Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990 жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономистер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның оныншы сериясында жастар істері, туризм және спорт министрінің бұрынғы орынбасары, үкімет және екі премьер-министрдің бұрынғы баспасөз хатшысы, ЖСДП (Жалпыұлттық социал-демократиялық партия) төрағасының бұрынғы бірінші орынбасары Әміржан Қосанов бұрын журналистер билікті қалай сотқа бергенін, Рахат Әлиевпен қақтығысы және Қазақстандағы оппозиция өзінің түбіне өзі қалай жеткенін әңгімелейді.
«ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАННАН КЕЙІН ЕКІ ЖЫЛДАН СОҢ МАСТЫҚТАН АЙЫҒУ БАСТАЛДЫ»
Вячеслав Половинко: - Совет Одағы ыдырап жатқан кезде қайда едіңіз?
Әміржан Қосанов: - Мен комсомол орталық комитетінің саясат бөлімінің соңғы меңгерушісі болдым. 1991 жылы 27 жастағы кезім, жастардың бәрі Балтық елдерінде шығатын газеттерді оқиды. Тәуелсіздікті қолдайтын «Азат» деген мықты қозғалыс құрылды. 1991 жылдың жазында - Алматыдағы аудандық комсомол комитетінің хатшысы болып жүрген кезімде әлгі қозғалыстың газетіне «Егемендікті мойындамау» деген мақала жазып, сол үшін партиядан ұрыс естігенмін. Сол арада ГКЧП (төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитет) бүлігі бола қалды, келіншегім перзентханаға түсті. Ұлымның есімін «Азат» деп қойғым келгені есімде, бірақ әкем «Ғалымжан болсын» деді, негізі, біздің отбасымыздағы балалардың бәрінің есімі «жан» деп аяқталады.
Вячеслав Половинко: - Ал мен путч болып жатқан соң, ойыңыздағы есімді балаңызға қорқып қоймаған шығар деп ойласам.
Әміржан Қосанов: - (Күледі.) Иә, иә. Негізі, сол кездің өзінде саясатқа деген қызығушылығым күшті болатын.
Вячеслав Половинко: - Сіз табанды коммунист болдыңыз ба?
Әміржан Қосанов: - Партияға совет армиясында жүргенде өткенмін. Ол кезде 19-да болатынмын.
Пётр Троценко: - Партияға осындай жастан қабылдай беруші ме еді?
Сондықтан одақ ыдыраған кезде жұрт мәз болды. Жазушы Әбіш Кекілбаев мұны «идеологиялық романтизм» деп атаған.
Әміржан Қосанов: - Мәскеуде мені әуелі КПСС мүшелігіне кандидат етіп қабылдады. Ол кезде партияға белсенді, талапты жастарды бірінші кезекте қабылдайтын. Бірақ 1991 жылға қарай конституцияның 6-бабының (СССР коммунистік партиясының басшылық рөлі туралы. — Азаттық) шын мәнінде не екенін түсінген едім. Сондықтан одақ ыдыраған кезде жұрт мәз болды. Жазушы Әбіш Кекілбаев мұны «идеологиялық романтизм» деп атаған.
Вячеслав Половинко: - Екі дәуір тоғысқан тұста сіз жастар істері жөніндегі комитетте жұмыс істедіңіз. Ол кезде жастар немен айналысты?
Әміржан Қосанов: - Жастардың зерделі, білімді бөлігі әлдебір өзгеріс болатынын сезді, жан-жақтан жақсы перспективалар ашылып, Совет Одағын, Кремль мен Мәскеуді қарғап-сілеу сәнге айналды. Тәуелсіздік алдық қой, енді шалқып өмір сүреміз, табиғи ресурстардың бәрі халықтың қолында болады, мұнайдан түскен ақшаның бәрі енді өзімізге ағылады деп ойладық.
Вячеслав Половинко: - Бұл адамдардың ішкі сезімі. Ал ол кезде идеология да, жұмыс та жоқ болса, өмірде жастар немен айналысты?
Әміржан Қосанов: - Жастарды нарық иіріміне лақтырып тастады. СССР кезінде ең әуелі жас мамандарға баспана бөлу, оларды жұмыспен қамту қарастырылған «Жастар туралы» заң болған. Одақ ыдырағаннан кейін әлгі жеңілдіктерден ештеңе қалмады. Нарыққа өтудің соққысын мектеп, ЖОО-ны сол тұста бітіргендер бірінші болып көрді. Олар әлгі реформалардың бәрінен шет қалды.
Вячеслав Половинко: - Содан қылмыс әлемі құшағына кетті.
Әміржан Қосанов: - Иә, дәл солай болды. Тәуелсіздік алғаннан соң екі-үш жылдан кейін мастықтан айығу басталды, жұрт бұрын Мәскеуге ағылған мұнай долларлары енді Қазақстанның өзінде қалғанын көрді, бірақ қарапайым халыққа ештеңе тимейтініне көзі жетті. Бұған көзі жеткеннен кейін жастардың көңіл-күйі күрт бұзылғанын түсінуге болады. Жұрт есеңгіреп қалды.
Вячеслав Половинко: - Жастар саясатымен айналысатын ведомство ретінде қылмыстық топ құрған жастардың ісін қарайтын «жолдастық соттарға» қатысқан кезіңіз болды ма?
Әміржан Қосанов: - Ондай кездер болды. Жастарды экономикалық қана емес, идеологиялық иірімге де лақтырып тастады. Бұрын онша дұрыс болмаса да, әйтеуір бағыт-бағдар сілтейтін әлдебір идеология болған. Сондықтан жастар, әсіресе ауыл жастары криминалдық топтарға қосылуға ұмтылды. Тұрмыстық криминал тіпті жиілеп, ішінде жастар бар қылмыстық топтар саны көбейді. Тәуелсіздік алғаннан кейін мүлде өзгелердің қожайынға айналғанын көрген жастар криминалдық ортаға кете бастады, бұл әлдебір наразылықтың түрі сияқты болды.
Вячеслав Половинко: - Достарыңыздың арасында криминалдық ортаға кеткендері көп пе?
Әміржан Қосанов: - Көп болмаса да, кеткендері бар. Бірақ кейін әлгі ортадан бәрі аман-есен құтылып шықты. Олар үшін бұл «өз орнын іздеу» сияқты болды.
Пётр Троценко: - Наразылық демекші... Жастардың әлгі наразылығын сол кездегі билікке қарсы өз мүддесіне пайдалана алатын ешқандай көшбасшы шықпағаны қызық екен.
Әміржан Қосанов: - Мұны қысқаша түсіндіріп өтейін. Жұрт қазіргі билікті коррупция жайлаған, ауыспайтын, еркіндікті шектейтін билік деп біле бастағаны қазір ғой. Ал ол кезде билікті тәуелсіздік алумен байланыстырды. Ал ол кезде жұртты [оқыс қимылдардан] бәрінен осы ой тоқтатып тұрды.
«ӨЛІМ ЖАЗАСЫН АЛЫП ТАСТАУДЫ ЕШКІМ ОЙЛАМАДЫ»
Вячеслав Половинко: - Сіз жұмыс істеген комитетке өзге міндеттерден бөлек, жастарға арналған ақпарат құралдарына бақылау жүргізу де жүктелді. Ол кездегі жастар баспасөзі ғана емес, сол кездегі жалпы газеттер жайлы айтсақ, есіңізде ең жақсы қалғаны не нәрсе?
Әміржан Қосанов: - Одақ ыдырамай тұрып мақалаларымды жариялап жүрген «Азат» газеті есімде жақсы сақталып қалды. Тәуелсіздіктің алғашқы бес жылында ол өте танымал, дизайны да тамаша ойластырылған газет, ең маңыздысы, балама ой-пікірдің көзі болды. Бірақ, негізі, 1990 жылдардың басында газет нарығы онша үлкен болған жоқ. Бұдан бөлек, бизнестің либерал көзқарасты пікірлері жарияланатын «Корпоративные новости» газеті болғаны есімде.
Вячеслав Половинко: - Ол замандағы газеттердің көбі неге сол күйі жоғалып кетті?
Әміржан Қосанов: - Біріншіден, 1995 жылдан кейін билік оған онша мүдделі болған жоқ. Екіншіден, 1995 жылдардың ортасында ешкімде ақша болмады, сондықтан әлгі газеттерді қалай шығарсын? Оның үстіне, сол кезге қарай биліктің қырына ілігіп кету қаупі басталды. Тәуелсіз баспасөз болуы керек деген идеялар болды, бірақ демеушілері аз болды.
Пётр Троценко: - Рақымшылық жасау туралы өтініштерді қарайтын комиссияға қалай кірдіңіз?
Әміржан Қосанов: - Атқаратын қызметіме байланысты кірдім. Комиссия құрамында жастар ісі министрінің орынбасары болуы тиіс әрі оның отырыстарының бәріне қатысуға міндетті, өйткені комиссия жас қылмыскерлердің де істерін қарады ғой. Ал өзге қызметке ауысқаннан кейіне комиссиядан да кеттім.
Мен қоғамда шу болған істерді қарауға қатысқан жоқпын, бірақ тұрмыстық жанжал кесірінен аяусыздықпен адам өлтірген бірнеше адам рақымшылық сұрап өтініш бергені есімде қалыпты. Ондай алғашқы істі қарауға қатысуға тура келіп, естіген жайттардан жағамды ұстағанмын.
Вячеслав Половинко: - Мысалы?
Әміржан Қосанов: - Әлдебір ауылда бір адам мастықпен бүкіл бала-шағасын бауыздап тастаған болатын. Әлгі адамнан рақымшылық жасау туралы өтініш түсіп, комиссияда әлгі адам қандай ауыр қылмыс жасағанын түсінді ме, жоқ па деген қызу талас болды. Ол кезде өлім жазасы бар еді ғой, сондықтан адамның өмірі комиссия шешімдеріне тәуелді болды. Ал мен дауыс берген кезде «заңгер де, құдай да емеспін ғой» деген оймен қалыс қалуға тырысатынмын. Бірақ рақымшылық жасау туралы түскен әр өтінішті қызу талқылайтын, қарсы немесе қолдап дауыс бер деп ешкім ешкімді мәжбүрлемейтін.
Вячеслав Половинко: - Комиссия мүшелері арасында өлім жазасын алып тастайтын кез жетті деген әңгімелер қозғалмады ма?
Әміржан Қосанов: - Жоқ. Комиссия қараған істердің ішінде жан түршіктірер қылмыстар болғандықтан, бұл жайлы тіпті ешкім ойланған да жоқ.
Пётр Троценко: - Негізі, ол кезде «өлім жазасына кесілгендер көп болды ма?»
Өлім жазасына кесілгендер қанша болғанын айта алмаймын, бірақ комиссия қараған істер көп болатын.
Әміржан Қосанов: - Өлім жазасына кесілгендер қанша болғанын айта алмаймын, бірақ комиссия қараған істер көп болатын. Әйел немесе жасы ұлғайған қарт қылмыскерлердің ісі қаралғанда немесе жас жігіт мұндай жағдайға өмірінде бірінші рет әрі ақымақтықпен тап болып, кінәсін толық мойындаса, мен рақымшылық жасауды қолдап дауыс беретінмін.
«ОНДАЙДЫ ЖАРИЯЛАСАҢ, ЕЛДЕ РЕВОЛЮЦИЯ БОЛАР ЕДІ»
Вячеслав Половинко: - Сіз үкіметтің баспасөз хатшысы болып ауыстыңыз, бірақ премьер-министр Әкежан Қажыгелдиннің де баспасөз хатшысы болдыңыз емес пе? Екі қызметті қосып атқардыңыз ба?
Әміржан Қосанов: - Негізі, мен әуелі Қажыгелдин емес, Сергей Терещенконың баспасөз хатшысы болып ауыстым. Оның баспасөз хатшысы Сейітқазы Матаев болған, ал ол қызметтен кететін болған соң Терещенко мені шақырды. Иә, қағаз жүзінде бұл үкімет баспасөз қызметінің жетекшісі және премьер-министрдің баспасөз хатшысы деген екі қызмет болды, бірақ іс жүзінде бүкіл баспасөз қызметіне әлдебір ықпалы бар бір орын болды.
Вячеслав Половинко: - Ал атқаратын міндеттеріңіз қандай еді? Әр журналист, әр басылыммен жеке жұмыс жүргіздіңіз бе әлде жұмысыңыз брифингтер өткізумен шектелді ме?
Әміржан Қосанов: - Қызметке енді ғана келгенде баспасөз хатшысы деген тәжірибем мүлде жоқ болды. Президенттің баспасөз хатшысы болды, ал оның функциясы президенттің позициясын жариялау болғаны түсінікті. Ал үкіметте экономикадағы жақсы дүниелердің бәрі президенттің арқасы, ал келеңсіздіктердің бәрі министрлердің кінәсі деп айтылатын. Сондықтан осы ережені бұзуыма тура келді.
Басында долбарлап жұмыс істеуге тура келді, өйткені Терещенконың командасына жұмысқа келгенімде баспасөз қызметіне жалғыз ставка ғана бөлінетін. Бұрын президент аппараты мен үкімет аппараты бірге болатын, ал мен келгеннен кейін бұрынғы баспасөз қызметі түгелімен президент аппаратына кетті.
Вячеслав Половинко: - Журналистермен жұмыс қалай ұйымдастырылды? Қазір бір үлкен шенеуніктен сұхбат алғың келсе, оған міндетті түрде бір құшақ қағаз жазып, ресми сауал жолдайсың (ал кейде тіпті қоятын сұрақтарыңды да жолдайсың), сосын бірнеше апта күтуің керек.
Пётр Троценко: - Ол кезде бұлай емес пе еді?
Әміржан Қосанов: - Ақыры мұндай әңгімеге дайын екенсіңдер, онда қиын жағдайда жұмыс істегенімізді бірден айтайын. Негізі, үкіметтің баспасөз хатшысы деген кім? Бұл - «Казправда» немесе «Егемен Қазақстан» газеттеріне және мемлекеттік телеарналарға жақсы мағынада ықпал ете алатын адам. Қажыгелдин премьерлік қызметке кіріскен кезде баспа министрлігі президент жанындағы баспасөз агенттігіне айналды, ол бізге мүлде бағынбайтын. Бір факті келтірейін. Қажыгелдин премьер-министр болып жұмыс істеген үш жылда «Казправда» немесе «Егемен Қазақстанға» бір рет те сұхбат бере алмады.
Вячеслав Половинко: - Олардың оқырманы бөлек, әрі оның кім екенін жұрттың бәрі біледі.
Әміржан Қосанов: - Ал Қажыгелдин премьерліктен кеткені сол еді, баспасөз агенттігі қайта министрлік болды. Сондықтан менің қолымда әдеттегі жұмыс тетіктері болған жоқ. Сондықтан неден бастауды ойлана бастадым. Ең әуелі ақпарат тапшы екенін ұқтым, сондықтан үкіметтің көгілдір залында премьер мен вице-премьерлердің апта сайынғы брифингтерін ұйымдастырдым. Қазақстан территориясында шығатын бүкіл басылымдар мен қазақстандық телевизия тарататын хабарларды әр аптаның бейсенбі, жұма күндері талдап отырдық, сондықтан премьер мен вице-премьерлер жұрттың қандай сұрақтарға жауап естігісі келетінін сейсенбіге қарай біліп отыратын болды.
Брифингке «Доживем до понедельника» деген «сарыжағалдау» басылымнан мен сол жылдары супертанымал болған «Караван» газетінен (айтпақшы, ол бізді сотқа берген) бастап бүкіл БАҚ-ты шақыратынбыз. Премьер қойылған сұрақтардың бәріне ашық жауап беретін.
Пётр Троценко: - Яғни нон гратаға іліккен басылымдар мүлде болған жоқ па?
Әміржан Қосанов: - Ант етейін, біз бәрін кіргізетінбіз, өйткені бұған өзіміз мүдделі болдық. Сондықтан журналистермен конструктивті қарым-қатынаста болдық. Мысалы, бір кездері ресейлік БАҚ-тарда Қазақстан мен оның реформаларын сынаған мақалалар легі басталды. Олардың әр тілшісімен сөйлесіп, оларды министрлермен жолықтыруға тура келді. Ақыры олар эксклюзивті ақпарат алды. Әр журналистпен осылай жұмыс істеуге тырыстық.
Вячеслав Половинко: - Қандай эксклюзивті ақпарат бердіңіздер?
Әміржан Қосанов: - Мысалы, «Панорама» газеті экономика министрінен эксклюзивті сұхбат алғысы келді делік. Әлгі кездесу өту үшін жалпы кестеден бос уақыт табуға тырысамыз. Шын мәнінде, Қазақстандағы баспасөз қызметтерінің қазіргі жұмыс жүйесін біз қалыптастырдық.
Пётр Троценко: - Ол кездегі тәуелсіз қазақстандық басылымдар қаншалықты еркін еді?
Үкімет кепілдігімен алып, қайтарылмаған несиелер туралы мәліметтер бермегені үшін премьер-министрді мысалы, «Караван» сотқа берді.
Әміржан Қосанов: - Үкімет кепілдігімен алып, қайтарылмаған несиелер туралы мәліметтер бермегені үшін премьер-министрді мысалы, «Караван» сотқа берді. Ол кезде біз әлгі мәліметтерді бір ғана себеппен бермедік, өйткені әлгі мәліметтерде аты-жөні жарияланып кетсе, мемлекетті құлатуға әкелуі мүмкін тұлғалардың аты-жөндері болған. Алдыңғы үкіметтерде қолын бір сүйкей салып, 25 миллион дойчемарка алуға кепілдік беретін жаман дәстүр болған. Әлгі несиені алған біреу оны қайтармаса, үкімет қайтаратын. Мұндайды жариялап көр, жұрт шулап көшеге шығып, елде революция болар еді. Шынымен, ауруханаларда жарық жоқ болып жатқанда 25 миллион несие алу деген сұмдық қой.
Пётр Троценко: - Бұл саяси өмірдің ресми жағы. Ал ол кезде БАҚ-тар лас дүниелерді ақтарушы ма еді?
Әміржан Қосанов: - Қилы әңгімелер тарағаны рас, үкіметте отырған адамдар бірдей емес қой. Әсіресе Қажыгелдиннің премьерлігі бітуге таяған кезде ондай жағымсыз дүниелер көп болды. Мысалы, Заманбек Нұрқаділовтің «Шымкент мұнай өңдеу зауыты Қажыгелдиндікі» деген әйгілі сөзі. Біз БАҚ арқылы Қажыгелдинге тиесілі ештеңе жоқ екенін көрсететін құжаттар жарияладық. Бірақ «бұл туралы жазбаңдар» деген сияқты ешқандай цензура болған жоқ немесе әлдебір жазбасы үшін журналистерді қылмыстық жауапкершілікке тарту дегенді ойламайтынбыз. Әйтеуір біздің тарапымыздан цензура болған жоқ.
Вячеслав Половинко: - Сергей Дуванов эфирге Қажыгелдинді шақырды ғой. Премьердің БАҚ беттері мен тәуелсіз телеарналар студиясына шығуы жүйелі құбылыс па еді? Әлде бұл әдетті сіз енгіздіңіз бе?
Әміржан Қосанов: - Бұл сұрақтың жауабын екіге бөлген жөн. Біріншіден, Қажыгелдин жалпы саяси мәселелер мен мәдениет сияқты президенттің айтқаны жөн саналатын тақырыптардан қашқақтайтын. Ол «менің тақырыбым - экономика, қаржы, кәсіпорындар» дейтін. Сондықтан Қажыгелдин көп мәселелер бойынша сұхбат беруден бас тартатын.
Екіншіден, Қажыгелдин сұхбат беруге көбінесе вице-министрлер мен министрлерді итермелеуге тырысатын. Әсіресе «жас түркілер» келген кезде «тілі жатық, білімі жақсы - сол кезде беделді саналатын Мәскеуде білім алған (ол кезде Батыста білім алғандар аз болды), соларды көбірек сөйлетіп, көрсету керек» дейтін. Қажыгелдин өзін ғана жақсы қылып көрсетуге тырыспайтын.
Үшіншіден, ол жекешелендіру мәселелері, инвестиция тарту мәселесі сияқты өте қиын сұрақтар қойылған кезде сұхбат беретін. Бүкіл жауаптарын президентпен келісіп беретін, өйткені ешбір суперпрезиденттік елде ешқандай премьер-министр жеке экономикалық саясатын жүргізе алмайды. Ол ақша табуы, мемлекеттің «менеджері» болуы мүмкін, бірақ мемлекеттің «құрылтайшысы», «қожайыны» бола алмайды. Мінезі сол кездің өзінде шадыр болған Дувановтың эфиріне де Қажыгелдин сол себепті барды. Оның эфирі сұрақтардың бәрін алдын ала дайындап қоятын «Хабар» емес болғандықтан. Қажыгелдин вице-министрлерін жаман атқа қалдырғысы келмей, қолайсыз сұрақтар қойған Дувановқа сұхбатты өзі беріп келді.
«ТРАНЗИТ КЕЗЕҢІ 21 ЖЫЛҒА СОЗЫЛЫП КЕТЕТІНІН БІЛГЕН ЖОҚПЫЗ»
Вячеслав Половинко: - Үкіметтегілер 1995 жылғы констиуцияны қалай қабылдады? Бұл - қателік деп санағандар көп болды ма?
Әміржан Қосанов: - Президенттің «Қазір дағдарыс, сондықтан экономикада дереу реформалар жүргізу керек, билік бір адамның қолында болуы тиіс. Елді дағдарыстан шығару үшін бір топ шұғыл экономикалық шаралар қабылдау керек» деген сөзін азамат әрі шенеунік ретінде қисынды деп ойладым. Бізге бұл ұзаққа созылмайды деп уәде еткен.
Пётр Троценко: - Тарихи өлшеммен алғанда, әрине ұзақ емес.
Мен үкіметте жұмыс істедім де, совет заңдарын нарықтың либерал заңдарына ауыстыру керек дегенге шынымен сендім.
Әміржан Қосанов: - Ол кезде бәріміз соған сендік. Сол кездегі оппозиция, әрине қарсы болды. Бірақ мен үкіметте жұмыс істедім де, совет заңдарын нарықтың либерал заңдарына ауыстыру керек дегенге шынымен сендім. Оның үстіне, ол кезде президент те мүлде өзге адам болды. «Қыздарым билікке бармайды, президенттікте екі мерзім ғана отырамын» деген сөздері естеріңде ме? Осындай мәлімдемелері болған.
Пётр Троценко: - Қызық, әлгі уәдесіне өзі сенді ме екен?
Әміржан Қосанов: - Жігіттер, қазір бұлай айта салу оңай. Ал 1995 жылғы менталитетпен шешіп көріңдер. Әсіресе Балтық жағалауы мен Шығыс Еуропа елдерінің тәжірибесінен кейін реформалар қажет екенін бәріміз құптадық. Бірақ транзиттік кезең 21 жылға созылатынын біз білмедік.
«ВИЦЕ-ПРЕМЬЕРЛЕРДІҢ БӘРІ СҰХБАТ БЕРУДЕН ҚАШТЫ»
Вячеслав Половинко: - Баспасөз қызметі институты қазір біз көріп отырған күйге қалай түсті?
Әміржан Қосанов: - Құпиялап айтайын. Мұндай «баспасөз қызметі феномені» неге пайда болды? Мен баспасөз хатшысы болып жүргенде вице-премьерлер мен премьердің БАҚ өкілдерімен жұмыстың белгілі бір жоспары болған. Әр сейсенбі сайын үкімет басшыларының брифингін өткізуді дәстүрге айналдырдық. Бізде аптасына 10 сұхбаттан бере алатын бір вице-премьер болды. Ол кісі құқықтық реформалармен айналысқан, сондықтан оны қалай сынайсың.
Кезінде «Хабардың» «Апта» деген телебағдарламасы журналистері аптаның ең танымал саясаткерлерінің рейтингін құрды. Әлгі вице-премьер бірінші орынға шығып кетіп, Назарбаев екінші орында болды. Ал дүйсенбі күні вице-премьерлердің бәрі сұхбат беруден бас тартты.
Сосын Қажыгелдинге барып брифингтің өтпей қалуы мүмкін екенін айттым. Ол «дұрыс қой енді, вице-премьерлер қорқып отыр, Әміржан, онда брифингті өзің барып өткіз, онда тұрған не бар?» деді. Сол кезден бастап сұрақтардың бәрін жауап беруге тырысып, брифингтерді мен өткізе бастадым. Көп көзге түсе бергендіктен, сол тұста әріптестерімнің арасынан көп жау тауып алғанмын.
Вячеслав Половинко: - Ал бұл қызмет қай кезден бастап қайтадан декоративтік қызметке айналды?
Әміржан Қосанов: - Әлгі брифингтерге дайындықтың техникалық қырын түсіну керек. Брифинг өткізу үлкен жұмыс, оған дайындалу үшін жиналыстардың бәріне қатысып, вице-министрлермен кеңесетінмін, премьер ғана жауап бере алатын сұрақтарды талқылап, премьерге кіретінмін. Ал менен кейін келген адам әлгі брифингтерді дайындықсыз өткізетін болды. Ол баспасөз хатшысы үкіметтің іс-қимылы қисынын түсінбей, бірер брифинг өткізгеннен кейін бұл форматтан бас тартты.
Бұған қоса, баспасөз хатшысы еркі өзінде емес, яғни біреуге бағынышты адам, бастығынан аса алмайды, оның құптауынсыз ештеңе айта алмайды. Ал Қажыгелдин маған еркіндік беріп қойды. Өзге бастықтар баспасөз хатшыларының өздігінен бірдеңе айтқанын қаламады не олардың өздері ондай жауапкершілік алғысы келмеді.
Пётр Троценко: - Қажыгелдиннің жағымды имиджін қалыптастырумен, оны жарнамалаумен біреу айналысты ма?
Вячеслав Половинко: - Ол кісінің екі түрлі шұлықтары қайда?
Әміржан Қосанов: - Жоқ, ондай болған жоқ. Ол кезде көз бояушылық болмады, ауыр, лас және рахметі жоқ жұмыс болды.
«КӨЗІҢДІ ҚҰРТҚЫСЫ КЕЛСЕ, ҚАЙДАН БОЛСЫН ТАУЫП АЛАДЫ»
Вячеслав Половинко: - Қажыгелдин кеткеннен кейін сіз де оппозицияға кеттіңіз. Бұл сәйкестік пе?
Әміржан Қосанов: - Бір жағынан иә, бір жағынан жоқ деп айтсам болады. Келесі премьер Нұрлан Балғымбаев мені өзінің баспасөз қызметіне шақырды. Екеуміз үкіметте тығыз жұмыс істегенбіз, ол мұнай және газ министрі болған, президентке баратын кезде мәтіндерін жөндеуге көмектесетінмін. Премьер болған соң мені баспасөз хатшысы болып қалуға өзі шақырды.
Пётр Троценко: - Енді неге қалмадыңыз? Жақсы перспектива шығып тұр еді.
Әміржан Қосанов: - Үкіметте одан да жоғары қызметтерде қалу мүмкіндігім болды, өзге де қызығатындай ұсыныстар жасалды. Бірақ ол кезде Алматының салық полициясы бастығы болған Рахат Әлиев «жас түркілерді» қыспаққа ала бастады. Қажыгелдин мені шақырып алып, өз қолымен жазған хатын көрсеткені есімде. Ол «Журналиссің ғой. Кейін мемуар жазатын шығарсың. Мына қағазбен танысып шық. Қазір мұнымен президентке барамын» деді. Әлгі қағазда былай деп жазылыпты: «Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы, маған бизнестегі жігіттер келіп, көмек сұрап жатыр. Күйеубалаңыз Әлиев өзінің жағдайын пайдаланып, рейдерлікпен және бөтеннің мүлкін заңсыз әдістермен иемденіп алумен айналысады. Үлкен күйеубалаңызға шара қолдануыңызды сұраймын, ол экономикалық реформалар жүргізуге, инвестиция тартуға әрі шағын және орта бизнесті дамытуға кедергі жасап отыр. Шара қолданбасаңыз, мен отставкаға кетемін» деп жазылған.
Жүйеде әлдебір жайсыз бірдеңе болып жатқанын түсініп жүргенмін. Сондықтан жүйеде қалсаң, Рахаттың, Тимурдың немесе Әбіқаев сияқты біреудің командасына кіруің керек деген сезім болды. Ал Қажыгелдин оппозицияға бірден кеткен жоқ қой, ол біраз уақыт өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлер одағында болды. Ал мен өзіме қоғамдық ұйым ыңғайлы болады деп шештім. Оның үстіне, шенеунік бір орында үш жылдан артық отырмауы тиіс деп санаймын, «көзіңді шел басады».
Вячеслав Половинко: - Бізде билікте одан да көп отырған адамдар бар ғой.
Әміржан Қосанов: - Иә, бар. Оның үстіне, 1998 жылғы тамыздың 28-і күні соққыға жығылдым. Келіншегімнің аяғы ауыр болатын, екеуміз түнде қонақтан келе жатқанбыз, үйдің жанында мені аяусыз ұрып кетті. Кейін білетін адамдар олардың Рахат пен Тимурдың адамдары екенін айтты. Бірдеңені өзгерту керек екенін сол кезде түсіндім. Оппозицияда жүргенде үстімнен қылмыстық істер қозғалуға дейін жететін жағдайға ұласады деп ойлаған жоқпын. Балама көзқарастарды өркениетті жолмен, мәдениетті түрде талқылай бастау керек деп ойладым. Сондықтан ҚРПК (Қазақстанның республикалық халықтық партиясы) құрылған кезде соған кірдім.
Пётр Троценко: - Соққыға жығылғаннан кейін елден кету туралы ой келген жоқ па?
Әміржан Қосанов: - Ондай ұсыныстар айтылды. Соққыға жығылғаннан кейін Рахат Әлиевке телефон соғып «Рахат, алда-жалда әйелімнің құрсағындағы балаға бірдеңе болса, мені сені жердің астынан болсын тауып аламын» дедім.
Вячеслав Половинко: - Ол не деді?
Әміржан Қосанов: - Тұтқаны тастай салды. «Әміржан, бұл мен емес, кімдер екенін анықтаймын» деген жоқ.
Пётр Троценко: - Әлгі қоңыраудың соңы не болып кетеді деп қорыққан жоқсыз ба?
Әміржан Қосанов: - Елден кетіп қалсаңшы дегендер болды. Бірақ кейін «Мен қазақпын. Жарайды, кетемін, бірақ ол жақта кімге керекпін?» деп ойладым.
Пётр Троценко: - Мәселе онда емес қой. Мәселе өміріңізді сақтап қалуда емес пе.
Әміржан Қосанов: - Егер түбіңе жеткілері келсе, сені кез келген жерден табады.
«ТҰЯҚБАЙ КЕҢСЕМІЗДЕГІ ҮСТЕЛДЕРІН ЖАСЫРЫН АЛЫП КЕТТІ»
Пётр Троценко: - 1999 жылы ҚРПК-ны сайлауға түсуге жібермей қойғанда Қазақстанда оппозицияның күні біткенін сезген жоқсыз ба?
Әміржан Қосанов: - Бізді сайлауға неге өткізбей қойғанын түсіндік, әрине. Бірақ ол кезде Қазақстанда ЕҚЫҰ сайлау заңдарын жетілдіру мәселелері бойынша бірнеше дөңгелек үстел өткізген, оған ҚРПК да қатысқан. Бізді ЕҚЫҰ комиссарлары тыңдап, олардың басшысы келді, сондықтан келесі сайлауларға қарай заң өзгеріп, сайлауалды тізіміне ілігетін шығармыз деп үміттендік. Бірақ ұсыныстарымызды қабылдамай тастағаннан кейін ол үмітіміз өшіп, әлгі дөңгелек үстелдер құрамынан шығып кеттік.
Бірақ сайлауға бәрібір қатысуға тиіс болдық. Өйткені партияның жұмысы сол ғой, ал ҚРПК 2002 жылға дейін болды.
Пётр Троценко: - Партияның жұмысы екені түсінікті. Бірақ оппозиция адамдардың әлеуметтік категориясы ретінде өзі өше бастады ғой.
Әміржан Қосанов: - Оппозицияның бір бөлігі ретінде бұған мен де жауаптымын, сондықтан мен үшін бұл қиын әрі ауыр сұрақ. Бірақ мені «ақтайтын» бір нәрсе бар - әріптестерімнің бәріне бір-бірімізбен дүрдараз болмай, бірге болуымыз керек, күш біріктіріп, жұрттың сенімін ақтап, бір-бірімізді сынауды азайтайық деп үнемі айтатынмын. Оппозициядағы кей жолдастар бірлікті ойламай, қарақан бастарын ойлап кеткеніне қатты өкінемін. «Ақорданың адамы» деген сияқты қилы қауесет тарап, оппозицияның кей қайраткерлерінің беделін түсіретін материалдар пайда болды. ҰҚК –мен байланысы бар деген телефон әңгімелері естеріңде ме?
Вячеслав Половинко: - Осы мәселеге қатысты ең қызық сұрақ. Тіпті екі сұрақ. Сіз ҰҚК-нің тапсырмасымен жұмыс істедіңіз бе? Оппозициядағылардың қайсысы жұмыс істеді?
Әміржан Қосанов: - ҰҚК-ге ешқашан жұмыс істегенім жоқ, олардан ақша алғаным жоқ.
Вячеслав Половинко: - Тіпті ұсыныс та жасамады ма?
Әміржан Қосанов: - Жасаған жоқ. Олар менің позициямды біліп, үгіттеуден ештеңе шықпайтынын сезген сияқты. Оппозицияға келгелі Ақордаға өз бастамаммен екі мәрте ғана телефон соғыппын. Бірінші ретінде Қажыгелдиннің күзетшілерін соттамауды сұрап, қоңырау соқтым, ал екіншісінде - алдыңғы парламент сайлауы кезінде Жармахан Тұяқбай мен Болат Әбіловтің өтінішімен «Азат» ЖСДП партиясын сайлауға қатыстыру туралы мәселені талқылауға тырысып, телефон соқтым. Мен парламентте оппозиция болуы тиіс деп ойладым.
Әлгі екі қоңыраудан кейін Ақордаға телефон соққан емеспін. Кезінде үкіметте жұмыс істеген шенеунік болғандықтан, билікте таныстарым көп, әрине. Вакуумде өмір сүріп жатпаған соң қилы деңгейдегі билік өкілдерімен бейресми түрде араласып тұрамыз. Бірақ оларға жеке өз басым үшін ештеңеге қолқа салып көрмеппін, сөйлессек, жалпы поблемалар жайлы айтамын. Жақын араласатын достарым да бар, олармен ас, мерейтой сияқты жиындарда кездесеміз. Бірақ бұл олармен бүкіл оппозицияның жағдайын айтып оңаша келіссөз жүргізеді деген сөз емес.
Биік тарапынан әлдебір мәселелерге қатысты белгілі бір позиция ұстануды сұраған ұсыныстар болды, бірақ ел мүддесіне қайшы болса, бірден бас тартамын. Жұмысқа шақырған ұсыныстар да болды. Үнемі демократияландыру процесі маңыздырақ деп айтамын. Тіпті парламент жұмысына қатысу мүмкіндігі туралы келіссөздер басталған кездің өзінде «парламентке мен емес, ҮЕҰ өкілдерін кіргізіңдер, олар әлдебір балама топ құрсын» дедім. Парламент жансыз орган бола алмайды ғой.
Вячеслав Половинко: - Ал ҰҚК-не кімдер жұмыс істеді?
Әміржан Қосанов: - (Күледі) Соны білсем ғой.
Пётр Троценко: - Оппозиция ішінде үгіттеу процесі жүріп жатқанын бәрібір сезген шығарсыз. Әлгі процесс қаншалықты күшті жүрді?
Әміржан Қосанов: - Оны білмеймін. Бірақ ҚРПК-да жүргенде аймақтардағы серіктеріміз келіп, арнайы қызмет көндіруге тырысты деп айтқан. Әлгі жолдастар «оларға артық ештеңе керек жоқ, аптасына бір рет кездесіп, партияның немен айналысып жатқанын айтып тұрсаңдар болды деді» деген болатын. Қазір ондай үгіттеудің де қажеті болмай қалған сияқты, өйткені сөздеріңнің бәрін жасырын тыңдап, почтаңды оқып отыр ғой. Шынын айтқанда, біреулерді үгіттеп, ізіне салатындай қазір бұрынғыдай күшті оппозиция да жоқ қой.
Пётр Троценко: - Ал сізге келіп айтқан әлгі кісілерді қалай үгіттепті?
Әміржан Қосанов: - Қорқыту, ақша беру, идеологияны сылтау ету сияқты түрлі амалдарды қолданады. Бірақ көбінесе күш қолданады. Ал оппозицияның аймақтағы өкілдеріне мысалы, «бір жыл бізге жұмыс істейсің, сосын ақшалы қызметке барасың» деген сияқты жақсы жұмыс ұсынуы мүмкін.
Пётр Троценко: - Әлгі уәделерінде тұрды ма?
Әміржан Қосанов: - Оны білмеймін. Маған келген кісілер арнайы қызметтің ұсынысына келіскен жоқ қой. Ал келіскен адамдар бір пайдасын көрген шығар.
Вячеслав Половинко: - Оппозициялық партиялардың жікке бөлініп, ыдырап кеткені көбінесе кімнің «еңбегі»?
Әміржан Қосанов: - Мен мұны «жоғарыдағы» біреу әдейі ұйымдастырды деп ойлаймын. Бірақ негізі бұған оппозициялық партия басшыларының өздері де кінәлі. Оларды шектен тыс амбициялары құртты. Әсіресе жеке бастарының амбициялары. Партияның газетінде сен көп сөйлеп қойдың, ал кешегі митингіде ол менен бұрын сөйледі деген сияқты жеке бастарының амбицияларының кесірі көп тиді.
Сұрақтарыңның алдын алып, айтайын, мен Жармахан Тұяқбаймен бес жыл қоян-қолтық жұмыс істедім. Тұяқбайды «әдейі жіберілген адам» десе де оған сендім, жақын тарттым. Маған «бас прокурор болған адам қалай оппозицонер болады» дегендер де болды. Бірақ бес жыл бойы оның ең адал серігі болдым. Бірақ мені партия съезіне кіргізбей қойып, ол өте үлкен саяси қателік жіберді. Сол үшін телефон соққанымда тіпті тұтқаны көтермей қойды, мен мұны тіпті жай сатқындық емес, саяси опасыздық деп санаймын.
Бұған қоса, оның алдында кешкі сағат алтыға дейін бәріміз жұмыста бірге болдық, ал ертеңінде таңғы сағат тоғызға қарай Тұяқбай кеңсемізде тұрған бүкіл үстел, шкафтарын жасырын келіп, алып кетіпті. Мен мұны мүлде қашқындық деп бағалаймын.
«ПРЕЗИЕНТ ӘКІМШІЛІГІ ҚҰДІРЕТТІ ЕМЕС»
Пётр Троценко: - Олай болса, Қазақстандағы опппозиция өңі айналдырылған Ақорда деген теңеу дұрыс па?
Әміржан Қосанов: - Бәріміз пендеміз, сондықтан оппозиция да біркелкі емес. Мен өзімді биліктің идеялық қарсыласына жатқызамын. Ондай жандар арамызда көп, сондықтан жұрттың бәрін амбициясы шамадан тыс біреулерге теңеуге болмайды.
Одан кейін ескі оппозицияға ғана қарамау керек. Аймақтарда халықты соңынан ерте алатын, әлдебір республикалық күш болып біріге алатын азаматтық белсенділер бар. Facebook-те жұрттың бәрі «ескі оппозиция кетіп, жаңасы келуі тиіс» деп жазып жатады. Бірақ мен 52-ге келдім, қайда кетемін? Сондықтан әзірше – зейнет демалысына дейін осында қаламын. 63 жасқа толайын, сол кезде мемуар жазуға кетемін.
Вячеслав Половинко: - Жаңа оппозицияның бірігуіне кім кедергі болып отыр?
Әміржан Қосанов: - Президент әкімшілігі бәрін қапысыз қадағалайды деп ойламау керек. Оны әлдебір құдіретті ұйым деуге болмайды. Оппозицияның көрнекті қайраткерлеріне ықпал еткен шығар, бірақ ол құдіреті күшті мекеме емес.
Вячеслав Половинко: - Соңғы сұрақ, 1990 жылдардың қайта оралғанын қалар ма едіңіз?
Әміржан Қосанов: - Мүмкін, қалар ма едім, бірақ ол жылдар сол қиын әрі романтикалық күйінде тарихта қалсын. Қоғам да, азамат ретінде мен де әлгі кезеңнен өтуімізге тура келді.
