Бүгін алғашқы эпизоды ұсынылған "Азаттық толқынында" аудиоподкасы – "Азаттық радиосына – 70 жыл" подкасының жалғасы. Тыңдарман, оқырман ұсыныс-тілектерін ескере келе, эфирден әр жылдары берілген, радио қорында сақталған маңызды хабарларға, айтулы оқиғалар жайлы баяндалады. Бірінші эпизодта Қазақстан тәуелсіздігіне бір жыл қалғандағы қоғам өмірі баяндалған сұхбатқа шолу жасалды.
СОВЕТТЕР БИЛЕГЕН ҚАЗАҚСТАН
1991 жылы қаңтар айында Азаттық радиосы эфирінен сол кезде Қазақстанда "ресми емес ұйымдар", "неформалдар" аталған бірнеше ұйымның басшыларынан, мүшелерінен тізбекті сұхбат берілді. Билік оларды "қоғамдық құрамалар" деп атаған-ды. Олардың арасында "Азат" азаматтық қозғалысы, "Алаш" ұлттық тәуелсіздік партиясының мүшелері, "Желтоқсан" ұлттық демократиялық партиясының жетекшілері және Мұсылман әйелдер одағының басшылары бар.
Азаттық эфиріндегі хабарларда ұйымдарға осындай сипаттама берілген. Осы құрылым сол кездегі алғашқы қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер болатын. Бастысы Тәуелсіздік қарсаңындағы демократия қарлығаштары еді.
1990 жылы Азаттықтың Алматыдағы алғашқы тілшісі Қиял Сабдалинге берген сұхбатында "Желтоқсан" партиясының тең төрағалары Хасен Қожахмет пен Аманжол Нәлібаев елдегі демократия жайын, тіл мәселесін, саяси және әлеуметтік ахуалды, ұлтаралық қатынас мәселелерін талқылаған.
Диссидент Хасен Қожахмет сол кездегі Совет одағындағы қайта құру науқанының Қазақстанға әсері Балтық бойы елдеріндегідей күшті болмағанын айтқан. Ол елдегі демократияны жартыкеш деп сипаттаған.
– Жартылай демократияда халық билікке риза болып, қоғамда үлкен бетбұрыс болады деп айта алмаймыз. Мысалы, Желтоқсан оқиғасын алайық. Иә, 2-3 жылдан кейін сол кезде сотталған жастарымыздың жаза мерзімдері қысқартылып, босатылып шығып жатқандары бар. Желтоқсан оқиғасын тексеріп, зерттейтін комиссия құрылды. Бірақ сол комиссияны төрт айдан кейін жауып тастады. Одан кейін халықтың талабымен, "Желтоқсан" ұйымының талабымен комиссия қайтадан ашылды. Қазір комиссияның қорытындысы туралы Жоғарғы кеңес президиумының қаулысы шығып жатыр. Соның өзі, екі ай болды, іске аспай жатыр. Репрессияға кінәлі адамдар әлі қызметтерінде немесе тіпті одан жоғары орындарда отыр. Енді осындай аппарат орнында отырған кезде Қазақстанда демократиялық реформалар бола қояды деп айту өте қиын, – дейді Хасен Қожахмет.
"Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің тең төрағаларының бірі Аманжол Нәлібаев та сол кезде тәуелсіздік алып қойған, іргесін Ресейден аулақ салған Балтық бойы елдері мен Украинаға назар аудартуға тырысқан.
– Бұл елдерде болып жатқан нәрселердің Қазақстанда нышаны да жоқ. Қазақстан билігі демократия бар дейді де, істеген әрекетіне қарасаң, демократия жоқ дегенмен бірдей жайды көресің. Былтырғы 14 қарашадағы шара демократияға бұғау болып отырса, осы жылы 14 қарашада қабылданған қалалық кеңестің шешімі одан да асып түсті. Бір қызығы газеттерде жарияланған шешімді кейбір депутаттарға көрсетсек, мұндай әңгіме болған жоқ дегенге келтіріп отыр, – деп сын айтқан Аманжол Нәлібаев.
