Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жолдауында айтылған экономикалық бастамалар кезектен тыс сайлау туралы жаңалықтың көлеңкесінде қалып қойды. Сарапшылар көбіне алдағы сайлау науқанын талқылап, президенттің әлеуметтік-экономикалық ұсыныстарын "популизм", "электоратпен ойнау" деп қабылдады. Экономистер жолдауда көп уәде берілгенімен, оларды жүзеге асыру механизмдері мен жұмсалатын қаржы көлемі туралы ештеңе айтылмағанына назар аударады. Азаттық осы және өзге де мәселелер жөнінде экономист, Eximar Foresight агенттігінің директоры Айман Тұрсынханмен сөйлесіп көрді.
БАЛАЛАРДЫҢ ЖИНАҚ ШОТЫ, ТӨМЕНГІ ЖАЛАҚЫ ҺӘМ ӘЙЕЛДЕРДІҢ ЗЕЙНЕТ ЖАСЫ
Азаттық: Тоқаевтың Ұлттық қорға түсетін инвестициялық табыстың бір бөлігін балалардың жинақ шотына аудару туралы ұсынысын көбі жылы қабылдады. Бірақ кей сарапшылар бұл бастаманы "популистік шара" деп атады. Сіз не ойлайсыз?
Айман Тұрсынхан: Бұл профанация, қорлау деп ойлаймын. Біріншіден, қандай сома аударылатыны белгісіз. Ұлттық қор активтерінен түсетін дивидендтер көлемі құпия сақталады, тіпті аудиторлық есепте де көрсетілмейді. Екіншіден, ұлттық қордың болашақ ұрпаққа арналғаны рас болса, республикалық бюджетке мақсатты не кепілдендірілген әдіспен аударылатын ақшаның бәрі болашаққа салынуы керек. Инфрақұрылымға, адам капиталына, мектепке дейінгі, орта, техникалық және жоғары білімге ғана емес, денсаулық саласына, әлеуметтік кепілдіктерге инвестиция құю қажет.
Ал бізде қалай? Бюджетке кепілдендірілген аударымдар түсіп жатыр, бірақ әрі қарай бұл ақшаның қайда жұмсалатыны белгісіз.
Баланың шотына ақша салып, кәмелеттік жасқа толғанша күтсек, 18 жылдан кейін қанша ақша жиналады? Есептеп көргендер шоттағы сома ең нашар жоғары оқу орнының бір жылдық ақысын төлеуге ғана жететінін жазып жатыр. Еуропадағыдай білім беру жүйесін толықтай тегін ету мүмкіндігі тұрғанда, балалардың шотына ақша аударудың не керегі бар? Жекеменшік және мемлекеттік университеттерге жан басына қарай ақша бөліп, оқытушылардың жалақысын көтеріп, материалдық-техникалық базасын жаңартып, сапалы шәкіртақы қорларын құрсын. Бізде 680 мың адамға небәрі 78 мың грант бөлінеді! Сөйте тұра билік неге бізде оқуы не жұмысы жоқ жастар көп деп таңғалады.
Азаттық: Парламент әйелдердің зейнет жасын 2028 жылға дейін 61 жаста қалдыру туралы шешімді қуана қолдады. Тоқаев митингілерден кейін қоғамда үлкен сұраныс барын айтты.
Айман Тұрсынхан: Әйелдердің зейнет жасын 58-ге төмендету талабымен өткен наразылықтардан кейін қуана қол соғу ақымақтық болып көрінеді. Өзім үш баланың анасымын, 46 жастамын, қазірдің өзінде шаршап қалдым. 61 жасқа дейін жұмыс істей алмаймын. Аналарға 61 жасқа дейін еңбек ету қиын. Мемлекет зейнетақыға көп ақша бөлмейді, бұл аналарға жалпы ішкі өнімге үлес қосып, салық төлейтін экономикалық агенттер өсіргені үшін берілетін азын-аулақ өтемақы ғана.
Азаттық: Бұрын мемлекет зейнет жасын ұзартпасақ, қазынаға үлкен салмақ түседі, зейнетақы төлей алмай қаламыз деп еді. Енді зейнет жасын біраз уақыт ұзартпау туралы шешім қабылданды. Сонда қазір не өзгерді?
Айман Тұрсынхан: Жинақтық зейнетақы жүйесіне өткенімізге 25 жылдан асты. Қазір бұрынғы ортақ зейнетақы жүйесінің қатысушылары көп емес. Болжам бойынша, 2025 жылдан кейін зейнетақы төлемдерінің 90 пайызы жинақтық жүйеден төленетін болады.
Бюджеттен төленетін базалық зейнетақы 15 мың теңгені құрайды. Бұл бюджет үшін үлкен қаржы емес. Бізде денсаулық сақтау жүйесі тұралап, өмір сүру ұзақтығы қысқарып келеді. Геронтологтар бар күшін салып жатқан Нұр-Сұлтанда ғана өмір сүру ұзақтығы жақсы. Өңірлерде адамдар аз өмір сүреді: ерлер 63-ке жетпейді, әйелдер 65 жастан аспайды. Сонда мемлекет зейнеткерлерге үш жыл бойы айына 15 мың теңгеден төлеп тұруға ақша таба алмай ма?
Азаттық: Тоқаев ең төменгі жалақы мөлшері 60 мың теңгеден 70 мың теңгеге дейін өсетінін айтты. Президент бұл өзгеріс "1,8 миллион азаматтың табысына әсер етеді" деді. Табыстың он мың теңгеге (жиырма долларға) өсуі шынымен осынша азаматтың өмірін жақсы жаққа өзгерте ме?
Айман Тұрсынхан: Оң мың теңге дегеніміз – 16 пайыздық өсім. Ресми инфляция мөлшері – 15 пайыз, тұтынушылық бағалар индексі 25 пайыздан асып кетті. Зейнетақы мен мемлекеттік қызметкерлер жалақысын шынайы индексациялау туралы айтсақ, олардың табысы жылына 5-6 пайызға ғана өседі. Яғни, индексация қарқыны кешеуілдеп жатыр.
ЛОГИСТИКА, САЛЫҚ ЖӘНЕ "ҚОЛДАНЫЛМАЙ ЖАТҚАН" АҚША
Азаттық: Билік әр сөзінде еліміздің көлік әлеуеті, Қазақстанның шығыс пен батыс арасындағы алтын көпір екені туралы айтудан жалықпайды. Бұл жолы қандай жаңа дүниелер айтылды?
Айман Тұрсынхан: Қазіргі геосаяси жағдайды ескеріп, экспорттық дәліздеріміз мен сауда бағыттарын өзгертуіміз керек деген ұсыныс айтылды. Бұған қатысты не деймін? Бұл – өте әлсіз ұсыныс, өйткені Қазақстан бюджетіне экспорт пен импорттан түсетін қаржыны қалпына келтіру туралы ештеңе айтылмады. Қазір кеден төлемдерінің 86 пайызы, тіпті тікелей Қазақстан территориясына импортталатын өнімдерден түскен ақша да Ресейне кетеді. Бұл Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігіне нұқсан келтіреді және Кеден одағының жарғысы мен ережелерін бұзады.
Одан бөлек, жаңа көлік дәліздеріне қай министрлік жауап беретінін білмейміз. Тоқаев экономиканы диверсификациялау тақырыбының басын шалып өтті, бірақ біз бұл туралы бұрыннан естіп жүрміз. Мемлекеттің экспорттық тауарларды тасымалдау бағасын азайту және шетелге шығарылатын өнімнің қосымша құнын арттыру деген екі мәселені қалай байланыстыратыны тағы белгісіз.
Азаттық: Тоқаев несиелік ресурстар жетпейтінін, банкте жатқан ақша экономикаға жұмыс істемейтінін айтты.
Айман Тұрсынхан: "Ұлттық банк жағдайға бейімделіп, тапқырлық танытуы керек" деген сөзге күлкім келді. Қызық пікір. Ұлттық банктің резервтік қорында 42 миллиард доллар жатқаны туралы ақпарат айтылды. Бұл қаржы банктер алдындағы күмәнді міндеттемелер арқылы жиналған.
Азаттық: Бұл нені білдіреді?
Айман Тұрсынхан: Бір жағынан, банктер "Бізге бос жатқан ақшаны беріңдер, экономиканы несиелендірейік" дейді. Бірақ олар шынайы сектор жаңа өндіріс орындарын ашып, импорттық тауарлардың орнын басатын өнім өндіруге қаржы сұрай алуы үшін ақшаның құнын төмендету керек деп айтпайды.
Яғни, "а" айтылғанымен, "б" туралы сөз қозғалмайды. Банктер [Ұлттық банк төрағасы] Ғалымжан Пірматовты "бұл ақшаны бізге беріңдер" деп көндіріп, қаржыны өндіріске салмай, халыққа спекулятивті мөлшерлемемен несие беруге жұмсауы мүмкін. Бұл гиперинфляция қаупін туғызады. Бізде спекулятивті несиелендіруге шектеу жоқ. Несие портфелінің көп бөлігі өндірісті қаржыландыруға жұмсалуы үшін нақты талаптар айтылмады.
Бізде тұтынушылық несие көлемі 10 триллион теңгеден асады, ал инвестициялық несие – 6 триллион теңге ғана. Осы алшақтықты жою үшін тағы да резерв есебінен тағы бір саңылау қалыптастырып, бәрін бір жалақыдан екіншісіне дейін әзер күнелтіп жүрген халықтың мойнына артып қоймақшы.
Азаттық: Тоқаев салық саясаты туралы да көп айтты. "Жаңа салық кодексі керек" деді. Салық саясатын қайта қарау керек пе?
Айман Тұрсынхан: Салық дифференциациясы болуы керек дегенмен толықтай келісемін. Салық мөлшерлемесінің дифференциациясы – инфляцияны ұстап тұру тетіктерінің бірі. Осы тұста Қазақстанды Ресеймен салыстырып көрейік. Оларда қосымша құн салығының базалық мөлшерлемесі – 18 пайыз. Бірақ ауыл шаруашылық тауарларына (шикізат, өнім және өңделген өнім) небәрі – 8 пайыз.
Азаттық: Бізде ше?
Айман Тұрсынхан: Бізде бәріне бірдей 12 пайыз салық салынады. Оған қоса, шынайы секторға берілетін несие мөлшерлемесі – 25 пайыз. Бәрін қосқанда 37 пайыз шығады. Осыдан бәсекеге қабілетсіз болып отырмыз. Бизнестің мұндай несиеден неге бас тартатынын осыдан-ақ түсінуге болады. Кәсіпорындар бірінен кейін бірі жабылып жатыр.
Әлеуметтік мемлекетке айналып, халықты қымбатшылықпен қорқытуды қойғымыз келсе, азық-түлік өнімдеріне, бірінші қажеттілік тауарларына, әлеуметтік маңызы бар дәрі-дәрмектерге және тұрғын үй коммуналдық шаруашылық тарифтеріне қосымша құн салығын алып тастау керек.
Азаттық: Тоқаевтың "байлыққа салық" салу ұсынысы туралы не ойлайсыз? Бұл идея бірінші рет айтылып отырған жоқ.
Айман Тұрсынхан: Әлемде мүліктің қандай мақсатта қолданылып жатқанына қарай, оған салынатын салық мөлшерін әртүрлі бекіту тәжірибесі бұрыннан бар. Мысалы, Нью-Йоркте жүргізілген Блумберг реформасын алайық. Бұл реформаға жекеменшік үй, жер учаскесі немесе жай ғана отбасылық шаруашылық сияқты мүлік иелері кіреді. Мысалы, отбасында бірнеше адам болса, үй көлемін олардың әрқайсысына бөлгенде 56 шаршы метрден аспаса, бұл мүлік салықтан босатылады. Ал аталған шаршы метрден асатын мүлікке нарықтағы бағасына сай салық салынады. Яғни, кедейлер аз, ал байлар көбірек салық төлейді. Өйткені бір бай адамның отыз пәтері болуы мүмкін.
Тұрмысы төмендердің мүлік салығы бойынша жүктемесін азайтып, табысы жоғары азаматтардың салық төлемдерін қалай арттыру керегін есептеп көрдік. Мүлік салығы шикізаттан басқа көздерден жиналатын төлемдердің бір пайызына да жетпейді. Ал кедейлер мен байларға әртүрлі салық белгіленсе, бұл көрсеткіш 10 пайызға дейін артады. Бұл бюджетті толықтыруға қандай жақсы мүмкіндік екенін түсіндіңіз ғой?
Азаттық: Сарапшылар президенттің сайлауалды бағдарламасы деп қабылдаған жолдауда реформаларды жүзеге асыру механизмдері аталды ма? Әлде бұл популизмге көбірек ұқсай ма?
Айман Тұрсынхан: Біріншіден, бұл – популизм. Екіншіден, президент бұл бастамаларды сайлауалды бағдарламасы етіп ұсынған болса, онда бүкіл қарсыласына, тіпті, ең ақымақ деген оппоненттерінің өзіне сайлауда жеңіп шығуға мүмкіндік беріп отыр.
ПІКІРЛЕР