Осыдан 99 жыл бұрын, 1917 жылдың 5-13 желтоқсаны аралығында Орынборда екінші жалпықазақ съезі өтіп, Алаш автономиясы жарияланды, Алашорда үкіметі құрылды. Ал 1920 жылы наурыз айының 9-ында Казревком Алаш автономиясы мен оның аймақтық бөлімшелерін таратты.
Германиялық қазақ, жуықта Алашорда жөнінде PhD ғылыми дәрежесін қорғаған Өзгежан Кесижи ол саяси құрылымның қазақ халқын ұлт ретінде қалай танытқанын зерттеген. Қазір Ирландияның Дублин қаласында білім алып жүрген ғалым Азаттыққа берген сұхбатында бұл тақырыпты неліктен таңдағанын да айтты.
Азаттық: – «Қазіргі заманға ұлтшылдықпен жету: Қазақ Алашорда қозғалысы» деп аталған диссертацияңызда Алаш қозғалысын саяси қырынан зерттедіңіз бе, әлде тарих тұрғысынан қарастырдыңыз ба?
Өзгежан Кесижи: – Менің бірінші мамандығым – саясаттану. Ал докторантураны әлеуметтік салада оқып, содан қорғадым. Сол себепті тақырыпты әлеуметтік-тарихи тұрғыдан қарастырдым. Өйткені ұлт болу үшін талпынған қозғалыстарды ең көп қарастырған – әлеуметтанушы ғалымдар. Мен де солардың теорияларын қолдана отырып, Алашорда тақырыбын зерттеп көрдім.
Ұлт болып қалыптасу тақырыбында ғалымдар пікірге екіге жарылып жатады. Бір тобы «ұлт болу үшін алдымен капиталистік қоғам орнауы керек» дейді. Екіншілері «жоқ, ондай болмай-ақ ұлт болып қалыптасуға болады» дейді. Ал алашордашылар Ресей империясына қарсы қозғалды. Мен осы мәселені қарастыруды жөн санадым. Оған қоса магистратурада оқып жүргенімде қазақ тақырыбын зерттеген едім.
Азаттық: – Алашорданы зерттеу барысында тапқан жаңалығыңыз қандай?
Өзгежан Кесижи: – Қазақ ең алғаш Алашорда қозғалысы арқылы мәдени тұрғыда ұлт ретінде танылған. Әлеуметтік аспект бойынша ұлт болу үшін алдымен әдебиеті, одан кейін ұлттық оқулықтары мен басқа да мәдени белгілері болуы тиіс. Алашорданың басқы жоспарларында осы мәселелер болған. Мысалы, Ахмет Байтұрсыновтың тіл танытқыш құралдары, әдебиет туралы оқулықтары. Алғаш рет әдеби бәйге де осы Алашорда тұсында ұйымдастырылған. Өздерінің жеке саяси газеттері болды. Қазақты мәдени тұрғыдан ұлт ретінде танытты дегенім – осы.
Қазақтың жеке қасиеті – өлең шығару. Осы өлеңді саяси тұрғыда алғаш рет Алашорда қайраткерлері пайдаланғанын білдім. Мәселен, «Оян, қазақ» деп аталатын өлең сол тұста саяси тұрғыдан өте жақсы берілген. Бұл қазақтың жеке ерекшелігі деп айта аламын.
Азаттық: – Алашорда тақырыбында қазақша не орысша жазылған материалдарды көптеп табуға болады. Ал өзге тілде жазылған деректер мол ма?
Өзгежан Кесижи: – Стивен Сабол деген тарихшы ғалым 2003 жылы Алаш туралы зерттеу жұмысын жеке кітап етіп шығарды. Онда Алаш қозғалысының мақсаты мен міндетін, саяси көзқарастарын талдап, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов және Мұхамеджан Сералин туралы мол ақпарат берген. Бұдан басқа диссертациясын Алаш тақырыбынан қорғаған Питуе Тиер деген ғалым бар. Жапон тілінде жазылған еңбекті де табуға болады. Жалпы, Алаш тақырыбы өзге тілдерде өзге ғалымдардың назарында болған, бірақ көп емес.
Азаттық: – Мюнхенде туып-өскен сіз қазақ тарихын зерттеуге қалай келдіңіз?
Өзгежан Кесижи: – Мен қазақтар туралы ең алғаш неміс тілінде оқыдым. Ол Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы мен «Қилы заман» повесі, Шыңғыс Айтматовтың қазақтар туралы жазған «Ғасырдан да ұзақ күн» деп аталатын шығармалары болатын. Қазақ тарихына қызығуым осы кезден басталды.
Азаттық: – Еуропада тұратын қазақ жастары арасында өзіңізден басқа ғалым жастар көп пе?
Өзгежан Кесижи: – Әрине, бар. Бірақ әлеуметтік немесе тарих ғылымы саласында емес. Химия, биология саласында ғылыммен айналысып жүргендер баршылық.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рахмет.
