Азаттық: Өткен аптада HRW Қазақстан билігін ескертусіз оқ ату туралы бұйрықтың күшін жойып, ұсталған азаматтардың құқығын қорғауға үндеді. Қазақстан билігі бұл пікірге реакция білдірді ме?
Хью Уильямсон: Біздің пікірімізге ме? Жоқ, ондайды естімедік. Президенттің [Қасым-Жомарт Тоқаевтың] мәлімдемесін мұқият тыңдап шықтық. Онда ескертусіз оқ атуды тоқтату жайлы ештеңе айтылған жоқ. Сондықтан бұл саясатты ресми түрде тоқтату керек деген үндеуімізді жалғастырамыз. Кемінде 225 адам қаза тапқаны жөнінде ақпарат алдық. 12 мың адам қамауда отыр дегенді оқыдым. Қазақстандағы жағдайға алаңдап отырмыз, билікті тиісті шаралар қабылдауға шақырамыз. Бұл шараларды азаматтарды ұстау, ескертусіз оқ ату және өзге де мәселелерден бастауға кеңес береміз.
Азаттық: Азаматтарды ұстау, тергеу және азаптау фактілеріне қатысты жағдайды қалай бағалайсыз? Не болып жатыр? Мұны қалай атар едіңіз?
Хью Уильямсон: Әлі ештеңе анық емес деп ойлаймын. Азаматтарды ұстау, күш көрсету, уақытша ұстау мекемелеріндегі азаптау фактілері туралы ақпараттарды қалт жібермей қарап отырмыз. Бұл жағдай алаңдауға негіз болып отыр. Қазақстан болған оқиға үшін жауапкершілік алып, тергеу жүргізіп, қылмысқа кінәлі азаматтарды жауапқа тартуы керек.
Дағдарыс кезінде мұндай жағдайлар жиі болады, сондықтан үкімет шара қолдануы қажет. Қазір Қазақстан ары қарай қалай әрекет ететінін анықтап алсын деп күтіп отырмыз. Биліктің әртүрлі елде, әртүрлі астанада брифинг өткізгенін білеміз. Осындай брифингтердің бірі Вашингтонда өтті. Апта аяғында сыртқы істер министрі Еуропа одағы өкілдерімен кездесуге барады. Бірақ биліктің болған оқиға үшін жауапкершілік алып, тергеу жүргіземіз, Қазақстан Конституциясын, заңдарын, елдің БҰҰ алдындағы міндеттемелерін бұзған адамдарды жауапқа тартамыз деп мәлімдегенін көрген жоқпыз.
Қаза тапқан 225 азаматтың көбі бейбіт тұрғын екенін білеміз. Үкімет "террористер шабуыл жасады" деп мәлімдеді. Бірақ олар халықаралық террористік қауіп төнгенін дәлелдейтін бір де бір айғақ ұсынған жоқ. 225 азаматтың қазасы жайлы ақпарат берілгенімен, олардың қалай өлтірілгені, кімнің қолынан қаза тапқаны айтылмады. Тәуелсіз зерттеу жүргізу керек деп ойлаймын. Бұл – HRW ұйымының ғана талабы емес. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі комиссары мен сарапшылары да өз мәлімдемелерінде тәуелсіз зерттеу жүргізіп, кінәлілерді жауапқа тартуға шақырды. Мәселе қаза тапқан, жараланған, қамауда отырған азаматтар туралы ашық ақпарат беріп, әділдікті қамтамасыз етуде болып отыр.
Азаттық: Халықаралық қауымдастық азаматтардың ұсталуына қандай реакция білдіруі керек деп ойлайсыз? HRW, Amnesty International сияқты құқық қорғау ұйымдары, БҰҰ, Еуропа одағы мен АҚШ мәлімдеме жасады, бірақ бұл жеткілікті ме? Халықаралық қауымдастықтың Қазақстандағы оқиғаларға қатысты пікіріне көңіліңіз толды ма?
