай әйелдерді өлтіріп тынатын" дейді Абашин.
1927-1928 жылдары Өзбекстанда әйелдер бөлімінде жұмыс істейтін 2,5 мыңға жуық әйел кісі қолынан мерт болған. Әйелдер арасында жұмыс жүргізетін бұл бөлімдер 1919 жылы коммунистік партия орталық комитеті мен оның жергілікті ұйымдарының жанынан құрылған. (Бүкіл Орталық Азия бойынша нақты қанша әйел қаза тапқаны туралы дерек жоқ.)
Пәренжіден арылу процесі ұзаққа созылды әрі оңай болған жоқ.
"Көбіне пәренжіні өртеп, бір айдан соң жаңасын киетін. Совет одағында пәренжіге тыйым салатын заң болмады. Әйел көпшілік жерде пәренжі киіп жүрсе, оны жазаламайтын. Бірақ бұл саясат нәтиже берді, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әйелдер біртіндеп пәренжіден арыла бастады. Кейінірек тұрмыста оны ешкім пайдаланбайтын болды. Бірақ тіпті 70-80 жылдардың өзінде оқта-текте кездесіп қалатын".
Тәжікстан
Өзбек әйелі сияқты, тәжік әйелдерінің бір бөлігі де бет-жүзі мен тұла бойын тұтас жауып тұратын пәренжі киген. Мұндай киім Тәжікстанның солтүстігінде, жазық бөлігінде орналасқан Худжанд пен оның төңірегіндегі елдімекендердің тұрғындарына тән еді. (Әйелдер басына шапанның өзге түрін де жамылып жүре беретін).
Тәжік әйелі киетін пәренжі өзбектікіне ұқсас еді: жағасы кең, арқаға қарай қайырылатын жіңішке, ұзын жырық жеңі бар, сырт жақтан таспамен байланатын, адамның басынан аяғына дейін жететіндей кең әрі ұзын болды.
Пәренжіні баскиімнің үстінен киген. Әйелдің жүзін бүркеп тұратын тікбұрышты тор – чачван жылқының қара қылынан тығыз етіп тоқылған.
Тауда тұратын тәжік әйелі пәренжі кимеген. Бірақ барлық әйел басына орамал тартып, далаға шыққанда бетін жауып жүруге міндетті болған.
"Егде әйелдер орамалдың ұзын бір шетін арқасында қалдырып, екінші жағымен аузы-мұрнын жабатындай етіп басын айналдыра орап, шетін қарақұсына асырып қайырып байлаған. Орта жастағы әйел басына тартқан орамалдың арқадағы бос ұшы жерге сүйретіле созылып жататын: бұл сәнді деп саналған. Қалған бөлігімен маңдайы мен аузы-мұрнын бастыра басын ораған. Ал жас қыз-келіншектерге келсек, олар орамалмен бет-жүзін тұтас орап, кейде бір ұшын басынан асыра қайырып қойған" деп жазылған Николай Кисляков пен Антонина Писарчиктңі редакциясымен жарық көрген "Қаратегін және Дарбаза тәжіктері" кітабында.
Тәжіктерде де әйелдің жалаңбас жүруі ерсі саналған.
Бұрынғы заманда тәжік қызы я әйелі тақия кимеген. Тек 20 ғасырдың 20-жылдары пәренжіге қарсы науқан басталғаннан кейін ғана тақия киетін болған. Ал ертеде тәжік әйелі арқаға бұрым өткізіп қоятын тесік қалтасы бар сырма баскиім – кулута, телпак, шабкулак киген.
Совет өкіметі кезінде өзге республикалардағы сияқты Тәжікстанда да "Шығыс әйелін азат ету" (худжума) науқаны жүргізілді. Әйелдер езгінің нышаны саналған пәренжіні көптің алдында сыпырып, отқа тастады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тәжік әйелдер пәренжіден жаппай бас тарта бастады. Бірақ киімнің бұл түрі 20 ғасырдың 80-жылдары да өте сирек болса да кездесетін.
Түркіменстан
20 ғасырдың басына дейін түркімен әйелдері денесі мен шашын ғана емес, бетінің бір бөлігін де жауып жүрді.
Жас қыздар телпек секілді жұмсақ қалпақ киді. Бірақ күйеуге шыққан соң әйелдердің көбі жүзінің төменгі бөлігін пердемен жабатын бас киімге көшті.
"Бұл дәстүр әйелді күйеуінің әке жақтағы туыстарынан аулақ жүргізетін ескі әдет-ғұрыптан туған" дейді тарих ғылымдарының кандидаты Анна Морозова "Түркімендердің дәстүрлі ұлттық киімі" дейтін кітабында.
Түркімен әйелдері яшмак (бетперде) (шәрпі (тюрбан) оралатын сүлгі не орамалдың ұшын пайдаланды. Орамалдың ұшын иектен төмен кеуде тұсына жіберген. Ер кісімен кездескенде әйел онымен бетінің төменгі бөлігін жапқан.
