Қазіргі кезде «Целлофан суреттер» топтамасын әзірлеп жатқан алматылық белгілі суретші Сәуле Сүлейменова 2011 жылы Жаңаөзен қаласында болған қанды оқиға туралы картинасын жыл аяғына қарай таныстырмақ. Астанадағы ұлттық мұражайда қазіргі заман өнері жөнінде кеңесші болып істей бастағанына қарамастан, Сәуле Сүлейменова өзін тәуелсіз суретші атайды. Суретші Азаттыққа берген сұхбатында Қазақстандағы цензура мен шығармашылық адамдарының өзін өзі шектеуі туралы айтады.
Сәуле Сүлейменова: - «Целлофан суреттер» деген картиналар топтамасына айналымызда шашылып жататын пакеттерді пайдаланамын. Өміріміздің өзі целлофанға айналып кетті. Біз әлдебір клише шеңберінде өмір сүріп жатырмыз. Қалай өмір сүріп, нені ойлауды, қалай киінуге дейін «үйретіп», миымызды айналдырып тастаған. Даланы жер-көкке сыйғызбай дәріптейміз, бірақ көктемде құлпырған даланы емес, пакетке толы даланы көресің.
Бұл идея менің шығармашылығымдағы «Мәдени құндылық» тақырыбының жалғасы іспетті. Әдетте өнер туындысын шетелге алып шыққысы келген адам әуелі мұражайдың сарапшылар комиссиясынан өнер туындысының «мәдени құндылығы жоқ» деген ұйғарымын алуы тиіс. Ол мейлі картина, мүсін немесе кілем болсын, әлгі туындының фотосуретіне «мәдени құндылығы жоқ» деген мөр басылады.
Суретшілер қауымы мұндаймен жиі кездеседі. Бұл - еліміздегі өнер мен мәдениетке деген көзқарастың айнасы. Ақыры не жасасақ та, мәдени құндылығы жоқ дүние болып шығады.
Азаттық: - Суретшілерге деген мұндай көзқарастың қалыптасуына не себеп деп ойлайсыз?
Сәуле Сүлейменова: - Мұның тамырын адамның тұлға ретінде құны болмаған Совет Одағынан іздеген жөн. Астана көшелерінің бірімен келе жатсаң, форма киген жасақ аяқ астынан тоқтатып, «бұл арамен жүруге болмайды, бастықтар тыйым салған» деуі мүмкін. Бізде тыйым салатын, шешім шығаратын, «мәдени құндылығы жоқ» деп ұйғарым жасай салатын бастық көп.
Азаттық: - Бұған суретшілер де жауапты деп ойлайсыз ба?
Сәуле Сүлейменова: - Қызық сұрақ. Америкада сабақ беретін өнертанушы құрбым бар. Ол біздің қоғам мен шетелдегі суретшіге деген көзқарас айырмашылығына қайран қалады. Бізде суретшіден талап ететіндер көп. Жұрттың бәрі талап қойғыш. Ал Америка мен Еуропада суретші тұлғасына деген көзқарас мүлде бөлек. Ол жақта кім кімнің алдында борышты деген мәселе мүлде жоқ. Мен де солай ойлаймын. Бұл сонау Некрасов заманынан келе жатқан «Ақын болу - міндет емес, азамат болу - парызың» деген тұжырым.
Азаттық: - Сіз бірде «қазақстандық суретшілер бәрін көріп, бәрін байқайды әрі реакциясын шығармашылығы арқылы білдіреді, бірақ бұл қауіпті» деген едіңіз. Әлі солай ойлайсыз ба?
Сәуле Сүлейменова: - Иә, бұл қауіпті. Ой-пікіріңді ашық айтсаң бітті, басың бәлеге қалады. Құрманғазы мен Пушкиннің «сүйісіп тұрған» постерін салған жігіттерді айыптап жатқан жоқ па?
Ал суретшінің шығармашылығын мұқият зерделеу жоқ. Не нәрсенің жексұрын жағын ғана іздеп, әдеттен тыс нәрселерді ғана көріп қалады. Суретші айналада болып жатқан нәрселерден сырт қалмай, реакция танытып отыруы тиіс.
Cәуле Сүлейменованың туындылары
Азаттық: - Айталық сіз Жаңаөзен оқиғасын күшпен басуды бейнелеген картина көрдіңіз бе?
Сәуле Сүлейменова: - Менде ондай картина бар. Алматы, Астана, Жаңаөзен қалаларының образдары жасалған «Қалалар» топтамасы бар. Сол картинада мұнайшылардың наразылығын күшпен басу сәті, жұртқа белгілі кадр бейнеленген.
Азаттық: - Ол картинаны жұрт көрді ме?
Сәуле Сүлейменова: - Әлі көрген жоқ. Қазір үйде тұр. Жуырда шығармақпын. Әзірше графикасы ғана дайын, бірақ шынысы мен рамасын (паспарту) әзірлеп алу керек. Бұрынғы көрмелердің бірінде «Жаңаөзен» деген сөздің аясында тұрған «Үш қалыңдық» картинасын көрсеткенмін.
Азаттық: - Өзіңізді тәуелсіз суретші ретінде таныстырасыз. Сіздің ойыңызша, тәуелсіз суретші деген кім?
Сәуле Сүлейменова: - Бұл әлеуметтік анықтама ғой. Мені өнерім асырайды. Ешкімнің меншігі емеспін, ешкімге жалданып жұмыс істемеймін. Айтпақшы, енді Астанадағы ұлттық мұражайда қазіргі заман өнері бойынша кеңесші екенмін ғой.
Азаттық: - Жуырда алматылық архитектор Бисен Сырахан интернетте ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа карикатуралық суреттер жариялап, көп ұзамай оларды сайттан алып тастады. Ол бізге «достарым «бұл - мемлекет басшысын мазақтау деп танылуы мүмкін» деп ескерткен соң, сақтық таныттым» деді. Бізге бұл өзін өзі цензуралау, заңға жалтақтау немесе артық сақтық сияқты болып көрінді.
Сәуле Сүлейменова: - Иә, қазір бірдеңе айтудан қорқатын болдық. Бізде полицейлік мемлекет қой. Кейін алып тастағанымен, ол әлгі шарж суретті салды ғой. Ең бастысы осы әрекеті емес пе? Оның Қазақстан туын солай бейнелеуінде тұрған ешқандай сөкеттік жоқ…
Азаттық: - Немесе президенттің түр-әлпетіне ұқсайтын смайлик…
Сәуле Сүлейменова: - Бұл күлкілі смайлик қой. Мен бұдан ешқандай қорлау немесе мазақтау белгісін көріп тұрған жоқпын. Бізде намысы келіп, қорлана қалатындар көп. Жуырда біреулер Құрманғазы үшін де намыстана қалды. Бұл Дмитрий Врубельдің «Брежнев пен Хонеккердің сүйісі» картинасына жасалған реплика ғой. Онда тұрған ештеңе жоқ.
Азаттық: - Президенттің түр-әлпетін өзгертуге немесе оның бейнесіне шарж салуға тыйым салатын заң бар кезде өзіндік пайым-түсінігі бар суретші шығармашылықпен қалай айналысуы тиіс? Бұл заң суретшінің еркіндігін шектейді деп ойлайсыз ба?
Сәуле Сүлейменова: - Әрине. Шын мәнінде, бұл - президентті емес, біздің туымызды мысқылдайтын карикатура. Мысалы, маған туымыздың дизайны ұнамайды. Тудың дизайны қалай таңдалғанын, түркі мемлекетінің өткеніне негізделген талай сәтті нобай-нұсқалар болғанын білемін. Бірақ әдеби образдарға негізделген тудың дизайны таңдалды. Жалпы, тудың дизайнында ықшамдық болуы тиіс.
Азаттық: - Ал өзіңізге президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бейнесін салсам деген ой келмеді ме?
Сәуле Сүлейменова: - Жоқ, мұндай ойым болған емес. Мені бұл тақырып қызықтырмайды. Оны сыйлаймын, ол кісіге қатысты ешқандай жағымсыз эмоциям жоқ.
Азаттық: - Бірақ сіз «сөз еркіндігі жоқ, көп дүниеге тыйым салынған полицейлік мемлекетте тұрамыз» дейсіз ғой.
Сәуле Сүлейменова: - Иә, бірақ мен оппозиционер емеспін. Мен еліміздің тұтастығын қолдаймын. Қазір іргеміздегі Ресей мен Украина арасы ушығып, қауіп төніп тұрған кезде мұны тағы қайталауды артық деп есептемеймін.
Азаттық: - Сұхбатыңызға рахмет.
Сұхбаттың аудиожазбасы (орыс тілінде):