Хью Уильямсон: Халықаралық қауымдастықтың не болып жатқанын түсінуге бірнеше күн жұмсауы қалыпты дүние сияқты. Оның үстіне, олар Қазақстанның қандай мәлімдеме жасап, нендей шара қабылдайтынына да қарауы керек. Бірақ жоғарыда айтқанымдай, негізгі мәселе мынада: Қазақстан билігінің мәлімдемесі адам құқықтары тұрғысынан алғанда, сенімді көрінгенімен, қазір жай ғана "200 бейбіт тұрғын өлтірілді" деу жеткіліксіз. Мұның "террористік қауіп" салдарынан болғанын, 10-12 мың адам қамауда отырғанын білеміз.
Қазақстан билігінің ашық мәлімдемесі "бұл азаматтар неге қамауда отыр?", "оларға күш қолданып жатқан жоқ па?", "адвокаттарымен кездесуге рұқсат беріле ме?", "медициналық көмек көрсетіле ме?" деген сұрақтарға жауап алуға көмектесер еді. Дұрыс айтасыз, халықаралық қауымдастық Қазақстанға құлақ асуы керек, бірақ ары қарайғы әрекеті туралы жылдам шешім қабылдауы тиіс. Олар Қазақстан зерттеу жүргізуі керек деген талапты ашық жеткізгені жөн. Қазақстан бас тартса, мұндай жауап қабылданбайтынын көрсететін шаралар қолдануы керек.
Сізге біраз ақпарат берейін. Осы аптада Еуропарламент Қазақстан бойынша төтенше қарар дайындап жатыр. Келесі дүйсенбіде өтетін Еуроодақ елдері сыртқы істер министрлері кездесуінде Қазақстандағы жағдай күн тәртібіне қойылады. Келесі аптада БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің отырысында да осы мәселе талқыланады. Осылай халықаралық қауымдастық Қазақстандағы оқиғаларды қарап шығуға мүмкіндік алады. Қазақстан жауапкершілік алып, болған оқиғаның жай-жапсарын анықтауды қолға алмаса, халықаралық зерттеу жүргізу қажет болады. Халықаралық қауымдастық осы салада белгілі бір қадамдар жасай алады.
Азаттық: Тәуелсіз зерттеуді Қазақстан өзі жүргізуі керек пе, әлде халықаралық қауымдастық өкілдері тартыла ма? Постсоветтік кеңістікте шетелдік сарапшылардың қатысуымен жүргізілген зерттеулер болған ба?
Хью Уильямсон: БҰҰ-ның адам құқықтарына бағытталған тәуелсіз зерттеу жүргізу туралы үндеуін көрген боларсыз. Онда зерттеуді кім жүргізуі керегі нақтыланбаған.
Азаттық: Кешіріңіз, қай үндеуді айтасыз?
Хью Уильямсон: Өткен аптада БҰҰ-ның тоғыз сарапшысы мәлімдеме жасап, баяндаманың бас жағына Қазақстан адам құқықтары саласында тәуелсіз зерттеу жүргізуі керек деп жазды. Жоқ, жоқ. Зерттеу деді. Сарапшылар Қазақстанды зерттеу жұмыстарын ұйымдастырып, жүзеге асыруға шақырды. Енді Қазақстанның жауабын күтіп отырмыз.
Қазақстан сарапшылар ұсынысынан бас тартса да, бәрібір зерттеу жүргізуге тура келеді. Әлем не болғанын білуі керек. Сонда басқа ұйымдардың да осындай зерттеулер жүргізуге құлшынысы оянады. Зерттеудің қандай үлгілері бар деп сұрадыңыз ғой. Бірнеше жыл бұрын Қазақстан төрағалық еткен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымында зерттеу саясаты бар. Бұл саясат "Мәскеу механизмі" деп аталады.