Сондай-ақ г эсги, дастар және лечек дейтін бас киімнің құрамына кіретін арнайы перделер болған.
"Олар құрақтан не ұзындығы 1,5 метрден 3 метрге дейін жететін, матаның енімен шамалас болатын арнайы тоқылған шарфтан жасалды. Матаның ұштары тігіліп, үлкен ілмек не муфта құрайтын. Жас әйелдер эсги мен дастарды қызыл жібек және жартылай жібек маталардан, орта жастағы әйелдер сары матадан, егде жастағылар ақ матадан жасады" дейді Анна Морозова.
Үйден шығарда әйелдер бас киімнің үстінен жамылғы халат киетін. Ол қалыпты сырт киім болуы мүмкін не басқа киюге арнап тігілген, деформацияланған, тар әрі ұзын жеңі бар, артынан тігілген халат болуы ықтимал.
Түркімен әйелдерінің арнайы жамылғы халатына пуренджек пен чырпы жатады.
Пуренджекті жұқа жасыл не қызыл жібектен тікті. Өзге жамылғы халаттарға қарағанда, оның іштігі болмады. Оны кестелемеудің орнына күміс пластинкалармен әрледі.
Чырпыны әдетте сары, жасыл не ақ жібектен тікті. Ол іштікте болатын және оны кестемен әрледі.
Түркімен әйелдерінің басқа киетін халаттары белгілі бір деңгейде өзбектер мен тәжіктердің бір бөлігі киетін пәренжіге ұқсайды. Бірақ пәренжіге қарағанда, онымен бірге чачван дейтін жылғы талшықтарынан жасалып, әйелдің беті мен кеудесін жауып тұратын тор киілмеді.
Түрікмен әйелдері сондай-ақ пішіні әртүрлі биік бас киім саналатын бөрік де киген. "Бөрік қатты тіректің (каркас) негізінде жасалды. [Тіректі] әртүрлі материалдан (боялған кенеп, қағаз; жұқа сабан бұраудан, қалың қағаз баулардан тікті) жасады" деп жазады Морозова.
Бөріктің тірегін орамалдармен буған. "Орамалдың бір ұшы арқаға түсіп, яшмак деп аталатын өзге бір бөлігі иектің астынан еркін өтіп, сол жақтан бас киімге ілінетін. Ер кісімен жолыққанда әйелдер яшмакты тісімін ұстап тұрып, бетінің төменгі бөлігін жапқан" деп сипаттайды Анна Морозова.
Түркіменстанға Совет билігі келген соң бөрік киюге қарсы күрес жүрді. Науқан "бөрік жойылсын" деп аталып, жаппай сипат алды: журналдарда бас киімнің ауыр екені, сол себепті арқаға және жалпы денсаулыққа зиян тигізетіні туралы карикатуралар шығып, медициналық мақалалар жарық көрді, ал радиода сатиралық әндер қойылды. Бұл науқанды 60-жылдары жүргізді. Сонымен қатар әкімшілік жаза да болатын. Коммунистік партия мүшесінің не қандай да бір лауазым иесінің әйелі бөрік тақпауы керек болды.
Соңғы соққы 70-жылдары жасалды. Сол жылдары колхозшыларға паспорт бере бастады. Ал паспорт суретіне бас киімсіз түсу керек болды. Паспортты алу ниеті басты жабу ниетінен басым болды. Бөріктен бас тарту жылдам әрі жеңіл жүрді. Сол кезде Түркіменстанда паспортқа басты жауып түсу үшін не Рим папасы болуың керек не Махмуд Эсамбаев (папахасын тастамайтын ұлты шешен балет актері) болуың керек деген әзіл пайда болды.
Бірақ яшмак қалды. Ал оны тағудың ережесі жұмсарды. Жас әйелдер бетін орамалмен күйеуінің ер туыстарымен жолыққанда ғана жабатын болды. Бұл дәстүр осы күнге дейін сақталған. Бірақ яшмак барлық жерге тарамаған. Мәселен, елдің шығысында Әмудария өзені бойында орналасқан аудандарда немесе оңтүстік-батыста яшмак сирек кездеседі.
"Настоящее Время" сайтының мақаласы. Мақаланың тұпнұсқасы мында.
Азаттық радиосы қазақ және орыс тілдерінде жаңадан ашылған www.azattyq.org веб-сайтының арқасында аудиториясын әжептәуір ұлғайтты. Оған қоса, бұл – Қазақстандағы ақпаратты кәдімгі мәтін түрінде де, бейнекөрініс, сурет және дыбыстық слайдтар арқылы да тарататын бірінші мультимедиалық веб-сайт. Бұл сайттан радиохабарларды онлайн желісінде де, мұрағаттан да тыңдауға болады.
© 2021 Азат Еуропа / Азаттық радиосы | Барлық құқықтары қорғалған
