Смағұл Елубай: Қазақ қазір 45 миллиондай болатын еді

— Осыдан біраз уақыт бұрын елдің тәуелсіздігі туралы «Достық деген — тең болу, иығың қатар болу деген сөз, өзіңді ұмытып, біреудің көлеңкесіне айналу емес» деп едіңіз. Бүгін де осы пікіріңізге алып-қосарыңыз бар ма?

— Кезінде осындай пікір айтқаным рас. Оны айтуға себеп болған — коммунистік заманда жетпіс жыл, одан бұрын жүздеген жыл Ресейдің отары болған елдің тәуелсіздік алғаннан кейін де еңсесінің көтерілмей жатқандығы еді. Ол ең алдымен тіл теңсіздігінен көрінді, өз елінде қазақтың мемлекеттік тілі өз дәрежесіне жете алмай, кем тілге айналып отыр, осы жағдайлар әлгі пікірді айтуға алып келді, әлі күнге мен осы пікірдемін.

— Сіз қазақтың басынан өткізген зұлмат кезең — ашаршылық туралы алғашқы болып шығарма жаздыңыз, осы тақырыпқа қалам тартуыңызға не себеп болды?

— Біріншіден, бұл тарихи шындық, әрине, бізге тарих оқулығынан ашаршылық болған жоқ, тек 30-шы жылдары асыра сілтеу болды деп қана оқытты. Коммунистік партия бастаған жүйе осы бір ұлттың басынан өткен қасіретті бүркемелеп, жоққа шығарып, архив деректерін жойып, халықтың сөзін сөйлейтін қаламгерлердің аузын жабуға, бұл трагедияны ұмыттыруға тырысты. Оның себебі 1921 жылғы да, 1932 жылғы да ашаршылық осы Коммунистік партияның қолдан ұйымдастырған ашаршылығы болатын.

Қолдан жасады дейтініміз, Голощекин басқарған Қазақстан Коммунистер партиясы әртүрлі жоспарларды орындауды сылтау етіп, халықтың қорасындағы малын, қамбасындағы дәнін, тіпті асып отырған қазанын төңкеріп алып кетіп, елге зорлық-зомбылық көрсетті. Мен оны көз көрген куәгерлерден өз құлағыммен естігенмін. Комммунистік партия халықтың басынан өткен осындай ұлы қасіреттің ұлы шындығын жасырмақ болды.

Бірақ біз бұл шындықты бала кезімізден біліп өстік, себебі біздің ауыл сол заманда өз жерінен үдере көшіп Қарақалпақстанға, одан әрі Түркіменстанға өтіп кеткен болатын, мен сол жерде дүниеге келдім. Кейін Алматыға көшіп келдік, мен №12 мектепте оқыдым, сонда тарихты ашып қарасам, осынау ұлттық қасірет туралы ештеңе ашып айтылмапты, бәрі керемет болғандай көрсетілген.

Үлкендердің, ата-аналарымыздың басынан өткен осы бір зұлматтың тарихын күнде естіп өскендіктен біз ресми тарихқа сенбедік, сол себепті де 30-шы жылдардың шындығын айтқым келді. Бірақ бұл сол кездегі цензура мемлекеттік дәрежеде тиым салған үш тақырыптың бірі еді, мұны жазғандар да, айтқандар да айдалып кететін. Қазақ қаламгерлері сол себепті де бұл тақырыпқа кең қанат жаза алмады, әрине, тиіп-қашып, құс тілімен бір нәрселер айтқан болды, бірақ біздің қазақ әдебиетінде ашаршылық тақырыбы көтерілмеді.

Бұл ұлы зұлматтың шындығын жазу менің бала жастан мақсатым болды, университеттің 1-ші курсында оқып жүргенде бір романның жобасын жасадым да, әдеби тәжірибемнің аздығы себепті оны кейінге қалдырдым, жасым 35-ке келген кезде ғана мен бұл тақырыпқа шындап кірістім. Ең алдымен, өз ауылым, ата-бабамның туып-өскен жері Ақтөбенің Байғанин ауданына барып, сол заманның куәгерлерімен кездесіп, оларды тыңдап, материалдар жинай бастадым. Содан кейін елдің көшкен жолымен жүріп өтіп, Үстірт арқылы Қарақалпақстанға барып, қариялармен сөйлесіп, одан әрі Түркіменстанға барып, Ташауыздағы зұлматтың кейіпкерлерімен кездесіп, өз ауылымның тарихын зерттей бастадым, өйткені менің ауылымның тағдыры бар қазақтың тарихымен тепе-тең еді.

Яғни өз ауылымның тарихи жолы арқылы қазақтың басынан кешкендерді айтуға кірістім. Сөйтіп 1982 жылы осы Алматының батыс жағындағы Ақсай дейтін сайдағы (бұл кезде ол бос жатқан жер еді) бір бұлақтың басына шопан ағамның киіз үйін тігіп қойып, үш жыл бойы жалғыз жатып, «Ақ боз үй» атты қазақ әдебиетінің жалпы 30-шы жылдардағы ашаршылық жайлы тұңғыш романын жазуға отырдым. 1985 жылы кітап жазылып бітті, бірақ бұл Компартияның көзі тірі кезі, сол себепті баспа мұның тақырыбынан шошып, оны ешқандай «темпланға» кіргізбеді. Қашан Компартия құлағанша кітап шықпай жатты, 1990 жылы ғана Совет үкіметі құлаған кезде жарық көрді.

Бұл жерде тағдырдың маған жасаған адам таңғаларлық сыйы болды деп айта аламын. Компартия келмеске кетпегенде, егер Совет Одағының аяғы аспаннан келіп, шаңырағы ортасына түспегенде мен бұл кітап үшін айдалып кеткен болар ма едім немесе әдебиеттен аластатылар ма едім, мүмкін қор болып, арақ ішіп кетіп, бір арықта құлап өлген болар ма едім? Өйткені, бұл нәрсе менің өмірімнің басты мағынасы, жазушылық мұрат-мақсатым еді.

Сөйтіп, Аспанда Құдай бар, «жыртық үйдің де құдайы бар» дейді ғой, сонау заманда шұбырып, аштан өлген халықтың, ашаршылыққа ұрынған ана мен баланың зарын құлағыммен естігендей болып отырып, сүйегі көрінген жерде шашылып қалған, жоқтаусыз кеткен қазақтың жоқтауын жазуға маған Жоғарыдан бұйрық болды ғой деп ойлаймын, әйтпесе, біздің тұқымымызда қалам ұстаған адам болған емес, әкем Абат та, шешем Қамби де сауатсыз, шаруа адамдары болды. Яғни, бұған бір Тәңірі, Жаратқан ие бастап тұрды деп білемін, кітап сол «бұйрықтың күшімен» жазылды деп ойлаймын.

Бұдан кейін екінші кітапты жазуға отырдым, бұл трилогия болатын. Бұл кітап сол ашаршылықтан өткен ауылдың Сталиндік репрессия кезіндегі бір-бірін ұстап берген қазақтың тағдырынан хабар береді, сол кездегі болмысын көрсетеді, жағдай сол кезде дәл осындай болған еді. Басы қылтиып көрінген көрнекті адамдар бірінші қамалып кетті. Мұндай сатқындыққа, халықтың мораліне, адамзатқа жат қылыққа адам қалай барады деген психологияны зерттеп бердім «Мінәжат» атты екінші кітапта.

Содан кейін тағы сол ауылдың дамыған социализм деп аталған Брежнев заманындағы, яғни тоқырау жылдарындағы ақ жаулықты аналар мен ақ сақалды қарияларға дейін арақ ішіп, той тойлайтын елдің бір рухани азғындаған, діннен безген кезі туралы кітап жазылды. Мектептер жабылып, ұлттық дәстүрлерден ажырап, халқымыз түгелдей орыстануға бет бұрған 80-ші жылдардағы рухани тоқырау туралы шетелде Азаттық радиосында жұмыстың арасында жүріп жазған үшінші кітабым «Жалған дүние» деп аталды. Бұл 2000 жылы жарыққа шықты.

Сонымен қазір ХХ ғасырдағы жазылмаған ақтаңдақтар жайлы бұл трилогия екі рет қазақ тілінде шықты, үшінші рет орыс тіліне аударылып, Астанадағы «Аударма» баспасынан шыққалы жатыр.

Менің шығармам туралы әңгіме осы, енді ашаршылық деген не еді дегенге тоқталайық. Кезінде Роберт Конквест деген ағылшын зерттеушісі «Қасірет орағы» деген кітап жазды. Батыста шыққан бұл кітаптың орыс тіліндегі аудармасында қазақтардың ашаршылықтағы шығыны 1 миллион деп көрсетілген, бұл өтірік болатын, ал кітаптың түпнұсқасында қазақтардың шығыны 4 миллиондай делінген.

Сол ақыры расталды, 1922 жылы қазақ зиялыларының алдында баяндама жасаған Мұхтар Әуезов 1921 жылғы ашаршылықтан 1 миллион 700 мың адам қырылды, оның 700 мыңы балалар еді, — деп мәлім етті. Содан кейін ғалымдарымыз 1932-33-ші жылдардағы қырылған халықтың саны 2 миллион 300 мың деп жүр, екеуін қосып жіберсеңіз, шынында Р. Конквесттің мәліметі дәл шығады, 4 миллион қазақтан айырылдық. Ал біз, Ахмет Байтұрсыновтың мәліметінше, 1916 жылы 6 миллион халық болғанбыз.

1897 жылғы Ресей империясындағы алғашқы халық санағы бойынша, қазақтардың саны 4 миллион 84 мың адам болған, бұл бүкіл Орта Азия халықтарын қосқандағыдан екі есе көп еді. Олардың бәрі арада 100 жыл өткеннен кейін 10-12 есе өсім береді, енді сіз 4 миллионды 10-12-ге көбейтіп көріңіз, 40-45 миллиондай қазақ болуға тиіс еді. Міне, біздің ашаршылық дегенді қақсап, зарлап айта беретініміз сондықтан. Егер қолдан ашаршылық жасалмағанда, коммунистік зорлық-зомбылық болмағанда халқымыз қазір 45 миллиондай болатын еді. Онда тілімізге де, дінімізге де еш қауіп төнбей, халқы лықсып сыймай отырған елдің жеріне де ешкім көз аларта алмаған болар еді. Мінеки, 1918 жылдан 1933 жылға дейін созылған бірнеше дүркін ашаршылықтың нәтижесі біз үшін апатты жағдай болды.

Оның салдарын қазақ сол кездің өзінде-ақ көрді, мәселен 50-ші жылдары қазақ өз жерінде азшылыққа айналып қалды. Тың игеруге сырттан 2 миллиондай халық келген кезде өз жерінде қазақ аз болғандықтан, «қазақтың жерін Өзбекстанға немесе Ресейге беру керек деген» біздің сыртымыздан тон пішу мен билеп-төстеу осыдан шықты. Әлі күнге дейін 9 миллионға жете алмай отырмыз. Міне бұл ашаршылықтың салдары. Тілдің де, демографияның да, мәдениеттің де, саясаттың да басты проблемасының түп-тамыры осы қазаққа жасалған геноцидтен басталды. Саның азайғаннан кейін әліңнің азаятыны шындық, содан кейін сені анау да, мынау да шалып жығады. Тіпті өз жеріңде отырып, саған «әрі отыр» деуге де барады, «жаман үйді қонақтың билейтіні» үй иесінің әлсіздігінен. Міне осы жағдайға бізді Қазақстандағы большевизм билігі қолдан геноцид жасау арқылы жеткізді.

— Осы ашаршылық атты зұлматты қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні жеңіл-желпі әңгіме етіп қана қойғанға үйреніп кеттік, осы бір ұлттық қасіреттің ұлықталмауына не кедергі, кім кінәлі?

— Ал енді қазір сол 4 миллион құрбанымызды ұлықтай алдық па дегенге келсек, бұл жерде біздің кемшілігіміз үлкен. Өткенде біз, он шақты жазушы, Жазушылар одағында «Нұр Отан» партиясы төрағасының орынбасары Дархан Қалетаевпен кездестік. Сол жерде де мен осы проблеманы көтердім. Онда мен соңғы уақытта, яғни 17 жыл бойы тіпті аудан орталығына дейін талай батырларды атқа қондырдық, ескерткіш орнаттық, ал атаусыз кеткен 4 миллион құрбанға қай ауданнан, қай облыстан белгі қойылды? Жоқ қой ондай ескерткіш? Сол 4 миллион адам осы батырлардың да, біздің бәріміздің де ата-бабамыз емес пе, оларды ұмытуымыз керек пе сонда дегенді айттым.

Бұл қалай? Анау 31-ші мамырды ашаршылық пен репрессия құрбандарына арналған күн деп атау туралы ұсыныс болып еді, бірақ Парламент ашаршылықты алып тастап, репрессия құрбандарының күні деп шығарды. "Сонда біз аштан қырылған 4 миллион қазақты атаусыз қалдыруымыз керек пе?" деген мәселені айттық. Ең алдымен, бұл тақырыпқа қатысты ашаршылықты зерттеп жүрген тарихшы, жазушыларды қатыстыра отырып, Парламентте тыңдау өткізу керек, содан кейін қоғамдық пікір қалыптасып, белгілі бір қадамдар жасалар, ең болмағанда сүйегі далада қалған қазақтардың артындағы ұрпағы ретінде оларды ұлықтай білейік те. Аз болса да, сол заманның куәлары бар ғой, «Нұр Отанның» жергілікті жерлердегі қызметкерлері сол көз көргендердің әңгіме, деректерін жазып алып, жинап, мұрағатқа тапсырса, алдағы уақытта қазақ 30-шы жылдары не болғанын сол деректерден оқып білген болар еді дедік.

Бұл мәселенің ұлықталмауына, тіпті ұмыттыруға қадам жасалып жатқанына біздің санамызды өз идеясымен улаған коммунистік режим кінәлі, яғни қазақтың жоғын жоқтасақ, өзгені ренжітіп аламыз-ау деген жалтақтық бізге сіңіп кеткен. Мен орысты, басқаны кінәлі деп отырғаным жоқ, осы жағдайды ұйымдастырған партияны ғана кінәлауымыз керек. Компартияның мұрагері ретінде Қазақстандағы коммунистік партияны символикалық түрде ашық сотқа тарту керек, осы партияның большевизмі ұйымдастырған Қазақстандағы ашаршылық үшін партия жауап беруі тиіс. Содан кейін оны Қазақстанда заңнан тыс деп жариялау керек, біз бұл мәселені үнемі көтерумен келеміз, бірақ біздің дауысымыз билік органдары мен саяси элитаның құлағына жетті деп ойламаймын.

— «Ақ боз үй», «Мінәжат», «Жалған дүниелер» белгілі бір заманның шындығын, дәуірдің бейнесін жеткізді дедіңіз. Қазір де осы секілді шығармаларға арқау боларлық өзекті тақырыптар бар емес пе, олар туралы неге жазбайсыз, жалпы қазір не жазып жүрсіз?

— Осы трилогиядан кейін проза жазуға «жоғарыдан бұйрық» болған жоқ, сол себепті жаза алмай жүрмін, бірақ сценарийлер жазумен айналысудамын. Қазақ интеллигенциясы, оның дәл қазіргі жай-күйі туралы бір сценарийді аяқтадым, өзімнің «Жарық дүние» деген хикаятым бойынша «Сүлкей» деген сценарий жазып шықтым, осы екеуін «Қазақфильмге» ұсынып отырмын.

- Сұхбатыңызға рахмет!