Әлихан Бектасов Алматыдағы барлық журналистерге таныс болғанымен, қызметте жүрген кезде одан сұхбат алу мүлде мүмкін емес болатын. Енді қазір ол алматылық зейнеткер.
Азаттық радиосының тілшісі зейнеткер Әлихан Бектасовпен кездесіп, отставкадағы полковникті әңгімеге тартқан еді.
«БІЗ ТЕК АЛДЫН АЛУ ЖҰМЫСТАРЫМЕН АЙНАЛЫСТЫҚ»
– Әлихан мырза, әңгімені мынадан бастасақ. Алматы қалалық ішкі істер департаментінде (ІІД) сіз қанша уақыт, қандай қызметте істедіңіз? Оппозициямен күреске қанша уақытыңызды арнадыңыз?
– Алматы қалалық ІІД-де мен 1985 жылдан жұмыс істей бастадым. Алғашында қылмысты іздестіру бөлімінде болдым. 1990 жылы, Одақ тарқардың алдында, алғашқы қоғамдық ұйымдар, бейресмилер пайда бола бастағанда, жастармен жұмыс істейтін арнайы бөлімше құрылды.
Неге жастармен жұмыс жөніндегі дегенге келсек, Желтоқсан оқиғасынан соң жастар халықтың саясатқа ең белсенді араласатын бір бөлігіне айналды. Алғашында біз үш адам ғана болатынбыз.
1993 жылдың басында біздің топты қоғамдық ұйымдармен байланыс жөніндегі бөлім деп өзгертті. Біраз уақыттан соң осы бөлімді басқардым.
– Содан соң бірден оппозицияны төмпештей бастадыңыз ба?
– Жоқ, біз алдымызға ондай мақсат қойған емеспіз. Біздің міндетіміз қалай болғанда да ұлтаралық, этникааралық, дінаралық, әлеуметтік қақтығыстарға жол бермеу болды. Әртүрлі партиялар, қоғамдық ұйымдар, кей-кейде болса да, мұндай жағдайларға бой
Наразылық акциясына қатысушылардың қолындағы сөз бостандығына қысым жасамау туралы талап айтылған жазуларды полицейлер күштеп жұлып алып жатыр. Алматы, 24 маусым 2009 ж.алдыратындықтан, яғни қақтығыстарды арандатып отыратындықтан, бізге осы ұйымдар тарапынан болатын құқық бұзушылықтардың алдын алу міндеті жүктелді.
– Әлихан мырза, сіз сонда саяси ұйымдардың мақсаты – ұлтаралық қатығыстар мен тағы сол сияқтыларды тудыру деп айтпақсыз ба? Расымен де солай дейсіз бе?
– Иә, солай деймін. Өйткені, кейбір ұйымдар алғашқы сәттен-ақ алдарына осындай мақсат қойды. Сіз Одақ тарқардың алдында елде қандай жағдай болғанын ұмытып қалған сияқтысыз. Мінеки, нақты мысал. 1991 жылы құрылған «Алаш» атты ұлтшылдық партия бар болатын. Бұл ұйымның мүшелері өзгерістерді, демократияның алғашқы өркендерін пайдаланып партия құрмақ болды.
Міне, осы алаштықтар алдарына нақты мақсат қойды: Олар ислам фундаментализміне негізделген, діни бағыттағы моноэтникалық мемлекет құрмақ болды. Егер билік уақытында олармен алдын алу әңгімелерін өткізбегенде, өзге де шараларды қолданбағанда, бұның қайда алып келерін сіз елестете аласыз ба?
Кейбір казак ұйымдарының тарапынан да алғашында осындай экстремистік пиғылдар пайда болды. Оған қоса олар қарулана бастады. Сонда осы ұйымдардың елді ұлтаралық жанжалға киліктіргеніне үндемей қарап отыра беруіміз керек пе? Ал олардың тарапынан бұндай әрекеттер нешеме мәрте болды.
Кез келген өзге елдердегі сияқты Қазақстанда да өзінің патриоттары, ұлтшылдары, шовинистері мен анархистері бар. Біздің бөлімнің міндеті – осы адамдарға заңды бұзбау керектігін түсіндіру болды.
– Ал демократиялық бағыттағы партиялар мен қозғалыстар ше?
– Заңды бұзатындар қай жақта да жетерлік. Кейбір саяси ұйымдардың қатарында ондаған мың адам бар. Олардың ішінде де әртүрлі адамдар бар. Заңды бұзбаса жүре алмайтын адамдар да болады. Оларға барып алдын алу әңгімелерін өткізуге тура келді.
«БІЗ ПАРТИЯ БЕЛСЕНДІЛЕРІН ДЕ, ЖУРНАЛИСТЕРДІ ДЕ ҰРЫП-СОҚҚАН ЕМЕСПІЗ»
– Сіздің «алдын алу жұмыстарыңызға» саяси ұйымдардың қатарына өз адамдарыңызды енгізіп, оларды іштен іріту мақсаты кірген жоқ па?
– Жоқ, біз ондай әрекет жасаған жоқпыз. Бізде ондай іске қажетті адам күші де, қаржы да болған жоқ. Ең жақсы деген кезімізде бізде тоғыз адам жұмыс істеді. Сондықтан, адамдарымызды әлдебір құпия іске жіберуге біздің мүмкіндігіміз болған жоқ. Біз әрқашан ашық жұмыс істейтінбіз. Біздің бөлімше ішкі істер жүйесіндегі жалақысы ең аз бөлім болды. Және ол саптық та, жедел де құрылымға кірген емес.
– Ал, енді ашықтан-ашық арандатушылық әрекеттерге барған бірқатар адамдар туралы не айтар едіңіз? Олардың аттарын атамай-ақ қоялық. Қандай адамдар туралы айтып отырғанымды сіз біліп отырған боларсыз. Олар саяси ұйымдардың мүшелері емес болатын. Партиялар мен қозғалыстардың жиналыстары қашан, қай жерде болатынын әр кез білетін. Олар жиылыстарға шақырусыз келіп, өздерін дөрекі ұстап, жиылыстарды тарқатып жіберетін. Көпшілік адамдар олардың әрекеттерін сіз басқарып отыр деп есептейді. Бұған қатысты сіз не айтасыз?
– Оппозицияның көзімен қарасақ, иә, бұл адамдардың арандатушы сипатта болғанына келісемін. Бірақ, осы жағдайға қатысты мен мынаны айтқым келеді. Біздің оппозиция өзін үнемі жақсы жағынан көрсеткісі келеді. «Міне біз қандай жақсымыз, мейірбанбыз, аппақпыз, ал билік болса жаман, арам» деген сияқты. Бітті, елде құдды бір бұдан өзге күштер жоқ сияқты. Тек билік пен оппозиция.
Ал шындығына келсек, елде билікті де, оппозицияны да жақтырмайтындар бар ғой. Олардың да барлық мәселеге өзіндік көзқарастары бар. Міне, осы адамдар біресе билікті, біресе оппозицияны жақтап шығады. Кейде екеуін де сынай береді.
Немен күресіп жүргені белгісіз күрескерлерден бөлек, елде үшінші, төртінші... жетінші және өзге де толып жатқан күштер бар. Мысалы, діни экстремистерді сіз қандай топқа жатқызған болар едіңіз?
– Алдымен саяси арандатушылар мәселесін шешіп алайық. Егер сіздің бөлімше болмаса, онда оларды ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері басқаратын шығар?
– Сіз журналист ретінде әлгі арандатушы дегендеріңіз оппозиция үшін тиімді әрекет еткенін байқаған боларсыз. Оппозициядағылар оларды жиі-жиі, ықыласпен қолдаған жоқ па? Ал енді әлгі арандатушылар билікке бейімделе бастағанда оппозиция өре түрегеліп, билікті жөнсіз айыптай бастайды. Осыдан кейін олардың кімнің адамдары екенін, кімге жұмыс істейтінін анықтап көр. Мүмкін оппозицияны да, билікті де төмпештеуге мүдделі үшінші, төртінші күштерге жұмыс істейтін шығар.
– Әлихан мырза, алдымен оппозицияға, тәуелсіз баспасөзге қарсы құпия түрде, түн қараңғылығын жамылып жасалған арандатулар жайында айтайықшы. Оппозиция белсенділері мен журналистердің соққыға жығылуын, редакция есігіне өлген итті асып қоюды, оппозиция жетекшілері пәтерлерінің есіктерін бетондап тастауды, тағы сол сияқтылар жайында. Бұны кім істеді?
Нұрсұлтан Назарбаевқа президенттік сайлауға шектеусіз түсуіне құқық беретін өзгерістің Конституцияға енгізілуіне қарсылық білдіріп алаңға шыққан журналист Сергей Дувановты полиция ұстап әкетті. Алматы, 24 мамыр 2007 ж.– Бұны мен анық білмеуім мүмкін. Егер бұны істеген біз деп ойлайтын болсаңыздар, бірден жауап бере кетейін. Біздің бөлімшенің бұл істерге ешқандай қатысы жоқ. Сіздер сияқты мені де бұл мәселе алаңдатқан. Бірақ менің өз болжамым бар.
– Ол жайында айта аласыз ба?
– Осы бір түсініксіз, ақымақтық арандатуларға байланысты мен оппозиционерлердің өздерінен, нақтылай айтқанда олардың бұрынғы мүшелерінен күдіктенгенмін. Жасыратын несі бар, оппозициядағы кешегі серіктестер өзара қырқысып, біріне бірі жау болып шыға келгенін сіздер жақсы білесіздер. Алдымен олар бір партияда болатын, кейін оны бөле бастайтын. Соның ішінде мүліктерін де бөліске салды.
Қазақстанның демократиялық таңдауы (ҚДТ) қозғалысын еске түсіріңізші. Жақиянов түрмеге түскен кезде оның ұйымын Ғалымжанның келісімінсіз талапайлап кетті. Талапайлаған менің бөлімшем емес, оның кешегі серіктестері. Ал Жақиянов босап шыққан кезде ол өз ұйымынан шетқақпай қалып қойды.
– Әлихан мырза, сіз биліктің еш кінәсі жоқ сияқты барлығын оппозицияға әдемілеп жаба алады екенсіз. Егер шынында да солай болса, онда билік неге оларды ұстап алып, мінеки, бұл жерде біздің кінәміз жоқ, бұны жасап жүрген опозициядағылардың өздері деп жұртқа жар салмайды?
– Келісемін, бұл арандатушыларды ұстап алу билікке тиімді болар еді. Біз де оларды іздегенбіз. Бірақ, оппозиция мен биліктің арасында бір-бірімен тығыз байланысқан адамдардың да бар екенін ұмытпаңыз. Жасыратын несі бар, бізде заңмен қудаланып жүрген оппозицияның көптеген жетекшілері үлкен кабинеттердің есіктерін теуіп кіреді.
Ал мен полковник бола тұрып қала прокурорына, қалалық соттың төрағасына кіре алмадым. Бір жолы мен ішкі істер басқармасының бастығы қол қойған ресми құжатты алып қалалық сот төрағасына келгенмін. Ол болса банкет өткізгелі жатыр екен. Ол мені жаман тоқты құрлы көрмей қуып шықты. Оның үстіне мені отырғызамын деп қорқытып қойды.
Ал дәл осы кезде сол әлгі тұяқбайлар мен әбіловтер Жоғарғы сотқа, Бас прокуратураға еркін кіреді. Ол жақта олардың достары, серіктері отыр.
Сондықтан, тіпті қандай да бір арандатушы істің шетіне жетіп, жіптің ұшын ұстасаң да, оппозицияның әлгі басшылары жоғарыдағы достарына хабарласып істі тоқтатып қоя алатын.
«БҮГІНГІНІҢ БАЙЛАРЫ ӨЗДЕРІНІҢ КҮШ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН ҰСТАЙДЫ»
– Бұл айтқаныңызға сену қиындау. Түнгі арандатуларды жасап жүргендер арнаулы қызметтің бөлімшелері деген күдік сізде болған жоқ па? Алтынбек Сәрсенбайұлын өлтірген кезде ҰҚК-нің «Арыстан» арнайы тобының адамдары әрекет еткен жоқ па?
– Мен бұл жайында біраз ойландым да мынадай тұжырымға келдім: егер комитеттегілер [ҰҚК – Азаттық] бұл іске араласқан күннің өзінде, олар жоғарыдағылардың келісімін алмай, бұл өз бетінше жекелей іс-әрекетке барған қызметкерлер болуы мүмкін.
Бүгінде билікте болсын, оппозицияда болсын, сол секілді, әзірге ешкімнің көзіне артық көрінбей жүргендердің арасында болсын – байлар жетерлік. Осы ақшалы адамдар қалтасы жұқа болып отырған арнаулы қызметте істейтін қызметкерлерге келіп ақша табуды ұсынады.Және қомақты ақша да ұсынады. Өкінішке қарай, бұндай ұсынысқа келісім беретіндер әрдайым табылады.
– Сонда оларды қылмыстық іске баруға жайдан-жай жалдай салуға болады ма?
– Кәсіпқой чекистер, жедел қызмет атқаратын мамандар жалақыға тиын ғана алатын бүгінгі заманда жеңіл ақша табудан бас тартуға көпшілігінің шыдамы жете бермейді. Әрине, екінің бірі қылмысқа бара қоймайды. Бірақ, қорқыту, аңду, телефон арқылы қоқан-лоқы жасап, бопсалау – оп-оңай.
Содан кейін, сіз мынаны білмейтін шығарсыз. Бүгінде көптеген бай адамдардың саны шамалы болса да өз әскері, күштік құрылымдары бар. Олар бұрынғы офицерлерден, спортшылардан құралған. Міне, осы жалдамалылар жеген нандарын ақтауға әрқашан даяр.
– Саясатшылар мен журналистерді өлтіруге дейін бе?
– Олай болуы да мүмкін.
– Әлихан мырза, кісі өлтіру сияқты жайсыз тақырыпты қозғап қалған соң Асхат Шәріпжанов, Нури Муфтах, Батырхан Дәрімбет сынды тәуелсіз журналистердің жұмбақ қазаларына қатысты сіздің болжамыңызды білгіміз келеді.
Тәуелсіз журналист Асхат Шәріпжанов 2004 жылы шілде айында Алматының орталығында қаза болды.– Журналист мамандығы бүгінде бүкіл әлем бойыншга қауіпті кәсіп болып есептеледі. Бұл шындығында солай. Осы жағдайды пайдаланып мен опат болған журналистердің жақындарына көңіл айтқым келеді. Оның үстіне олардың үшеуін де мен жақсы білетінмін. Олардың үшеуі де кездейсоқ жол-көлік оқиғаларының құрбандары болғанына сенімдімін. Билікке де, өзгелерге де олардың өлімінің керегі жоқ болатын.
Асхатпен соңғы жылдары дос болғанмын десем, бұл сіз үшін күтпеген жайт болуы мүмкін. Ол енді үйленгелі жүрген. Тойында мені куәгер қылғысы келген. Сондықтан, оның өлімін мен жақын адамымды жоғалтқандай қабылдадым және бұл трагедияны барынша шындап зерттедім. Біздің көптеген мәселелерге қатысты саяси көзқарастарымыз сай келмегенімен мен Шәріпжановты журналист ретінде де, адам ретінде де сыйлайтынмын.
– Әлихан мырза, сіз Жұмысшы қозғалысының жетекшісі Мәдел Исмаиловты түрмеге отырғыздыңыз. Ол болса мерзімін өтеп шыққаннан соң біраз уақыт өте келе сізбен ынтымақтаса бастады. Яғни, өзінің жендетімен деп айтса болады. Қалай ойлайсыз, Исмаиловқа не болды, не үшін мұндай өзгерістер болды?
– Біріншіден, оны түрмеге мен отырғызған жоқпын. Ол заңды бұзған соң өзін-өзі отырғызды. Оның үстіне мен оны құтқарғым келді. Ақымақтық іс жасамауын ескертіп те айттым. Бірақ, ол менің сөзімді тыңдаған жоқ. Сондықтан, мені жендетке теңеп сіз артықтау кеттіңіз.
Екіншіден, қандай саяси жүйені қолдайтынын әр адам жеке өзі шешеді. Бір-ақ нәрсені айта аламын: мен оны тұлға ретінде сыйлаймын.
– Менің білуімше, сіз Исмаилов екеуіңіз әлдебір үкіметтік емес ұйымды (ҮЕҰ) ашып, оны жүргізбек болдыңыздар. Сол ұйымдарыңызға не болды, неге сіздер соңғы кездері көрінбей кеттіңіздер?
– Ондай ұйымды мен аштым. Ол «Қоғамдық құқықтық орталық» деп аталады. Мәделдің өзінің қоғамдық ұйымы бар. Ал неліктен мен өзімнің ҮЕҰ-ның жұмысын жүргізбей отырмын дегенге келсек, оның бір ғана себебі бар: ақша жоқ.
– Ал, билік ше, бизнесмендер ше? Сіз белгілі тұлғасыз, өзіңізді білікті қызметкер ретінде көрсеттіңіз.
– Билікке менің қажетім жоқ екенін түсіндім. Өзіңіз байқап отырғандай бизнесмендермен де проблема болып тұр.
– Әлихан мырза, Рахат Әлиев республика ҰҚК төрағасының орынбасары болып, ол да оппозициямен күресіп жүргенде сіз оған жұмыс бабымен баяндама жасап, болмаса жай ғана жұмыс барысында онымен кездескен кездеріңіз болды ма?
– Өкінішке қарай, онымен ешқашан араласқан емеспін, тіпті бір рет те кездескен емеспін.
– Онда неге өкінесіз?
– Өйткені, егер мен онымен араласқан болсам, онда мен оның көзқарасына ықпал етіп, райынан қайтарған болар ма едім. Қоғамдағы шынайы жағдайға, оппозиция жетекшілеріне қатысты мәселелерге оның көзін ашып, оны қате қадамнан құтқарған болар ма едім. Мен өмірімде жоғарыға тез өрмелеп шыққан шенеуніктерді көп көрдім. Биікке шығып алған соң олардың бастары айналып, бір қателіктен соң екінші қателікті жібере бастайды.
«МЕН ӘРҚАШАН МЕМЛЕКЕТКЕ ҚЫЗМЕТ ЕТТІМ ЖӘНЕ ЕШНӘРСЕ ҮШІН ӨКІНБЕЙМІН»
– Әлихан мырза, міне алты жыл болды сіз зейнет демалысындасыз. Көп жағдайды ой елегінен өткізетін шығарсыз? Кей кездері керексіз билікке қызмет еттім-ау деген өкініш сезімі болмай ма?
– Ешқашан өкінген емеспін. Мәселе мынада, менің өзім жан-тәніммен мемлекетшіл адаммын. Билікте кімнің отырғаны мені алаңдатпайды. Бірақ біреулердің менің мемлекетімде ұрыс-керіс жасағысы келгенін байқасам, мен офицер ретінде, мемлекеттік мекеменің қызметкері ретінде адамдарды қорғауға міндеттімін.
Менің не үшін оппозицияны жақтырмайтынымды сұрағыңыз келіп отыр ма?
– Иә, не үшін оппозицияны жақтырмайсыз?
– Өйткені, олар үнемі шетелдік кеңесшілердің жетегінде жүретіндіктен. Ал мен тәуелсіз мемлекеттің ішкі ісіне ешкімнің араласуға құқы жоқ деп есептеймін. Қандай болса да ол біздің ісіміз, біздің проблемамыз, біздің еліміз. Сондықтан, қателіктерді қайдағы бір америкалықтар емес, өзіміз түзеуіміз керек.
Бұл биліктің кемшіліктері бар екеніне таласпаймын. Бірақ, ондай кемшіліктер кез-келген билікте бар.
Оппозицияның екінші қателігі: олар биліктің жеткен табыстарын еш көргісі келмейді. Тек қаралаумен, жамандаумен айналысады. Олардың мақсаты біреу-ақ – билікке өздері келуді көксейді.
– Сізді зейнет демалысына шығарып салғанда оппозицияны бейтараптандыруға қатысты сіздің еңбегіңізді бағалап, билік сізге сыйлық жасады ма?
– Мен ешқандай марапат, ешқандай материалдық көтермелеу алған жоқпын. Мен бұл үшін қызмет еткен жоқпын, мен мемлекетке қызмет еттім.
– Әлихан мырза, сұхбатыңыз үшін рахмет.
Редакциядан: Полковник Әлихан Бектасов бұл сұхбатында оқырмандар тарапынан түрліше қабылданатын мәселелелерді айтып отыр. Алайда, біз осыдан бес жыл бұрын, 2004 жылдың шілдесінде құпия жол оқиғасынан қайтыс болған тәуелсіз журналист Асхат Шәріпжановқа қатысты бір мәселені анықтай кеткіміз келіп отыр.