АЗАТТЫҚТЫҢ АНЫҚТАМАСЫ. 14 ҚАРАШАДАҒЫ ПӘТУА
Бұл жерде оның меңзеп отырғаны 1989 жылғы және 1990 жылғы қараша айындағы биліктің бейресми ұйымдарға қатысты шаралары болатын.
1989 жылғы 13 қарашада Қазақстан компартиясы орталық комитетінің 17-пленумы өтіп, сонда компартия хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков баяндама жасаған. 14 қарашада республика баспасөзінде жарияланған баяндама "Республика партия ұйымында идеологиялық жұмысты қайта құрудың барысы және оның тиімділігін арттыру жөніндегі міндеттер" деп аталған. Өзбекәлі Жәнібеков белсенділердің әрекетін "митингілік демократия" деп атап, "қоғамдық құрамалармен", "ресми емес құрамалармен" ынтымақтасып жұмыс істейтін жүйе қажет екенін айтқан. Сондайда ол биліктің "Невада-Семей" антиядролық қозғалысымен "тығыз қатынасын" үлгі ретінде ұсынды.
Ал 1990 жылғы 3 қарашада Алматы қалалық кеңесі қабылдап, 14 қарашада баспасөзде жарық көрген қаулы "Алматы қаласындағы қоғамдық тәртіпті тұрақтандыру бойынша қосымша шаралар туралы" деп аталады.
Онда сол кездегі наразылық формалары: рұқсат етілмеген митинг өткізу, аштық жариялау, пикет өткізу, жерлер мен жатақханаларды басып алу жағдайды ушықтыратыны айтылған. Бұл мәселе сол кездегі Алматы қаласының әкімі Заманбек Нұрқаділовтің қалалық басылымға берген сұхбатында кеңірек түсіндірілген.
Билік сонда біршама ресми емес ұйымдар қатарында "Желтоқсан" бірлестігінің де атын атап, заңсыз әрекетке барып отыр деп айыптаған. Осы қаулы арқылы қаланың орталық алаңдарында митинг, басқа да қарсылық акцияларын өткізуге тыйым салған. Азаттық спикерлері осыны меңзеп отыр.
"СІЗ – БІРІНШІ ХАТШЫСЫЗ, ӘРІ ПРЕЗИДЕНТСІЗ. БҰЛ ҚАЛАЙ?"
1990 жылы Азаттық радиосына берген сұхбатында "Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің басшылары Хасен Қожахмет пен Аманжол Нәлібаев Қазақ ССР компартия басшылығын қоғамдық ұйымдармен басқаша жұмыс істей алмай отыр деп сынаған.
– Үкіметке оны консервативтік, диктаторлық қаулылармен емес, басқаша шешу жолын іздестіру керек еді. Компартияның бүкіл монополияны басқарып отыруының өзі демократияға сай келмейді, – деген Аманжол Нәлібаев.
Бұл жердегі әңгіме сол кездегі компартияның басқа партияларға жол бермей отырғанына ойысады. Бұл сонда алғаш рет президент болып сайланған Нұрсұлтан Назарбаевтың көппартиялылық туралы айтып жүрген кезі болатын.
Осы сұхбатта "Желтоқстан" қоғамдық бірлестігінің тең төрағасы Аманжол Нәлібаев ресми емес ұйымдар басшыларының 1990 жылы президент Назарбаевпен кездескенін баяндаған. Ол кездесуде осы қоғамдық бірлестіктің тең төрағасы Хасен Қожахмет болмаған.
– Назарбаевпен кездескенде осы сұрақтарды қойғанбыз. "Көппартиялы мемлекетпіз дейсіз, демократия дейсіз де, Қазақстанда мемлекеттік күш тек бір-ақ партияның қолында болады. Сіз – компартияның бірінші хатшысыз әрі президентсіз. Бұл қалай?" дегенде ол кісі былай жауап берді: "Сіздер қалай ойлайсыздар, мен ойнап отырғаннан немесе бастыққұмарлықтан айлық алып отыр дейсіздер ме? Қазір партияның құрамында коммунистердің коммунистері бар, оларды тежемесе болмайды". Сондағы ойы ашық айтпаса да монополияға құмар коммунистермен күресу үшін билікте отырмын дегенге саяды, – деген Аманжол Нәлібаев.
Хасен Қожахмет болса, Назарбаевтың бұл айтқаны шын екеніне күмәні барын айтқан.
АЗАТТЫҚТЫҢ АНЫҚТАМАСЫ. ПРЕЗИДЕНТ БОЛУДЫҢ ПӘРМЕНІ
Нұрсұлтан Назарбаев 1989 жылғы 22 маусым күні Қазақ ССР компартиясы орталық комитетінің бірінші хатшысы болып сайланғаннан кейін жыл өтпей жатып Жоғары Кеңес төрағасы қызметін қоса атқарған. 1990 жылғы 24 сәуір күні Қазақ ССР Жоғары Кеңесі "Қазақ ССР президенті қызметін тағайындау және Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң қабылдады. Сол күні Жоғары Кеңес жаңадан тағайындалған ең биік лауазымды қызметке 49 жастағы Нұрсұлтан Назарбаевты сайлаған еді. Оның бүкіл билікті өз уысына шоғырландыруына алып келген отыз жылдық авторитарлық басқаруы осылай басталған.
Назарбаевтың биліктегі 30 жылы
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданды. Соның алдында, 1989 жылғы 22 қыркүйек күні Қазақстанда "Тілдер туралы" заң қабылданған болатын. Ол заңда, сол кездегі Қазақ ССР-нің мемлекеттік тілі – қазақ тілі, ал орыс тілі ұлтаралық тіл деп бекітілді. Ол кезде қазіргідей ресми тіл деген атау болмаған.
"БАСҚА ҰЛТТАР СИЯҚТЫ КӨШІП КЕТЕ АЛМАЙМЫЗ"
Бейресми ұйымдар Қазақстан тәуелсіздік алар қарсаңда осы әрекеттің басы-қасында жүрген. Олардың кейбір ұсыныс, идеяларын кейін билік өз ұпайын түгендеу үшін иемденіп кетті деген сын да айтылды.
– Халқымыз өз елінде азшылыққа айналды. Тіл туралы заң қабылдағанда бүкіл республикалар ішінде бізде ғана ең либералды заң қабылданды. Сондықтан тіліміз іске аспай жатыр. Өйткені заңымыздың өзі не әрі, не бері емес талаппен жасалған. Қазақ тілі мемлекеттік тіл дейді де, соңынан орыс тілі ұлтаралық тіл дейді. Сонда елімізде тұратын қазақ, өзбек, ұйғыр қазақ тілінде сөйлемесе, ондай ол қандай мемлекеттік тіл болғаны? Осындай түсініксіз заңдар қабылдап жатырмыз, – деп сын айтқан "Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің тең төрағасы Хасен Қожахмет.
Ол сол кезде қабылданған Қазақ ССР мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны да сынаған.
– Бұл декларациямен халқымыздың көсегесі көгереді деп айта алмаймын. Егер қазақ халқының мүддесі қорғалмаса, өз елінде жағдайы жақсармаса, қазақ халқы ондай заңдарға еш уақытта риза болмайды. Қазақ халқы талап ете береді және үкіметке де тыныштық болмайды. Өйткені біз басқа ұлттар сияқты көшіп кете алмаймыз. Сондықтан жағдайымызды жақсартатын заңдар шықпайынша халық талап ете береді, – деген ол.
"ҚАТЕЛІК ЕМЕС – ҚАСТАНДЫҚ"
Совет одағында Қазақстан өзінің байырғы тұрғылықты халқының саны ең аз ел болды: қазақтардың үлесі 50 пайызға да жетпейтін. Азаттық радиосы хабарларында тың көтеру жылдары бұл көрсеткіштің 28 пайызға дейін түсіп кеткені айтылған. Осындай жағдайда елдің саяси құрылымы қандай болуға тиіс?
– Кеңес Одағындағы ең қиын жағдай Қазақстанда қалыптасып отыр. Осыған дейін көп ұлтты мемлекетпіз деп жариялап жүргенбіз. Басқа көп ұлтты мемлекеттер мәселені өз халықтарының пайдасына шешіп алып жатыр, – деген "Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің тең төрағаларының бірі Аманжол Нәлібаев шетелде тұратын қазақ диаспорасын атамекенге шақырып, оны заңдастыру мәселесіне де тоқталған. Ол қазақтардың азшылықтан көпшілікке айналуға деген ұмтылысына қатысты ұсыныстар айтқан.
– Қазақстанда дұрыс заң қабылдану үшін, парламент дұрыс жұмыс атқару үшін қазақ халқының саны көп болуы керек. Соған қатысты заңды біздің парламент тіресіп шығармай отыр. Шетелде жүрген қазақтарды, шетелді қойғанда мына көрші Түрікменстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Қырғызстан, Ресейде жүрген қаншама қандасымызды елге қайтып келіп, жағдайын жақсартудың жолдарын парламент жауып отыр. Дәл осыған мен риза емеспін. Бұған қателік деп емес, қастандықпен тең нәрсе деп қарау керек, – деген ол.
Бұл сұхбат берілген 1990 жылы шетелдегі қазақтардың көшін реттейтін "Халықтың көші-қоны туралы" заң әлі шықпаған еді.
– Назарбаевпен кездесуге барғанда осы мәселелерді айттық. Бірақ ол соған сай әрекет істемей отыр. Шеттен келетін қазақтарды асырауға бір тиын ақшамыз жоқ деген сияқты сылтаулар айтады. Бейресми ұйымдар сырттан келген бауырларымызды өз қаражатына орналастырып жатыр. Ал үкімет тарапынан көмек болып жатқан жоқ. Біз соған риза емеспіз, – деген еді Аманжол Нәлібаев.
"КОМПАРТИЯ ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАРҒА КӨМЕКТЕСПЕЙДІ"
Осындай бастамалар көтерген бейресми ұйымдардың әрекеті қалай жалғаспақ, немесе немен аяқталуы мүмкін? Қатер неден? Олардың ішінде өз наразылықтарын жер телімін, үй басып алу арқылы білдіргендер жазаға ілініп кете ме, қайтеді? "Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің тең төрағалары Хасен Қожахмет және Аманжол Нәлібаев 1990 жылы Азаттық радиосына берген сұхбатында осы мәселе туралы өз топшылауларын білдірген.
Олар көптеген бейресми саяси партиялар мен ұйымдардың мүшелерін билік абақтыға жапқанын, кейбіріне түрлі айып тағып, сотқа тартқанын айтып, коммунистік өкіметтің іс-әрекетін сынаған.
Совет билігіне қарсы болғаны үшін сотталып, түрмеде болған Хасен Қожахмет өз талаптарын көшеде жиналып жеткізудің бір себебін қоғамдық ұйымдардың кеңсесі жоқтығымен түсіндірген.
– Компартия қоғамдық ұйымдарға көмектеспейді. Керісінше, газет беттерінде жамандап сөйлейді. Тек өздерін мақтап сөйлеуден әлі де таңбай келе жатыр. Осы арқылы жаңа ұйымдардың дамуына кедергі болып отыр. Әлі жас ұйымдар өте көп, – деген диссидент Хасен Қожахмет.
1990 жылы "Желтоқсан" қоғамдық бірлестігінің басшылары Хасен Қожахмет пен Аманжол Нәлібаевтың Азаттық радиосына берген осы сұхбатын "Азаттық толқынында" подкасының бірінші эпизодынан толық тыңдауға болады. Сұхбаттың жалғасы "Азаттық толқынында" подкасының келесі эпизодына беріледі.
"Азаттық толқынында" подкасын Азаттық сайтынан, подкаст платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан тыңдай аласыздар.
ПІКІРЛЕР