Қазақстан үкіметі 2020 жылдың қаңтарынан бастап елдегі көп балалы отбасыларға атаулы әлеуметтік көмек берудің жаңа механизмін ұсынып отыр. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің хабарлауынша, кәмелетке толмаған төрт және одан да көп баласы бар жанұяға, отбасы табысының көлеміне қарамастан, 42 500 теңгеден 73 375 теңгеге дейін (109-187$) жәрдемақы беру қарастырылған. Әр балаға шамамен 10-11 мың теңге жәрдемақы есептелмек. Министрліктің мәліметінше, биыл тоғыз айда елде 412 мың отбасыға немесе 2 миллион 138 мың адамға атаулы әлеуметтік көмек берілген.
Табиғи шикізатқа бай Қазақстанда кедейлік шегінде тұратын жандардың көбеюіне не себеп? Әлеуметтік көмек кедей санын азайтуға сеп бола ма? Ұлттық қор ақшасы қайда, қалай жұмсалып жатыр? Холдингтерге бюджеттен бөлінген ақшаның қайтарымы бар ма? Мемлекеттің коммерциялық банктерді құтқаруға қаржы бөлуі дұрыс па? Азаттық осы және өзге де сауалдарды парламент мәжілісінің депутаты, Есеп комитетінің бұрынғы жетекшісі Омархан Өксікбаевқа қойды.
Азаттық: Омархан Нұртайұлы, ресми мәлімет бойынша, Қазақстанда соңғы тоғыз ай көлемінде 412 мың отбасы немесе екі миллионнан астам адам әлеуметтік көмек алып отыр. Елде осынша адамның әлеуметтік көмекке зәру болуы ненің көрінісі?
Омархан Өксікбаев: Қазір парламентте 2020 жылға арналған республикалық бюджет қаралып жатыр. Онда әлеуметтік мәселелерге 3,5 триллион теңге бөлу қарастырылған. Бюджетті сараптайтын болсақ, біз әлеуметтік мемлекет сияқты болып кеттік. Экономикасы дамып, жетілген елдерде жалақы жоғары, азаматтардың болашаққа деп жиған қоры болғандықтан әлеуметтік мұқтаж адамдардың саны да аз болады. Бұл біздің сондай деңгейге жете алмай отырғанымыздың белгісі. Әлеуметтік көмекке мұқтаждардың жарты миллион (отбасы) болып отырғанының бір себебі мемлекетімізде сондай жағдай туғыза алмағанымыздан шығар. Екіншіден, біздегі салалар біркелкі дамып отырған жоқ. Мысалы, батыс өңірлерге инвестициялар көбірек келсе, солтүстіктегі аймақтарға ондай инвестиция салынған жоқ, даму көрсеткіші бәсең. Сондықтан әлеуметтік жәрдемге мұқтаждыққа осындай қайшылықтар да себеп болып отыр.
Азаттық: Қазақстан отыз жыл бойы алдымен экономиканы дамытып алайық, саясат содан кейін деген ұстанымда болды. Әлемдегі 30 дамыған елдің қатарына кіреміз деп ірі форумдар өткізді, миллиардтап ақша бөлді. Ал аяғында екі миллион адам кедейлік шегінде өмір сүріп жатқан болып шықты. Бұл қалай?
Омархан Өксікбаев: 1990 жылдары Совет одағы тұсында дәуірлеп тұрған кәсіпорындарды, ауылшарушылығы саласында кеңшарлардың барлығын жоғалттық, халық тауып отырған табысынан айрылды. Сондықтан әуелі экономиканы қалпына келтіріп, дұрыс жолға қойып, елге шамалы болса да табыс табатындай мүмкіндік туғызуды бірінші кезектегі негізгі міндет етіп қою дұрыс болды деп ойлаймын және осы бағытта көп іс атқарылды да. Әрине, бірден барлығын қалпына келтіру мүмкін болмады. Бар дүниені жоғалтып, оны қайта қалпына келтіру – экономикадағы ең қиын шаруаның бірі. Міне осындай кезде саясатты кейінге қалдырып, алдымен экономиканы дұрыс жолға қоямыз деген ұстанымды таңдадық. Бірақ, соның өзінде де, мұны экономист ретінде айтуым керек, диверсификацияны дұрыс жасай алмай, әлі де шикізатқа, мұнай бағасына тәуелді болып келеміз. Мұнай бағасы өскенде келген табысқа біраз шаруа жасадық та, баға түскен кезде жыртығымызды жамауға жұмсау үшін Ұлттық қорға қол салдық.
Азаттық: Мемлекеттік бюджеттен 3 триллион теңгеден астам қаржы әлеуметтік көмекке ғана беріліп отыр дедіңіз. Екі миллион адамға осылай әлеуметтік көмекті ай сайын таратып отыру халықты кедейліктен құтқара ма?
Омархан Өксікбаев: Жоқ, құтқармайды. Керісінше мемлекеттің болашағын бұлыңғыр етеді. Экономикалық белсенді жастағы азаматтарымыз жұмысқа қол жеткізе алмай отырған кезде әлеуметтік көмекке тәуелділерді көбейту экономиканы дамытуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан біз сол қаражатты мүмкіндігінше басқа мақсатқа бұруымыз керек. "Балық берме, балық аулайтын қармақ бер" демекші, мұқтаж адамның екі аяқты салбыратып мемлекеттің мойнына отырып алуын емес, бірінші кезекте жұмыспен қамтылуына мән беруіміз керек. Кезінде кепілді жалақы алып үйреніп қалған адамға ол әдеттен арылып, өз күші, еңбегімен ақша табуына мүмкіндік туғызу керек.
Азаттық: Жақында еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі әлеуметтік көмек берудің жаңа үлгісін ұсынды. Сәуір айынан беріле бастаған әлеуметтік жәрдемнің басқа түрін 2020 жылдан бастап қолданысқа енгізуді жоспарлап отыр. Бірақ әлеуметтік көмекке бұған дейін де жұмсалған қаржы аз емес. Бұл ненің белгісі? Билік транзиті, сайлау кезеңінде мұқтаждығын, наразылығын айтып шыққан жұртты біраз қаржы бөліп, сәл тыныштандырып, одан соң оның басқа бір формасын табу әрекеті емес пе? Бұл асығыс қабылданған шешім болған жоқ па?
Омархан Өксікбаев: Бұл сұрақты саясаттандырғым келмейді. Басты бағыт – мұқтаж жандардың әлеуметтік мәселесін шешу. Атаулы әлеуметтік көмекті сондай мұқтаж адамдарға беру. Бұған дейін біздің шыдамды халқымыз "әлі жақсы болады" деп барлығына шыдап, көніп келді ғой. Жағдай ушыққан кезде қордаланған проблемалардың беті ашылды. Ал қақпақ ашылған соң ол проблемаларды шешпей қайта жауып тастай алмайсың. Бұл сол проблемаларды шешуге бағытталған шаруа. Әрине, оны саясатқа бұруға да, болашақ сайлаумен байланыстыруға да немесе саясаткерлер бір мәселесін шешуді көздеп отыр деп айтуға да болар. Меніңше, бүгінгі таңда анықталған шын мұқтаж жандардың мәселесін шешуге бағытталған шешім бұл.
Азаттық: Көктемде сол кездегі президент Нұрсұлтан Назарбаев әр балаға 21 мың теңгеден беру туралы өкім етіп, мамыр, маусымда ақша беріле бастады. Кейбіреуге ақша тимей, наразылықтар да болды. Ал 2020 жылдан бастап көп балалы отбасындағы әр балаға 10500 теңгеден, яғни 42 мың мен 73 мың теңге аралығында әлеуметтік көмек беру жоспарланып отыр. Демек, осыған дейін әлеуметтік көмек алып келген отбасылар енді бұрынғыдан екі еседей аз алады деген сөз. Бұл қоғамда тағы да әлеуметтік наразылық туғызбай ма?
Омархан Өксікбаев: Бұл әзірге еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің ұсынысы ғой, әлі заңдастырылған жоқ. Парламент оны жан-жақты қарап, талқылайды. Министрлік бұл көмекті көп балалы жанұяларға отбасындағы басқа табыс көздерін есептемей беруді ұсынып отыр.
Азаттық: Мұқтаж отбасылармен бірге табысы жеткіліктілердің де осындай көмек алуы қаншалықты әділетті?
Омархан Өксікбаев: Бұл – балаға көмек. Егер ата-анасының басқа жеткілікті табысы болса, онда ол ақшаны баласының болашағына деп жинауына да болады.
Азаттық: Ал үш баласы барлар ше? Олар да қазір наразы болып жатыр.
Омархан Өксікбаев: Министрлік оларға 8,9 ең төменгі айлық есептік көрсеткіш көлемінде көмек беруді ұсынып отыр. Бірақ бұл әзірге ұсыныс, ол әлі парламентте қаралады.
Азаттық: Ұлттық компанияларға триллиондаған қаржы бөлінетіндігін, бірақ олардан он, тіпті жиырма-отыз есеге дейін аз ақша түсетінін айтқан едіңіз.
Омархан Өксікбаев: Тіпті мүлде ештеңе түспейтінін де айтқанмын. Ашығын айту керек, осындай ұлттық компания, холдингтерді құрған кезде мемлекет бөлетін қаржыдан өзге оларға сырттан да инвестиция әкелінеді, сөйтіп үлкен кәсіпорындар салынып, экономиканың өсіміне үлес қосады деген мақсат көзделді. Басты стратегия сол болатын. Өкінішке қарай, жарғылық қорына бюджеттен қаржы бөлінген бұл ұлттық компаниялар көк тиын инвестиция әкелген жоқ, бюджет ақшасына күн көріп отыр.
Азаттық: Бюджеттен бөлінген қаржыны қайда жұмсап жатыр?
Омархан Өксікбаев: Қаржы оларға түрлі бағыттар бойынша берілді. Бюджеттен бөлінген ақшаның көп бөлігі тұрғын үй құрылысын салуға, сонымен бірге ЭКСПО-2017 тәрізді күрделі шараларға да жұмсалды. Толықтай мемлекеттік меншіктегі "Самұрық-Қазына" әл-ауқат қоры 2018 жылы 800 миллиард теңгеден артық таза пайда тапты. Қор сол пайдасынан мемлекетке дивиденд төлеуі тиіс.
Азаттық: Қор 19 миллиард теңге төледі ғой?
Омархан Өксікбаев: Солардан бар түскені сол 19 миллиард теңге ғана. Үкімет маған: "Қор анадай әлеуметтік нысан салды, мынадай салды" деп түсініктеме береді. "Салсын, бірақ бюджеттен қаржыны мақсатты (адресті) түрде алып салсын" дедім мен. Сонда біз білетін боламыз, қор қаржыны керек мақсатқа жұмсап жатыр ма, жоқ па. Өйткені парламентте депутаттар мына облыста аурухана, анау аймақта балабақша салу керек еді, өңірде әлеуметтік мәселе шешілмей жатыр деп, соған ақша таба алмай айғайласып жатамыз. Ал мына жақта қаржыны қайда жұмсап жатқанын кім көріп отыр, оны білмейміз. Егер қаржы бюджет аясында жаңағыдай бөлінсе, онда бұл жақта депутаттар біліп отырған әлеуметтік мәселелерді шешуге де жеңіл болар еді.
Азаттық: Ал ұлттық компанияларды кім бақылайды?
Омархан Өксікбаев: Олар үкіметтің бақылауында, оларды тексеретін Есеп комитеті мен үкіметтің қаржы-бақылау органы бар. Бақылаушы жетеді.
Азаттық: Тексеруші, бақылаушы жүйеге көңіліңіз тола ма?
Омархан Өксікбаев: Шынымды айтсам, толмайды. Қазір бізде бақылаудың төңірегінде жалпылама сөз көбейіп кетті, нақты іс жоқ.
Азаттық: Жақында кейбір облыстарда шамамен жеті миллиард теңгеге жуық қаражаттың тиімсіз, тіпті қандай да бір көлеңкелі мақсатқа жұмсалып кеткені туралы жалпылама ақпарат жарияланды. Бірақ нақты кім жұмсағаны және қандай мекеме жауапты екендігі жайлы ашып айтылмады.
Омархан Өксікбаев: Мен қай жерде ондай ақпарат шыққанын білмеймін, оқыған жоқпын. Өзім бақылаушы органдардың материалдарын қарап отырамын. Бізде фактілер анықталып, жалпы тиімсіздіктер бағаланып, суреттеліп жатады. Бірақ, өкініштісі сол, оның артында тұрған себептер нақтыланбайды және соның алдын алатын шаралар жасалмайды. Ал ең бастысы, жауапкершілік жоқ. Кім сондай келеңсіздікке, тиімсіздікке жол берді? Оған не себеп болды? Осының барлығы анықталып, соның алдын алатын және кінәліні жауапкершілікке тартатын шаралар қабылданбайды. Бүгінгі таңда бізде заң жүзінде тиімсіздік үшін ешқандай жауапкершілік қарастырылмаған. Әлеуметтік проблеманы шешуге не инфрақұрылымды салуға бөлінген қаржының қайтарымы болуы керек дегенді, соған жауапкершілікті заңдастыра алмай отырмыз. Өйткені қазір тиімділікке баға беретін механизмдердің барлығын үкімет те суреттеп бере алмайды, парламентте де мәмілеге келген жоқпыз. Бюджеттік кодекске осы мәселені енгізерде талай тартыс, дау болды, бірақ әлі күнге дейін шешілмей келе жатыр.
Азаттық: Қазан айының басында 2020 жылдың бюджеті шамамен 12 триллион теңге болып бекітілді. Оның 7 триллионы жалпы жыл бойғы түсімдер болса, 5 триллионға жуығы сыртқы трансферттер, негізінен Ұлттық қордан (3,5 триллион) алынады екен. Ұлттық қордан немесе жинақтаушы зейнетақы қорынан жыл сайын осылай триллиондаған қаржы алып отырудың кері әсері болмай ма?
Омархан Өксікбаев: Біз Ұлттық қорды болашақ ұрпақ үшін деп құрдық. Мұнайдан түсіп жатқан қаржы...
Азаттық: Мысалы, Норвегия мұнайдан түскен қаржысын жыл сайын үстеп көбейтіп жатыр ғой.
Омархан Өксікбаев: Бізде де көбейіп жатыр, бірақ ондай көлемде емес. Ұлттық қор құрылған кезде екі портфель – жинақтаушы және экономиканы тұрақтандыру портфельдері жасалды. Сол тұрақтандыру портфелінен трансферт ретінде қаржы алып отырмыз. Бюджеттің кірісі мен шығысының арасындағы алшақтықтың ұлғаюына байланысты содан қаржы алуға мұқтаж болып отырмыз.
Азаттық: Ол трансферт жыл сайын өсіп келе жатыр ма?
Омархан Өксікбаев: Жоқ, соңғы үш-төрт жылда оның көлемі бір деңгейде қалып отыр. Бюджет тапшылығы бізде екі проценттің төңірегінде қалыптасып отыр. Трансферт сол бюджет тапшылығының ұлғайып кетпеуіне пайдаланылады. Бүгінгі таңда Қазақстан салықтан түсетін қаржы деңгейі төмен елдердің бірі саналады, өйткені біздегі бизнес көп салық төлей алатындай дәрежеде емес. Сондықтан қаз тұрып, күш жинап алғанға дейін оларға салмақ салмай, бәсең салық режимі қолданылып отыр. Оның үстіне, шынын айту керек, бізде осы қаржы саласының локомотиві болады дейтіндей көлемді, алпауыт мекемелер де жоқ.
Азаттық: Мемлекет екінші деңгейдегі банктерді "құтқару" үшін бірнеше жыл қатарынан өте көп қаржы бөлді. Сол бөлінген қаражат қайтарылып жатыр ма? Оны бақылап отырған жүйе бар ма?
Омархан Өксікбаев: Ол қаржы әзірге қайтқан жоқ. Бұл қаржы институттарымыздың жұмысы әлі дұрыс жолға қойылмай отырғанын көрсетеді.
Азаттық: Жалпы екінші деңгейдегі банктерге мемлекеттен осылай қаржы бөлу дұрыс па?
Омархан Өксікбаев: Біздің қаржы жүйеміз дұрыс жұмыс жасамай отырғаны туралы бірнеше рет айтқам. Кезінде жұмсақ заң жасадық та, қаржы жүйесін ерекше етіп қойдық, олардың жұмысын бақылайтын, реттейтіндей дұрыс жүйе болмады. Бұлар оңай жолмен ғана жүрді, теңге бағамының құбылуын, мемлекеттің, Ұлттық банктің, ұлттық компаниялардың арзан ақшасын пайдаланып табыс тапты. Бірақ сол табыстың барлығы қайда кеткенін біз уақытылы бақыламадық. Сыбайластыққа батқан, экономикаға зиян келтіріп отырған сала – қаржы жүйесі. Бұған дұрыс бақылау жасай алмадық. Кезінде қаржы бақылау агенттігі біраз жұмыс істеп бастағанда оны "банктер жұмысына кедергі келтірді" деп қысқартып, Ұлттық банкке қосып жіберген. Енді қазір көз жеткен соң қайтадан бөлек ведомство ретінде құрғалы жатыр.
Азаттық: Жақында бір ақпарат шықты, Қазақстандағы 162 азамат елдегі бүкіл байлықтың 55 пайызына иелік етеді деген. Сіздіңше, бай мен кедейдің арасындағы айырмашылық қандай деңгейде? Алаңдайтындай жағдайда ма?
Омархан Өксікбаев: Ондай айырмашылық бар, әрине, оның нормативі мынадай болу керек деп ешкім айтпайды. Айырмашылығы жер мен көктей.
Азаттық: Осы екеуінің ортасын сәл жақындастыруға үкімет, парламент жұмыс істей алып жатыр ма қазір?
Омархан Өксікбаев: Олай қандай да бір заңмен жақындастыру мүмкін емес.
Азаттық: Өзіңіз білесіз, дамыған елдерде бай адамға көбірек салық салынады.
Омархан Өксікбаев: Бізде табыс табуға шектеу қойылмаған. Ал табыс көзіне салық салу – бөлек мәселе. Парламентте бұл мәселе бір рет қаралған. Қазір соның екі-үш механизмі, әсіресе, байлыққа жататын көлік, қозғалмайтын мүлік жөнінде жұмыс істеліп жатыр. Бірақ бұл жерде ашықтық мәселесіне тіреледі. Мысалы, бізде прогрессивті салық шкаласын енгізу үшін табыстың ашықтығын толық қамтамасыз етуіміз керек. Онсыз жаңағыдай салық шкаласын енгізіп жіберетін болсақ ол табысын көлеңкелі экономикаға жасырады.
Азаттық: Омархан Нұртайұлы, біраз проблеманың басын шалдыңыз. Қазіргі Қазақстан парламентінің осы сіз айтқан мәселелерді көтеруге, оған парламенттік тексеру жүргізуге қауқары бар ма?
Омархан Өксікбаев: Қауқары бар және парламент ондай жұмыс істеп отыр. Біз мұның барлығын көпке жар салып, айғайламай, әр депутат өзінің білген саласында мемлекеттік органдарға сауал жолдап, талаптар қойып, баппен жұмыс істеп жатырмыз. Жұмыс тобын онлайн режимде ашық қарап отырмыз. Механизмі, бәрі бар. Тек жауапкершілікті арттыруымыз керек.
Азаттық: Сұхбатыңызға рахмет.
ПІКІРЛЕР