Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың күйеубаласы Тимур Құлыбаев, бизнесмен Болат Өтемұратов бастаған миллиардерлердің байлығы мен "деміккен" халықтың дәрі-дәрмекке зәрулігі, "жүйеге сынбаған" Мұхтар Жәкішевті энергетика министрі етіп тағайындау ұсынысы, үкіметті ашықтыққа үндеуі, азаматтардың зейнетақы шотындағы жинағының азаюы – әлеуметтік желідегі парақшасына қарап, Ербол Мәндібекті билік саясатын насихаттайтын мемлекеттік арна тілшісіне ұқсату қиын. Сыни жазбалары жиілеген тұста журналист телеарнадан кетті. Ақпарат министрлігі "тілшінің өз еркімен жұмыстан кету туралы өтінішінен кейін екі жақты келісім-шарт тоқтатылды" деп хабарлады. Тілшінің өзі "жұмыстан кетпес бұрын жазбалары үшін ескерту алғанын" айтады.
Журналист Ербол Мәндібек Азаттыққа берген сұхбатында Qazaqstan телеарнасы өз тілшілерінің сөз бостандығын қалай шектеп отырғаны, редакциялық саясатқа Ақорда мен ақпарат министрлігінің қалай араласатыны, митингілер кезінде арна тілшілеріне қандай тапсырма берілетіні туралы айтып берді.
Qazaqstan телеарнасының арнайы тілшісі қызметтен неге кетті?
"ШЫДАМЫМ ТАУСЫЛДЫ"
Азаттық: 16 жылдай мемлекеттік арнада істеп, қызметтен биыл ғана кетуіңізге не себеп?
Ербол Мәндібек: Бір ауыз сөзбен айтқанда, шыдам таусылды. Бұдан әрі мұндай арсыздыққа, мұндай бетсіздікке бара алмайды екенмін. Qazaqstan арнасында үш жарым жылдан астам уақыт істедім. Ол жерде халықтың мәселесі бірінші кезекте көрсетілмейді, билік тапсырмасы орындалады. Яғни әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларға басымдық беріледі.
Халықтың қажетін өтеу – мемлекеттің тікелей міндеті. Отыз жыл бойы телеарналардан "барлығын қатырып жатырмыз" деп айтып келеді. Содан мүйіз шықса, шығар еді ғой. Соңғы 4-5 жылда "мемлекеттік телеарна өзгерер" деп жүрдім. Халық жағына қарар дедім. Бірақ биліктің берген тапсырмаларын орындаудан әрі аса алмады. Коронавирус індеті басталғаннан кейін төзімім таусыла бастады.
Азаттық: Телеарнаның редакциялық саясатына өзгеріс керегін айттыңыз ба?
Ербол Мәндібек: Телеарна ішіндегі жиналыстарда басшылыққа: "Құр қарап отырмай, ашылайық, көрсетейік, жазайық" деп айттым. Мысалы, ашынған көп балалы аналар көшеге шықты. Әкімшіліктің, министрліктің, тіпті Ақорданың алдына дейін барды. Сол жөнінде біз "Бұл мәселе не үшін туып жатыр?" деген сұраққа ашық жауап іздеген жоқпыз. Тек ақпарат министрлігінен "митингілерді түсіріңдер" деген тапсырма келеді. "Арандатушы адамдарды аңдып, ондай адамдар болса, соларды түсіріңдер" дейді. Президент сайлауынан кейінгі көтерілістерді, көп балалы әйелдер митингілерін микрофонсыз, белгісіз ақпарат құралы ретінде түсіріп қайтасың. Мысалы, өзім көп балалы әйелдер Ақорда алдына барғанда оларды видеоға түсірдім. Бірақ ол еш жерде жарияланбады.
Азаттық: Эфирден көрсетейік деп ұсыныс айттыңыз ба?
Ербол Мәндібек: Иә, бірақ басшылық журналисті тыңдамайды. Мемлекеттік БАҚ болған соң оның шешім қабылдау тізгіні Ақорданың қолында. Сонда отырған жауапты адамдар бар. Одан кейін премьер-министр кеңсесіндегі адамдар бар. Одан кейін – ақпарат министрлігі, сосын [Ақпарат] комитеті бар. Комитеттен кейін телеарнадағы тікелей басшылар бар. Осылардың барлығына жалғыз журналист ретінде айтқаныңды орындату мүмкін емес. Ал осыны айтсаң, алжыған адамдай көрінесің. Мемлекеттік БАҚ-тағы әрбір материал елеусіз қалмайды. Бәрі сараланып, есепке алынып отырады. Осыған дейін билікке қарсы бір сөз айтқан адамды [Qazaqstan] телеарнасынан көрсеткенін көрдіңіз бе?
"ЖАРТЫ САҒАТТЫҚ ЭФИРДЕ БИЛІКТІҢ СӨЗІН СӨЙЛЕСЕ, ХАЛЫҚҚА ОРЫН ҚАЛА МА?"
Азаттық: Сіз айтқан Ақорда, премьер-министр кеңсесінің адамдары редакциялық саясатқа қалай араласады?
Ербол Мәндібек: Саяси оқиғаларға қатысты телеарна басшысы жалғыз өзі шешім қабылдай алмайды. Президент әкімшілігінде ішкі саясат саласымен айналысатын адам бар, премьер-министр кеңсесінің, ақпарат министрлігінің өкілдері бар. Кез келген мемлекеттік арна басшылығына биліктің адамы барады. Билікте жұмыс істеген, бірін-бірі танитын адамдар барады. Ондай адамдар билік тапсырмасын қалайша орындамайды?
Ақпарат министрлігі мемлекеттік телеарнадағы редакциялық саясат жайлы
Азаттық Qazaqstan ұлттық телеарнасының құрылтайшысы – ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне "Ақорда мен премьер-министр кеңсесі, ақпарат министрлігінің өкілдері редакциялық саясатқа араласатыны рас па?" деген сауал жіберген. Министрліктің баспасөз қызметі "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңға сәйкес, цензураға тыйым салынған және БАҚ-тың редакциялық саясатына ешкімнің араласуға құқығы жоқ" деген жауап келді.
Азаттық: Күнделікті жаңалықтар эфирі қалай жоспарланады?
Ербол Мәндібек: Бірінші Ақордадан жаңалық келеді. Президенттің өткізген жиындары, одан кейін үкіметтің, сосын парламенттің жиын-шаралары. Одан кейін мемлекеттік бағдарламалардың қалай орындалғаны айтылады. Өзі жарты-ақ сағаттық эфир. Жарты сағатта түгел биліктің сөзін сөйлеп отырса, халық мәселесін айтуға уақыт қала ма? "Алғашқы жартысын халық мәселесіне арнайық, екінші жартысында биліктің жұмысын көрсетейік" дедім. Бірақ мұндай нәтижеге жету мүмкін емес сияқты.
Азаттық: Ал сізге берілген тапсырма бойынша басшылыққа қарсылық білдірген кезіңіз болды ма?
Ербол Мәндібек: Маған "[Үкімет карантин кезінде табысынан айырылғандарға тағайындаған] 42500 теңгеге халық ғажап өмір сүреді деген материал әзірле" деген тапсырма түсті. Азамат ретінде бұл – менің ақылыма сыймайтын нәрсе. Тапсырманы орындаудан бас тарттым. Керісінше, "алты баласы бар адамдар бұл ақшаға қалай күн көреді, соны түсірейік" дедім. Мазақ қылғандай, 21250 теңге берді (тамызда каратин созылғанда Қазақстан үкіметі табыссыз қалғандарға ең төменгі жалақының жартысы көлемінде жәрдемақы тағайындаған – ред.). Бұл ақылға сыймайтын нәрсе ғой. "Осыны неге жарияламаймыз. Неге айтпаймыз? Қарашаңырақпыз ғой" деймін. Адамдар кейде шарасыздықтан өзін өртеп жібереді. Сол туралы бізде бір ауыз айтылмайды. Ұсыныс айтсаң, "бұл – жүйе, оны бұзу мүмкін емес" деген бір-ақ жауап келеді.
"ЖУРНАЛИСТЕРДІҢ АЯҒЫ ТҰСАУЛЫ"
Азаттық: Арнадағы басқа әріптестеріңізде де редакциялық саясатқа қарсылық бар ма?
Ербол Мәндібек: Әріптестерім үшін жауап бере алмаймын. Олардың аяғы тұсаулы. Не оңға, не солға қозғала алмайды. Олардың да бала-шағасы, мойнында несиесі, жалдап отырған пәтері бар дегендей.
Азаттық: Сіз қызметтен кеткен соң арна ішіндегі шектеулер туралы ашық жаза бастадыңыз. Әріптестеріңіз бұған қалай қарады?
Ербол Мәндібек: Арнадан кеткен соң басшылықтың ұстанымына қарсы нәрселер жариялап, басқару жүйесін сынадым. Бұрын пікір алмасып жүретін әріптесімнің ешқайсы [әлеуметтік желіде жазғандарыма] не лайк баспайды, не комментарий жазбайды. Себебі олай жасаса қудаланатынын біледі. Телеарнаның еңбек келісімшартында "үкіметті, оның саясатын сынауға болмайды" деген мазмұндағы талап бар.
Ақпарат министрлігі мемлекеттік телеарнадағы ішкі тәртіп жайлы
Ақпарат министрлігі Азаттыққа берген жауабында корпорация жұмысшылары үшін түрлі ресурстарда қандай да бір мәлімдемелер, хабарламалар жариялау кезінде қызметтік этиканы сақтау туралы арнайы тәртіп қалыптасқанын растады. "Ол тәртіп туралы жұмысқа қабылданатын кез келген тілші алдын ала ескертіледі. Содан кейін ғана шартқа қол қою туралы шешім қабылдайды. Бұл – корпорацияның ішкі ұстанымы. Бұл талап жұмысшылардың тек кәсіби қызметі барысында қолданылады және ешкімнің конституциялық құқығын шектемейді. БАҚ туралы заңға сәйкес, журналистер өзі қызмет атқаратын ақпарат құралының редакциялық саясатын жүзеге асыруы тиіс. Ал мемлекеттік БАҚ өкілдері мемлекеттік ақпараттық тапсырыс тақырыптарын орындау бойынша қызмет атқарады" деп жазды министрлік Азаттық хатына жауабында.
Қазақстан – демократиялық ел. Меніңше, кез келген адам елдің ұлттық қауіпсіздігіне зияны жоқ, ішкі саясатқа қатысты оқиғалар жайлы өз пікірін айта алуы керек. Мемлекеттік арна маған "шенеуніктер, билік, үкімет жайлы ананы айтпа, мынаны айтпа" дейді. Соңғы бір жыл көлемінде еңбек шартындағы ережені өзгертуге, журналистерге еркіндік беруге шақырдым. Қазір мемлекеттік арнада істейтін ешбір журналист әлеуметтік желіге қоғамдағы оқиға жайлы пікірін ашық жаза алмайды. Қудаланудан қорқады.
Азаттық: Әлеуметтік желідегі жазбаларыңыз үшін ескерту алған кезіңіз бар ма?
Ербол Мәндібек: Қоғамдағы проблемаларды, әсіресе биліктің, үкіметтің пандемия кезіндегі шарасыздығын әлеуметтік желіге жазып жүрдім. Сол үшін маған "сіз арна талабын орындамайсыз" деді.
Азаттық: Нақты қандай жазбаларыңыз ережеге қайшы деді?
Ербол Мәндібек: Үкіметтің пандемия кезіндегі әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы шарасыздығын жаздым. Халыққа дәрі-дәрмек жетпеді, қаншама адам қырылды. Біздің медицина, жалпы барлық сала шарасыз болып шықты. Осыны желіге жаздым. Осы үшін маған мәдениетті түрде "жұмыстан босатыласыз" дегендей ескерту айтты.
Сонымен менде таңдау болды. Не олардың айтқанына көніп, сонда қаламын да, азғантай жалақы мен сыйақымды алып, билік тапсырмасын орындап жүремін. Екіншісі – азаматтық ұстанымды қорғау. Іштей "мемлекеттік арнасыз да күн көре аламын" деген сенім пайда болды. Жұмыстан кеткеннен кейін де, "телеарнадағы жағдайға қатысты посттарды алып тастаңыз, шара қолданамыз" дегендей ескертулер келді.
"МЕДАЛЬ МЕН МАРАПАТТЫҢ ЕШ МӘНІ ЖОҚ"
Азаттық: Сіз президенттен, министрліктен түрлі медаль, марапат алған екенсіз. Мұндай атақтардың мәні не?
Ербол Мәндібек: Мұндай марапаттардың ешқандай мәні жоқ. Екінің бірі алатын атақ қой. 15 жылдық тәжірибемде он жылға жуық президенттік пулда істедім. Президенттің елдегі және шетелдегі сапарларынан репортаждар әзірледім. Оны жасырмаймын. Жұмыс істедім, алғыс хатты сол үшін алдым.
Азаттық: Facebook парақшаңыздағы жазбаларыңыздың бірінде ақпарат министрі Аида Балаевадан мемлекеттік БАҚ бюджетін ашық жариялауды талап еттіңіз. Неге?
Ербол Мәндібек: Мемлекеттік арналар жүз пайыз халық қаржысына өмір сүріп жатыр. Оларға бюджеттен ақша бермей қойса, бір күн де өмір сүре алмайды. Мемлекеттік БАҚ халыққа қаржыны қайда жұмсап отырғаны туралы есеп беруі керек. Бірақ жылдық бюджеті жайында ешқандай мәлімет жоқ. Қалай жұмсалып жатыр? Жарнамадан түскен ақша қайда кетіп жатыр? Топ-менеджерлердің айлығы қандай? Ешқайсысы белгісіз. Сондағы қарапайым жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын көрсеңіз, осы туралы ойланасыз.
Qazaqstan ұлттық телеарнасы журналист Ербол Мәндібек жайлы
Азаттық тілшісі журналист Ербол Мәндібектің айтқанына байланысты Qazaqstan ұлттық телеарнасына хабарласқан. Телефон арқылы комментарий беруден бас тартқан арна басшылығының өкілі "Мәндібектің жұмысына ешбір шектеу болмады" деді.
Азаттық: Мемлекеттік телеарналардың сіз айтқандай "көп жылдан бері шындықты көрсетпеуінің" салдары қандай?
Ербол Мәндібек: Шындықты көрсетпеуі сенімнің жоғалуына алып келді. Олар рейтингтерін қалай көтеріп отырғанын білмеймін. Ел ішінде мемлекеттік телеарнаның қадірі кетті. Соңғы жылдары "мемлекеттік телеарнада істеймін" десең, халық саған алғыс емес, қарғыс айтатын жағдайға жеттік. Миллиондаған адам зар жылап жүр. Біреуі баласын асырай алмайды, біреуі несиесін жаба алмайды, біреуі жұмыс таппайды. Ал "Хабар" мен Qazaqstan арнасы жаңалықтарда биліктің жасағаны туралы айтады. Жиындарда "мемлекеттік арнада істеймін" десең, ешқайсысы жақсы қабылдамайды. Екі жердің бірінде: "сендердің айтатындарың – өтірік, [арналарыңды] көрмейміз" дейді. Ең күлкім келетіні, біздің ақпараттық саясатқа жауап беретін президент әкімшілігінде отырған, министрлікте отырған адамдар осындай журналистиканы ең керемет, мінсіз БАҚ деп қабылдайды.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР