ТІЛДЕРДІҢ ЖОЙЫЛУЫ
Зерттеу деректері бойынша, бүгінде әлем тұрғындары алты мыңнан аса тілде сөйлеседі екен. Олардың 96 пайызын әлемнің тек төрт-ақ пайызы қолданады. Тілдердің бірқатарының жазуы бар, ал кейбіреуінде ол да жоқ. Әр тілдің өзіндік жазу ерекшелігі сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетінің көрінісі.
Әлемде қолданыстағы тілдердің жартысына жуығы мүлдем жоғалып кету алдында тұр. Мыңдаған тілдер білім жүйесіне ендірілмеген, Интернетте де оларды табу мүмкін емес.
БҰҰ мамандары, тіл алуандығының маңыздығын атап өте келе, әр ұлттың өз ана тілін кеңінен пайдалану мен мәдени дәстүрлердің сақталуын қолдайтындығын айтады. Мамандар тілдің сақталуы үшін 100 мыңдай сөйлеушісі болуы керек дейді.
Ақпанның басында BBC агенттігі 70 мың жылдық тарихы бар Бо тілінің келмеске кеткендігі туралы хабарлады. Яғни сол тілде сөйлейтін соңғы адам бақилық болып, Бо тілін өзімен бірге алып кетті. 85 жасар Боа Срмен бірге әлемдегі ең ежелгі тілдердің бірі де жоғалды деп хабарланды. Лингвист-порфессор Анвит Аббидің айтуынша, бо тілінің жоғалуымен Үндістан өз мәдени мұрасының едәуір бөлігінен айырылып қалды.
Мамандар, бұл тілдердің құрып кетуіне ең алдымен осы тілде сөйлеушілер санының көп болмауы себеп екендігін айтады. Кейде бір тілді 1-2-ақ адам білетін болып шығады.
Мәселен, Американың Орегон шатына қарасты Силец резервациясындағы үндістердің қолданған «Силец-Ди-ни» тілі жуық арада мүлдем жойылып кетуі мүмкін, өйткені бұл тілде тек бір ғана адам сөйледі.
ТІЛГЕ ТАЛАП ПЕН ҚОЛДАНЫС КЕРЕК
– Әрбір ұлт өзінің тілін сақтау үшін ол тіл қолданыста болу керек. Өмірдің барлық саласында пайдалану керек. Ол тілде сөйлемесе, ол тіл құрып кетеді. Тілді үйрену үшін талап керек. Түйеге жантақ керек болса мойнын созып жейді. Егер сен Қазақстанда отырып бастық
Ғалым қазіргі заманда елдің әрбір азаматы өзі тұрып жатқан елдің мемлекеттік тілін меңгеруі тиіс деп санайды.
– Өзге өркениетті елдер бізден тыныштығымыз, туыстығымыз бен бірлігімізден үлгі алғанда, біз неге өзге елден мемлекетінің тілін бірінші орынға қойғаннан үлгі алмаймыз? Неге біздің елімізде мемлекеттік тіл өзінің дәрежесінде болмай тұр? Тек оны өмірде жаппай қолданбаймыз. Мен бұрын «қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» дегенде шын наразы болғанмын. Неге Қазақстанда тұратын әзербайжан сонда қазақша сөйлемеу керек пе деп. Сөйтсем, мен қателескен екенмін. Егер қазақтың өзі бір-бірімен қазақ тілінде сөйлейтін болса өзге қайда кетеді? – дейді Асылы Осман.
ТІЛ ТАРИХТЫҢ КӨШІНЕ ІЛЕСУ КЕРЕК
– Тілдің мүмкіндігінше ұзақ сақталуы үшін сол тілдің қажеттілігі сезілу керек және тілдік орта болуы керек. Кәдімгі қазақша сөйлейтін орта болуы керек. Ауылдарда бар, ал қалалардың бір де біреуінде қазақша сөйлейтін орта жоқ. Қазақ тіліне мұқтаждықты туғызбайынша қазақ тілінің әлеуметтік мәні болмайды, – дейді тіл танушы ғалым, филология ғылымдарының докторы Рабиға Сыздықова.
Ағылшын, неміс, француз, түрік және орыс тілін меңгерген академик, профессор Асқар Жұмаділдаев, тіл – тірі ағза екендігін айтады. Оның пікірінше, белгілі бір тілде сөйлейтін адам болса – тіл бар, жоқ болса – тіл өлді деп есептеледі. Дегенмен, тарих көшінен қалса, сөйлейтін адамы бола тұра тіл жоғалып кетуі мүмкін, дейді математик ғалым.
– Егер бо тілінің жойылуын эмоциялық тұрғыдан қарасаңыз бұл – үлкен трагедия. Ал егер рационализм тұрғысынан алғанда бұл – қалыпты жағдай. Өйткені, тіл тарихтың көшіне ілесу керек. Мен қазақ үшін тарих көшін есек арбамен теңестіремін. Ағылшын үшін, француз үшін, жапон үшін ол ракета, көлік немесе паровоз болуы мүмкін. Ал қазақ үшін – есек арба. Арба есекті тартпайды, есек арбаны тартады. Есек деп отырғаным – технология, экономика. Егер сіздің экономикаңыз мықты болса, әскеріңіз күшті болса, технологияңыз терең болса сіздің тіліңізді жұрттың барлығы үйренеді. Өйткені тіл деген құрал. Тілдің жүздеген фунциялары бар болса, соның бірі – поэзия. Біздің қазақ тілінің артта қалып келе жатқанының себебі – біз арбаны есектің артына қойып қойдық та, бірақ сол есекке мән бермей келеміз. Біздің дамуымыз, қазақ үшін әсіресе технологияның дамуы есек сияқты жай келе жатыр, – дейді ғалым.
Асқар Жұмаділдаев қазіргі заманғы ғылым көшінен қалмаған тілдің ғана болашағы болады деген тұжырым айтады.
– Әйтпесе қазақтың тілі тек қана поэзияның тілі болып қалды. Қазақтың бір сөзімен-ақ біреуді мақтауға болады. Ендігі біреуді жалғыз ауыз сөзбен түкке тұрмайтындай етіп жерге қаратуға болады. Қазақ тілінде неше түрлі қалшақ сөздердің, қыршаңқы сөздердің байлығы жатыр. Осындай тіл байлығы мол қазақ неге микрофонға, карбюраторға, синус пен косинусқа келгенде қарапайым қазақ тілімен жеткізе алмай қалады. Неге? Себеп – біздің технологиямыз, тарих көшіміз артта қалды. Бізде технократ адам жоқ, Ондай адам болмағандықтан біздің экономикамыз да кейін кетіп жатыр. Біздің байлық деп отырғанымыздың барлығы да біреудің жасап кеткені. Тіл дамуы үшін ең алдымен керегі, мен әлемдік деңгейде алмаймын, қазаққа қаратып айтарым, ең керегі – технология, модернизация, ғылым. Тіл болмай халық болмайды, бұл рас. Бірақ технология болмай тіл де болмайды, – дейді профессор.
Тіл туралы арнайы хабардың толық аудио-нұсқасын мына жерден тыңдаңыз
