"ЖАҒДАЙ НАШАРЛАЙ ТҮСТІ"
Азаттық: Сіз Нұрсұлтан Назарбаев президент болып тұрған кезде түрмеге қамалып, президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тұсында бостандыққа шықтыңыз. Осы уақыт аралығында жүйе өзгерді ме, қалай өзгерді?
Макс Боқаев: Жаман жағына қарай өзгерді, жағдай одан сайын нашарлап кетті. Мысалы, мен қамауға алынған 2016 жылы Қазақстан азаматы мәслихат депутаттығына кандидат етіп өзін өзі ұсына алатын. Ал қазір өзін өзі ұсына алмайды. Осы бір мысалдан-ақ жағдайдың нашарлағанына көз жеткізуге болады. Бұрын мен Тоқаев жайлы білімді, Еуропада жұмыс істеген және Назарбаевқа қарағанда біраз болсын жас адам ғой, жаңаша жұмыс істейтін шығар деп ойлағанмын. Бірақ олай болмады, жағдай нашарлап кетті. Бұған экономикалық дағдарыс, пандемияның салдары қосылды. Түрмеде отырған адамға ол алдымен сезіледі. Қазір амнистия болады деп жатыр ғой, бюджетте ақша болмаған соң жасап жатыр оны, әйтпесе түрмеде отырғандарды аяп отырған ешкім жоқ.
Азаттық: Қазіргі билік "еститін үкімет қалыптастырып, қоғаммен байланыс орнатып жатырмыз" деп айтады. Сіз бұған қандай баға бересіз?
Макс Боқаев: Саяси реформа жасау үшін дөңгелекті қайта ойлап табудың қажеті жоқ. Барлығы бұрыннан бар – әділ сайлау өткізу, билік бөлінісі, сөз еркіндігі, бейбіт жиын өткізу бостандығы, үкіметтің қоғам алдындағы жауапкершілігі. Тым болмағанда осы қарапайым бесеуін іске асыратын болса, елімізде жемқорлық деңгейі азаяр еді, ал жемқорлық азайса, онда мұндай дағдарыс болмайды. Атышулы LRT, Expo және басқасын айтпағанда, Covid пандемиясы кезінде бюджеттен ауруханаға бөлінген ақшаны "жеп қойғаны" туралы барлығымыз естіп жатырмыз. Бұдан кейін қайдағы "еститін" мемлекет? Бұлар – тоймайтын мемлекеттік қызметкерлер. Тоқаев сол жемқор, тойымсыз, ұятсыз шенеуніктерге тоқтау салудың орнына көзбояушылықпен айналысып жүр.
Азаттық: Сот үкімі шыққаннан кейін бірнеше өңірдегі қамау мекемелерінде отырдыңыз. Түрмеде өзіңіз кездескен ең үлкен қиындық не болды?
Макс Боқаев: Балалар үйінде тәрбиеленген азаматтармен қарым-қатынас орнату қиын болды. Себебі, егер құқық қызметкері заңға қайшы әрекетке барса, оның үстінен шағымдана аласың. Сол сияқты өзің тәрізді жазасын өтеп жатқандар теріс қылық жасаса, онымен де сөйлесіп, жөнге салуға болады. Ал енді жастайынан ата-ананың қамқорлығын, жылуын көрмеген, ешкім дұрыс тәрбие де бермеген жаңағыдай жастармен қарым-қатынас орнату өте қиын. Әрине, түрменің аты түрме. Бірақ қатты қиыншылық көрдім, я болмаса мені қинады, сабады деп айта алмаймын. Бәлкім, мінезім болғандықтан шығар, бірақ жеке басым бәлендей қиыншылық көрген жоқпын.
Азаттық: Әйткенмен сіз бүгін түрмеден босап шыққан кезде "егер халықтың қолдауы болмаса мені жоқ қылып жіберетін еді. Сүйегімді таба алмайтын едіңдер" дедіңіз. Мұнымен не айтқыңыз келді? 2016 жылғы митингіден соң қамауға алынғаннан кейін қандай да бір қысым көрдіңіз бе, өміріңізге қауіп-қатер төнген сәттер болды ма?