Кейінгі кездері бұл механизм Беларуське қатысты қолданылып жатыр. ЕҚЫҰ Беларусьтегі президент сайлауынан кейін басталған адам құқықтары саласындағы дағдарыс кезінде не болғанын зерттеп жатыр. Аталған саясат басқа жағдайлар кезінде де қолданылған. Бұл – бір формуласы ғана. 2005 жылы Әндіжан оқиғасынан кейін БҰҰ Өзбекстанды зерттеу жүргізуге шақырған. Бірқатар зерттеу жарық көрді, бірақ Өзбекстан олардың бір де бірін мойындаған жоқ. Өкінішке қарай, мұндай мысал көп емес. Қазақстан жауапкершілік алып, жеке зерттеу жүргізуі керек. Зерттеу тәуелсіз әрі сенімді болуы шарт.
Азаттық: Қазақстандағы оқиғалардан кейін HRW ұйымының жыл сайынғы баяндамасы жарияланды. Баяндамада Орталық Азия елдеріндегі адам құқықтарының жағдайы нашар екені айтылады. Қазақстандағы жағдай өңірдегі басқа мемлекеттерге қалай әсер етеді?
Хью Уильямсон: Мұны дөп басып айту қиын. Бұл маңызды. Қазақстандағы оқиғалар, зорлық-зомбылық пен жаппай кісі өлімі өңірдегі басқа мемлекеттер үшін үлкен шок болғаны белгілі. Бұл Қазақстан сияқты авторитар мемлекетте тұрақсыздық туғызатын қаншама себеп жасырынып жатқанын көрсетті. Энергетикалық өнімдер бағасы артып келеді. Бұл – күнкөріс үшін маңызды экономикалық мәселе. Мұндай мәселелер басқа елдерде де бар. Үкімет азаматтарға пікір білдіруге мүмкіндік бермейді. Осыдан наразылық, демонстрация туып, экономикалық және саяси талаптар айтылады, қауіпті жағдай қалыптасады.
Азаттық: Хью, мен сөйлескен тәуелсіз журналистер, медиа ұйымдары мен құқық қорғаушылардың көбі президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа үндеуінде айтқан тәуелсіз журналистер мен құқық қорғаушылар қоғамда араздық туғызып, бейберекеттікке ықпал етеді деген сөзіне байланысты пікір білдірді. Президенттің сөзі мен ұсталған азаматтардың жағдайын ескеріп, оқиға ары қарай қалай өрбуі мүмкін деп ойлайсыз?
Хью Уильямсон: Президент журналистер, құқық қорғаушылар мен саяси оппозиция белсенділері туралы негізсіз әрі негативті мәлімдеме жасағанын ескеріп, ұсталған азаматтардың жағдайына алаңдап отырмыз. Өйткені 2011 жылы Жаңаөзенде не болғанын көрдік. Қаншама адам ұсталды. Көбі азапталды. Кейбірі осы азапқа шыдай алмай, қайтыс болып кетті. Ұсталған азаматтарды аяусыз ұрып-соқты. Кейін әділетсіз сотта біраз адамды елдің көзінше жазаға кесті.
Қаңтар оқиғаларынан кейін де сол жағдай қайталана ма деп қорқамыз. Бізді президенттің азаматтық қоғам мен тәуелсіз ақпарат құралдарына қарсы пікірі алаңдатады. Ол түрмедегі азаптау мен әділетсіз сот процесіне жол ашатын ахуал қалыптастырып отыр. Нені меңзеп отырғанымды түсіндіңіз ғой. Бұл алдағы бірнеше айға негативті әсер етеді. Президент Тоқаев "Қателік кетті, бұл – азаматтық қоғам мен ақпарат құралдарының кінәсі емес. Бұған біз жауаптымыз, үкіметпен бірге болған оқиғаның жай-жапсарын анықтап, бәрін түзетуге міндеттіміз" деуі керек. Мемлекет басшысының қаңтар оқиғаларынан зардап шеккен отбасыларға өтемақы беру туралы айтқанын білемін. Жақсы, әрине, бірақ бұл көп адамның қазасын мойындаумен бір емес. Қаншама адам қамауда отыр. Бұған үкімет жауапты.
ПІКІРЛЕР