Біз осы жағдайға байланысты Асхат қайтыс болғанға дейін жұмыс істеген алматылық «Zonakz» интернет-газетінің бас редакторы Юрий Мизиновтан түсінік беруін сұраған едік. Юрий Мизиновтың пікірі бойынша, Асхат өзінің ымырасыз, бірбеткей мінезімен Бектасовпен достасуы мүмкін емес екен. Асхат үйлене қалған жағдайда тойына куәгер ретінде де, немесе бір саптыаяқ сыраға шақыратын сұхбаттас ретінде де полковник Бектасовты өзіне жақындатуы мүмкін емес дейді Юрий Мизинов:
«Өзінің айтуына қарағанда «бұл трагедияны барынша зерттеген» адам «бұл кәдімгі қатардағы жол-көлік оқиғасы» деп айтуы мүмкін емес. Атап айтқым келеді, Асхаттың күштеп өлтірілгеніне қатысты барлық фактілер мұқият жиналып, тергеу мен сотқа берілген. Бірақ, сот та, тергеу де бұл фактілерді қаперге алған жоқ. Бұл адам зейнет демалысына шықты, «Құдайға да бір табан жақындаған шығар». Ең болмаса енді ойланып, жан-дүниесін тазалаудың орнына көптен бері өзі керек болмай қалған бұрынғы қожаларын қорғап, ұялмай өтірік айтатыны түсініксіз».
Азаттық радиосының тілшісі зейнеткер Әлихан Бектасовпен кездесіп, отставкадағы полковникті әңгімеге тартқан еді.
«БІЗ ТЕК АЛДЫН АЛУ ЖҰМЫСТАРЫМЕН АЙНАЛЫСТЫҚ»
– Әлихан мырза, әңгімені мынадан бастасақ. Алматы қалалық ішкі істер департаментінде (ІІД) сіз қанша уақыт, қандай қызметте істедіңіз? Оппозициямен күреске қанша уақытыңызды арнадыңыз?
– Алматы қалалық ІІД-де мен 1985 жылдан жұмыс істей бастадым. Алғашында қылмысты іздестіру бөлімінде болдым. 1990 жылы, Одақ тарқардың алдында, алғашқы қоғамдық ұйымдар, бейресмилер пайда бола бастағанда, жастармен жұмыс істейтін арнайы бөлімше құрылды.
Неге жастармен жұмыс жөніндегі дегенге келсек, Желтоқсан оқиғасынан соң жастар халықтың саясатқа ең белсенді араласатын бір бөлігіне айналды. Алғашында біз үш адам ғана болатынбыз.
1993 жылдың басында біздің топты қоғамдық ұйымдармен байланыс жөніндегі бөлім деп өзгертті. Біраз уақыттан соң осы бөлімді басқардым.
– Содан соң бірден оппозицияны төмпештей бастадыңыз ба?
– Жоқ, біз алдымызға ондай мақсат қойған емеспіз. Біздің міндетіміз қалай болғанда да ұлтаралық, этникааралық, дінаралық, әлеуметтік қақтығыстарға жол бермеу болды. Әртүрлі партиялар, қоғамдық ұйымдар, кей-кейде болса да, мұндай жағдайларға бой
– Әлихан мырза, сіз сонда саяси ұйымдардың мақсаты – ұлтаралық қатығыстар мен тағы сол сияқтыларды тудыру деп айтпақсыз ба? Расымен де солай дейсіз бе?
– Иә, солай деймін. Өйткені, кейбір ұйымдар алғашқы сәттен-ақ алдарына осындай мақсат қойды. Сіз Одақ тарқардың алдында елде қандай жағдай болғанын ұмытып қалған сияқтысыз. Мінеки, нақты мысал. 1991 жылы құрылған «Алаш» атты ұлтшылдық партия бар болатын. Бұл ұйымның мүшелері өзгерістерді, демократияның алғашқы өркендерін пайдаланып партия құрмақ болды.
Міне, осы алаштықтар алдарына нақты мақсат қойды: Олар ислам фундаментализміне негізделген, діни бағыттағы моноэтникалық мемлекет құрмақ болды. Егер билік уақытында олармен алдын алу әңгімелерін өткізбегенде, өзге де шараларды қолданбағанда, бұның қайда алып келерін сіз елестете аласыз ба?
Кейбір казак ұйымдарының тарапынан да алғашында осындай экстремистік пиғылдар пайда болды. Оған қоса олар қарулана бастады. Сонда осы ұйымдардың елді ұлтаралық жанжалға киліктіргеніне үндемей қарап отыра беруіміз керек пе? Ал олардың тарапынан бұндай әрекеттер нешеме мәрте болды.
Кез келген өзге елдердегі сияқты Қазақстанда да өзінің патриоттары, ұлтшылдары, шовинистері мен анархистері бар. Біздің бөлімнің міндеті – осы адамдарға заңды бұзбау керектігін түсіндіру болды.
– Ал демократиялық бағыттағы партиялар мен қозғалыстар ше?
– Заңды бұзатындар қай жақта да жетерлік. Кейбір саяси ұйымдардың қатарында ондаған мың адам бар. Олардың ішінде де әртүрлі адамдар бар. Заңды бұзбаса жүре алмайтын адамдар да болады. Оларға барып алдын алу әңгімелерін өткізуге тура келді.
«БІЗ ПАРТИЯ БЕЛСЕНДІЛЕРІН ДЕ, ЖУРНАЛИСТЕРДІ ДЕ ҰРЫП-СОҚҚАН ЕМЕСПІЗ»
– Сіздің «алдын алу жұмыстарыңызға» саяси ұйымдардың қатарына өз адамдарыңызды енгізіп, оларды іштен іріту мақсаты кірген жоқ па?
– Жоқ, біз ондай әрекет жасаған жоқпыз. Бізде ондай іске қажетті адам күші де, қаржы да болған жоқ. Ең жақсы деген кезімізде бізде тоғыз адам жұмыс істеді. Сондықтан, адамдарымызды әлдебір құпия іске жіберуге біздің мүмкіндігіміз болған жоқ. Біз әрқашан ашық жұмыс істейтінбіз. Біздің бөлімше ішкі істер жүйесіндегі жалақысы ең аз бөлім болды. Және ол саптық та, жедел де құрылымға кірген емес.
– Ал, енді ашықтан-ашық арандатушылық әрекеттерге барған бірқатар адамдар туралы не айтар едіңіз? Олардың аттарын атамай-ақ қоялық. Қандай адамдар туралы айтып отырғанымды сіз біліп отырған боларсыз. Олар саяси ұйымдардың мүшелері емес болатын. Партиялар мен қозғалыстардың жиналыстары қашан, қай жерде болатынын әр кез білетін. Олар жиылыстарға шақырусыз келіп, өздерін дөрекі ұстап, жиылыстарды тарқатып жіберетін. Көпшілік адамдар олардың әрекеттерін сіз басқарып отыр деп есептейді. Бұған қатысты сіз не айтасыз?
– Оппозицияның көзімен қарасақ, иә, бұл адамдардың арандатушы сипатта болғанына келісемін. Бірақ, осы жағдайға қатысты мен мынаны айтқым келеді. Біздің оппозиция өзін үнемі жақсы жағынан көрсеткісі келеді. «Міне біз қандай жақсымыз, мейірбанбыз, аппақпыз, ал билік болса жаман, арам» деген сияқты. Бітті, елде құдды бір бұдан өзге күштер жоқ сияқты. Тек билік пен оппозиция.
Ал шындығына келсек, елде билікті де, оппозицияны да жақтырмайтындар бар ғой. Олардың да барлық мәселеге өзіндік көзқарастары бар. Міне, осы адамдар біресе билікті, біресе оппозицияны жақтап шығады. Кейде екеуін де сынай береді.
Немен күресіп жүргені белгісіз күрескерлерден бөлек, елде үшінші, төртінші... жетінші және өзге де толып жатқан күштер бар. Мысалы, діни экстремистерді сіз қандай топқа жатқызған болар едіңіз?
– Алдымен саяси арандатушылар мәселесін шешіп алайық. Егер сіздің бөлімше болмаса, онда оларды ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері басқаратын шығар?
– Сіз журналист ретінде әлгі арандатушы дегендеріңіз оппозиция үшін тиімді әрекет еткенін байқаған боларсыз. Оппозициядағылар оларды жиі-жиі, ықыласпен қолдаған жоқ па? Ал енді әлгі арандатушылар билікке бейімделе бастағанда оппозиция өре түрегеліп, билікті жөнсіз айыптай бастайды. Осыдан кейін олардың кімнің адамдары екенін, кімге жұмыс істейтінін анықтап көр. Мүмкін оппозицияны да, билікті де төмпештеуге мүдделі үшінші, төртінші күштерге жұмыс істейтін шығар.
– Әлихан мырза, алдымен оппозицияға, тәуелсіз баспасөзге қарсы құпия түрде, түн қараңғылығын жамылып жасалған арандатулар жайында айтайықшы. Оппозиция белсенділері мен журналистердің соққыға жығылуын, редакция есігіне өлген итті асып қоюды, оппозиция жетекшілері пәтерлерінің есіктерін бетондап тастауды, тағы сол сияқтылар жайында. Бұны кім істеді?
– Ол жайында айта аласыз ба?
– Осы бір түсініксіз, ақымақтық арандатуларға байланысты мен оппозиционерлердің өздерінен, нақтылай айтқанда олардың бұрынғы мүшелерінен күдіктенгенмін. Жасыратын несі бар, оппозициядағы кешегі серіктестер өзара қырқысып, біріне бірі жау болып шыға келгенін сіздер жақсы білесіздер. Алдымен олар бір партияда болатын, кейін оны бөле бастайтын. Соның ішінде мүліктерін де бөліске салды.
Қазақстанның демократиялық таңдауы (ҚДТ) қозғалысын еске түсіріңізші. Жақиянов түрмеге түскен кезде оның ұйымын Ғалымжанның келісімінсіз талапайлап кетті. Талапайлаған менің бөлімшем емес, оның кешегі серіктестері. Ал Жақиянов босап шыққан кезде ол өз ұйымынан шетқақпай қалып қойды.
– Әлихан мырза, сіз биліктің еш кінәсі жоқ сияқты барлығын оппозицияға әдемілеп жаба алады екенсіз. Егер шынында да солай болса, онда билік неге оларды ұстап алып, мінеки, бұл жерде біздің кінәміз жоқ, бұны жасап жүрген опозициядағылардың өздері деп жұртқа жар салмайды?
– Келісемін, бұл арандатушыларды ұстап алу билікке тиімді болар еді. Біз де оларды іздегенбіз. Бірақ, оппозиция мен биліктің арасында бір-бірімен тығыз байланысқан адамдардың да бар екенін ұмытпаңыз. Жасыратын несі бар, бізде заңмен қудаланып жүрген оппозицияның көптеген жетекшілері үлкен кабинеттердің есіктерін теуіп кіреді.
Ал мен полковник бола тұрып қала прокурорына, қалалық соттың төрағасына кіре алмадым. Бір жолы мен ішкі істер басқармасының бастығы қол қойған ресми құжатты алып қалалық сот төрағасына келгенмін. Ол болса банкет өткізгелі жатыр екен. Ол мені жаман тоқты құрлы көрмей қуып шықты. Оның үстіне мені отырғызамын деп қорқытып қойды.
Ал дәл осы кезде сол әлгі тұяқбайлар мен әбіловтер Жоғарғы сотқа, Бас прокуратураға еркін кіреді. Ол жақта олардың достары, серіктері отыр.
Сондықтан, тіпті қандай да бір арандатушы істің шетіне жетіп, жіптің ұшын ұстасаң да, оппозицияның әлгі басшылары жоғарыдағы достарына хабарласып істі тоқтатып қоя алатын.
«БҮГІНГІНІҢ БАЙЛАРЫ ӨЗДЕРІНІҢ КҮШ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН ҰСТАЙДЫ»
– Бұл айтқаныңызға сену қиындау. Түнгі арандатуларды жасап жүргендер арнаулы қызметтің бөлімшелері деген күдік сізде болған жоқ па? Алтынбек Сәрсенбайұлын өлтірген кезде ҰҚК-нің «Арыстан» арнайы тобының адамдары әрекет еткен жоқ па?
– Мен бұл жайында біраз ойландым да мынадай тұжырымға келдім: егер комитеттегілер [ҰҚК – Азаттық] бұл іске араласқан күннің өзінде, олар жоғарыдағылардың келісімін алмай, бұл өз бетінше жекелей іс-әрекетке барған қызметкерлер болуы мүмкін.
Бүгінде билікте болсын, оппозицияда болсын, сол секілді, әзірге ешкімнің көзіне артық көрінбей жүргендердің арасында болсын – байлар жетерлік. Осы ақшалы адамдар қалтасы жұқа болып отырған арнаулы қызметте істейтін қызметкерлерге келіп ақша табуды ұсынады.
Кәсіпқой чекистер, жедел қызмет атқаратын мамандар жалақыға тиын ғана алатын бүгінгі заманда жеңіл ақша табудан бас тартуға көпшілігінің шыдамы жете бермейді.
– Сонда оларды қылмыстық іске баруға жайдан-жай жалдай салуға болады ма?
– Кәсіпқой чекистер, жедел қызмет атқаратын мамандар жалақыға тиын ғана алатын бүгінгі заманда жеңіл ақша табудан бас тартуға көпшілігінің шыдамы жете бермейді. Әрине, екінің бірі қылмысқа бара қоймайды. Бірақ, қорқыту, аңду, телефон арқылы қоқан-лоқы жасап, бопсалау – оп-оңай.
Содан кейін, сіз мынаны білмейтін шығарсыз. Бүгінде көптеген бай адамдардың саны шамалы болса да өз әскері, күштік құрылымдары бар. Олар бұрынғы офицерлерден, спортшылардан құралған. Міне, осы жалдамалылар жеген нандарын ақтауға әрқашан даяр.
– Саясатшылар мен журналистерді өлтіруге дейін бе?
– Олай болуы да мүмкін.
– Әлихан мырза, кісі өлтіру сияқты жайсыз тақырыпты қозғап қалған соң Асхат Шәріпжанов, Нури Муфтах, Батырхан Дәрімбет сынды тәуелсіз журналистердің жұмбақ қазаларына қатысты сіздің болжамыңызды білгіміз келеді.
Асхатпен соңғы жылдары дос болғанмын десем, бұл сіз үшін күтпеген жайт болуы мүмкін. Ол енді үйленгелі жүрген. Тойында мені куәгер қылғысы келген. Сондықтан, оның өлімін мен жақын адамымды жоғалтқандай қабылдадым және бұл трагедияны барынша шындап зерттедім. Біздің көптеген мәселелерге қатысты саяси көзқарастарымыз сай келмегенімен мен Шәріпжановты журналист ретінде де, адам ретінде де сыйлайтынмын.
– Әлихан мырза, сіз Жұмысшы қозғалысының жетекшісі Мәдел Исмаиловты түрмеге отырғыздыңыз. Ол болса мерзімін өтеп шыққаннан соң біраз уақыт өте келе сізбен ынтымақтаса бастады. Яғни, өзінің жендетімен деп айтса болады. Қалай ойлайсыз, Исмаиловқа не болды, не үшін мұндай өзгерістер болды?
– Біріншіден, оны түрмеге мен отырғызған жоқпын. Ол заңды бұзған соң өзін-өзі отырғызды. Оның үстіне мен оны құтқарғым келді. Ақымақтық іс жасамауын ескертіп те айттым. Бірақ, ол менің сөзімді тыңдаған жоқ. Сондықтан, мені жендетке теңеп сіз артықтау кеттіңіз.
Екіншіден, қандай саяси жүйені қолдайтынын әр адам жеке өзі шешеді. Бір-ақ нәрсені айта аламын: мен оны тұлға ретінде сыйлаймын.
– Менің білуімше, сіз Исмаилов екеуіңіз әлдебір үкіметтік емес ұйымды (ҮЕҰ) ашып, оны жүргізбек болдыңыздар. Сол ұйымдарыңызға не болды, неге сіздер соңғы кездері көрінбей кеттіңіздер?
– Ондай ұйымды мен аштым. Ол «Қоғамдық құқықтық орталық» деп аталады. Мәделдің өзінің қоғамдық ұйымы бар. Ал неліктен мен өзімнің ҮЕҰ-ның жұмысын жүргізбей отырмын дегенге келсек, оның бір ғана себебі бар: ақша жоқ.
– Ал, билік ше, бизнесмендер ше? Сіз белгілі тұлғасыз, өзіңізді білікті қызметкер ретінде көрсеттіңіз.
– Билікке менің қажетім жоқ екенін түсіндім. Өзіңіз байқап отырғандай бизнесмендермен де проблема болып тұр.
– Әлихан мырза, Рахат Әлиев республика ҰҚК төрағасының орынбасары болып, ол да оппозициямен күресіп жүргенде сіз оған жұмыс бабымен баяндама жасап, болмаса жай ғана жұмыс барысында онымен кездескен кездеріңіз болды ма?
– Өкінішке қарай, онымен ешқашан араласқан емеспін, тіпті бір рет те кездескен емеспін.
– Онда неге өкінесіз?
– Өйткені, егер мен онымен араласқан болсам, онда мен оның көзқарасына ықпал етіп, райынан қайтарған болар ма едім. Қоғамдағы шынайы жағдайға, оппозиция жетекшілеріне қатысты мәселелерге оның көзін ашып, оны қате қадамнан құтқарған болар ма едім. Мен өмірімде жоғарыға тез өрмелеп шыққан шенеуніктерді көп көрдім. Биікке шығып алған соң олардың бастары айналып, бір қателіктен соң екінші қателікті жібере бастайды.
«МЕН ӘРҚАШАН МЕМЛЕКЕТКЕ ҚЫЗМЕТ ЕТТІМ ЖӘНЕ ЕШНӘРСЕ ҮШІН ӨКІНБЕЙМІН»
– Әлихан мырза, міне алты жыл болды сіз зейнет демалысындасыз. Көп жағдайды ой елегінен өткізетін шығарсыз? Кей кездері керексіз билікке қызмет еттім-ау деген өкініш сезімі болмай ма?
– Ешқашан өкінген емеспін. Мәселе мынада, менің өзім жан-тәніммен мемлекетшіл адаммын. Билікте кімнің отырғаны мені алаңдатпайды. Бірақ біреулердің менің мемлекетімде ұрыс-керіс жасағысы келгенін байқасам, мен офицер ретінде, мемлекеттік мекеменің қызметкері ретінде адамдарды қорғауға міндеттімін.
Менің не үшін оппозицияны жақтырмайтынымды сұрағыңыз келіп отыр ма?
– Иә, не үшін оппозицияны жақтырмайсыз?
– Өйткені, олар үнемі шетелдік кеңесшілердің жетегінде жүретіндіктен. Ал мен тәуелсіз мемлекеттің ішкі ісіне ешкімнің араласуға құқы жоқ деп есептеймін. Қандай болса да ол біздің ісіміз, біздің проблемамыз, біздің еліміз. Сондықтан, қателіктерді қайдағы бір америкалықтар емес, өзіміз түзеуіміз керек.
Бұл биліктің кемшіліктері бар екеніне таласпаймын. Бірақ, ондай кемшіліктер кез-келген билікте бар.
Оппозицияның екінші қателігі: олар биліктің жеткен табыстарын еш көргісі келмейді. Тек қаралаумен, жамандаумен айналысады. Олардың мақсаты біреу-ақ – билікке өздері келуді көксейді.
– Сізді зейнет демалысына шығарып салғанда оппозицияны бейтараптандыруға қатысты сіздің еңбегіңізді бағалап, билік сізге сыйлық жасады ма?
– Мен ешқандай марапат, ешқандай материалдық көтермелеу алған жоқпын. Мен бұл үшін қызмет еткен жоқпын, мен мемлекетке қызмет еттім.
– Әлихан мырза, сұхбатыңыз үшін рахмет.
Редакциядан: Полковник Әлихан Бектасов бұл сұхбатында оқырмандар тарапынан түрліше қабылданатын мәселелелерді айтып отыр. Алайда, біз осыдан бес жыл бұрын, 2004 жылдың шілдесінде құпия жол оқиғасынан қайтыс болған тәуелсіз журналист Асхат Шәріпжановқа қатысты бір мәселені анықтай кеткіміз келіп отыр.
Біз осы жағдайға байланысты Асхат қайтыс болғанға дейін жұмыс істеген алматылық «Zonakz» интернет-газетінің бас редакторы Юрий Мизиновтан түсінік беруін сұраған едік. Юрий Мизиновтың пікірі бойынша, Асхат өзінің ымырасыз, бірбеткей мінезімен Бектасовпен достасуы мүмкін емес екен. Асхат үйлене қалған жағдайда тойына куәгер ретінде де, немесе бір саптыаяқ сыраға шақыратын сұхбаттас ретінде де полковник Бектасовты өзіне жақындатуы мүмкін емес дейді Юрий Мизинов:
«Өзінің айтуына қарағанда «бұл трагедияны барынша зерттеген» адам «бұл кәдімгі қатардағы жол-көлік оқиғасы» деп айтуы мүмкін емес. Атап айтқым келеді, Асхаттың күштеп өлтірілгеніне қатысты барлық фактілер мұқият жиналып, тергеу мен сотқа берілген. Бірақ, сот та, тергеу де бұл фактілерді қаперге алған жоқ. Бұл адам зейнет демалысына шықты, «Құдайға да бір табан жақындаған шығар». Ең болмаса енді ойланып, жан-дүниесін тазалаудың орнына көптен бері өзі керек болмай қалған бұрынғы қожаларын қорғап, ұялмай өтірік айтатыны түсініксіз».