Макс Боқаев: Біздегі Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті (ҚАЖК) кезіндегі ГУЛАГ-тан (Сталин билігі тұсында құрылған Совет одағының бас лагерьлер басқармасы – ред.) шыққан, ал бірақ өн бойында сол ГУЛАГ қалып қойған деп бұған дейін де бірнеше рет айтқан едім. "Шағым жазып, айқай-шу көтереді" деп ойласа керек, маған тиіспеді. Ал жазасын өтеп жатқан өзге адамдардың жағдайы басқаша болды. Мысалы, жазған шағымы сол қамау мекемесінен сыртқа шықпаған кездер болған. Тіпті жазған шағымы арнайы прокуратураға жеткен күннің өзінде прокурордың өзі келіп, арыз-өтінішін тыңдайды, бірақ ештеңе істемейді. "Қаншама жыл бойы талай рет жапа шектік, қатты қысым көрдік" деп маған солардың өздері айтты.
"Қытайда қазақтарға күн бермей, қысым көрсетіп, құқығын шектеп жатыр" деп айтып жүр ғой, ал Қазақстан "зоналарында" (сот жазасын өтейтін мекемені айтады – ред.) осыдан 4-5 жыл бұрын болған жайттарды естісеңіз төбе шашыңыз тік тұрады. Мені сабаған жоқ және өзім қамауда болған 4 түзеу колониясы мен 6 түрмеде болған кезде оның қызметкерлеріне егер адамды ұрып-соққандарыңды көрсем, үнсіз қарап отырмаймын, шағым жазамын, жұртқа жеткіземін деп ескертетінмін. Сондықтан менің көзімше ешкімге қол көтеріп тиіскен жоқ. Бірақ талай сұмдық нәрсені, тіпті Қытайдан да асып кеткені туралы естідім. Мысалы, намаз оқығаны үшін жазалайтын. Бірге отырған жігіттер "Мәке, біз намаз оқып алайық, есікті ұстай тұршы, мұнымызды көріп қойса бізге сөгіс жариялап, жазалайды" деп өтініш айтқан жағдай да болған. Егер халықтың, әріптестерімнің, белсенділердің, бұқаралық ақпарат құралдарының, шетелдік азаматтардың, халықаралық ұйымдардың қолдауы болмағанда Талғат Аян екеумізді жоқ қылып, әйтпесе мүгедек қылып шығаратын еді. Мысалы, оншақты жыл бұрын ба, түрмеде отырған Арон Атабектің аяғын сындырып қойды ғой.
ҰЛТТЫҚ ДИАЛОГ ҚАЖЕТ
Азаттық: Қазақстанға жаңа Конституция қажет деп айттыңыз. Ол Конституция қандай болуы керек? Жобасын кім әзірлеп, ұсынуы, кім талқылауы керек?
Макс Боқаев: Конституция жобасы Ұлттық құрылтайда әзірленуі керек. Аға буынның есінде шығар, 1989 жылы СССР халық депутаттары съезінде академик Андрей Сахаров сынды ақылды адамдардың айтқанын сол кезде Михаил Горбачевтің өзі тыңдамады, "сен не білесің" деп. Біз де ондай азаматтарға кенде емеспіз. Жаңа өзіңіз көрген Рысбек Сәрсенбай, Жанболат Мамай, мен құралыптастар, шетелде жүрген Мұхтар Әблязов, Әкежан Қажыгелдин және басқа азаматтар бар. Оларды кінәлі десе, елге келсін, олардың істерін әділ сотта қарасын, ақ-қарасына көз жеткізсін деп бұған дейін де айтқанмын.
Бізге ұлттық ымыра керек, оның құралы – Конституциялық құрылтай. Ол құрылтайға бүкіл ел өз өкілдерін сайлауы керек. Сондай жиын алдымен осы Атыраудан басталғанын қалаймын. Тоқаев қалай болса да қазір әйтеуір Қазақстан президенті болып отыр ғой, сол құрылтайды ашып, өткізсе деген ұсынысты бұған дейін де айтқанмын.
Ақтөбеде түрмеде отырғанымда кездесуге келген әріптестеріме Польшада 1988-89 жылдары болған Ұлттық диалогты мысалға келтірген едім. Сол кездегі Польша президенті Войцех Ярузельский өзі коммунист, Совет одағы қолшоқпар қылып ұстаған адам болса да, ұлт мүддесін жоғары қойып, елдегі барлық күштерді дөңгелек үстелдің басына жинап, өзара келісімге келіп, кейін әділ сайлау өткізіп, содан соң билікті тапсырып кетті. Тоқаевты біреу қолдаса, біреу қолдамайды қазір, жаңа айтқанымдай ол көзбояушылықпен айналысып жүр. Бірақ егер ол ұлттық ымыраға ұйытқы боламын, Конституциялық құрылтай шақырамын, халықтың айтқанына құлақ түремін десе, Тоқаев тарихта адал адам болып қалады.
Макс Боқаевтың белсенділік жолы
Азаттық: Конституция жобасын кім әзірлеп, ұсынуы, кім талқылауы керек?
Макс Боқаев: Есіңізде болса, қолданыстағы Конституция референдум арқылы қабылданған, оның алдында қоғам талқылауы болды. Қазір ол кездегідей емес, телекоммуникация жағдайы анағұрлым жақсы. Бұрын тек газет, радио, телевидение арқылы ғана талқыласа, қазір әлеуметтік желі дамыды, интернет бар. Және Конституцияны қайта қабылдайтын бірінші ел біз емеспіз. Көбі біздің саяси жүйемізді Францияныкіне ұқсатады, ал Францияны қазір бесінші республика деп те атайды. Сол бес республиканың басты құжаттары да болған. Бізде Конституция жобасын әзірлей алатын мүйізі қарағайдай заңгерлер бар, мүмкін азаматтық батылдығы жетпейтін шығар, бірақ өте білімді, әлем деңгейінде жұмыс істей алатын заңгерлер бар.
"РЕФОРМА ЖОҚ, КӨЗБОЯУШЫЛЫҚ БАР"
Азаттық: Тікелей эфирдегі бұл сұхбатымызды дәл қазір мың жарым адам қарап отыр, мына бір оқырманымыз "Шетелде жүрген Мұхтар Әблязов елге келсін дейсіз, оны өлтіріп тастамай ма?" деп сұрақ қойыпты.
Макс Боқаев: Мен білмеймін, [Ресейде] кеше ғана Алексей Навальныйды улап, дәрігерлер оны ажал аузынан алып қалды ғой. Бірақ екі миллион адам тұратын Алматыда, айталық он бес мың адам әуежайға барып, не қала орталығына жиналып, "Әблязовқа тимеңдер!" деп талап қойса тимейді деп ойлаймын. Халық интернетте отырмай, көшеге шығып талап қоя білу керек.
Азаттық: Президент Тоқаев түрлі реформалар туралы айтып жүр. Мұны реформа деуге бола ма?
Макс Боқаев: Жоқ, бұл реформа емес, көзбояушылық. Реформа – қазіргі сайлау заңын өзгерту, әділ сайлау өткізу. Онсыз бұл көзбояушылық.
Азаттық: 10 қаңтарда өткен парламент пен жергілікті мәслихат сайлауына "өтірік сайлау" деген баға бердіңіз. Келесі парламент сайлауы қай кезде өтеді деп ойлайсыз?
Макс Боқаев: Мен бүгін де айттым, 28 ақпаннан бастап бүкіл ел болып биліктен Конституциялық құрылтай өткізуді талап етуіміз керек. Билікке талапты бейбіт митингіде қоюымыз керек. Сонда сәуірден бастап Конституциялық құрылтайды жасақтауға, ал күзде парламент сайлауын өткізуге болады. Егер бүкіл халық болып жиналса Тоқаевқа да, Назарбаевқа да талабын орындатқыза алады. Оған мүмкіндік бар, мен оптимистпін. Халықты ешкім жеңе алмайды.
БАРШАҒА ОРТАҚ МАҚСАТ
Азаттық: Қазіргі кезде Қазақстанда оппозициялық күштер арасында ауызбіршілік жоқ деген сын айтылады, әртүрлі топқа бөлініп, түрлі идея көтеріп жүр. Әлеуметтік желінің өзінде өзара тіресіп жүрген олардың басы біріге ала ма? Оларды біріктіретін ортақ мақсат-мүдде бар ма?
Макс Боқаев: Бар, ол мақсат – Конституция. Егер осы іске бүкіл ел болып жұмылсақ, сол барлық күштердің басын біріктіретін ортақ мақсат бола алады.
Азаттық: Сіз жер мәселесі бойынша үкіметке талап айтылған митингіден кейін сотталдыңыз. Халық наразылығынан соң Жер кодексінің жекелеген нормаларына енгізілген мораторий мерзімі келер жылы аяқталмақ. Президент Тоқаев оған дейін жер мәселесі бойынша "бір байламға келу керегін" айтты. Бұл мәселе бойынша қандай шешім қабылдау керек деп санайсыз?
Макс Боқаев: Біз 2016 жылғы 24 сәуірде Атырауда өткен митингіде қабылдаған қарарда үкіметке Жер кодексі қайта қаралсын, жер иеленушілер тізімі жариялансын, Қазақстандағы барлық шетелдік полигондар жабылсын және болашақта ондай полигон ашуға жол берілмесін деген талаптар қойғанбыз. Бірақ содан бері төрт жарым жыл өтсе де олардың ешқайсысы орындалмады. Ең алдымен сол талаптар орындалуы тиіс деп санаймын.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР