Ирландия астанасында 3-7 қараша күндері Front Line Defenders ұйымы өткізген құқық қорғаушылар конференциясына Қазақстаннан Бақытжан Төреғожина шақырылды. Құқық қорғаушы бұл жиында қандай мәселелер көтерілгені жайлы әңгімелеп берді.
Азаттық: - Дублинде өткен құқық қорғаушылар конференциясында қандай мәселелер көтерілді?
Бақытжан Төреғожина: - Құқық қорғаушылардың өзін қорғаумен шұғылданатын Front Line Defenders халықаралық ұйымы өткізген бұл конференцияға 100-ден астам делегат қатысты. Үш күннен астам уақытта олар өз елдерінде қандай қысымға ұшырайтынын, қалай қуғын-сүргінге түсетінін айтып берді. Олардың көпшілігі түрмеде отырып, түрлі азаптауларды басынан кешкендер. Әсіресе, Африка елдерінен келгендер арасында өздеріне қарсы биліктің қалай террор жүргізгенін, туған-туыстарын өлтіріп, бопсалаған жайттар туралы айтушылар көп болды.
Азаттық: - Қазақстаннан сізден басқа кімдер барды? Орталық Азия республикаларынан да келгендер болды ма?
Бақытжан Төреғожина: - Орталық Азия республикаларының құқық қорғаушылары да келді, Қазақстаннан жалғыз бардым. Баяндамамда Қазақстанда қоғамдық белсенділер мен құқық қорғаушыларға биліктің қысым жасап келе жатқанын айттым. Қазақстан өзін демократиялық, құқықтық, зайырлы мемлекет ретінде көрсеткісі келеді. Бірақ шын мәнінде елімізде саяси мотивтермен қуғындау, сөз бостандығын шектеу, қысымға алу әрекеттері бар екенін айтып, қуғын-сүргінге ұшырап жатқандарды нақты мысал еттім.
Азаттық: - Конференцияда жасаған баяндамаңызды әлеуметтік желідегі парақшаңыздан оқыдым. Баяндамаңызда Францияда қамауға алынған қазақстандық бұрынғы банкир, оппозициялық тұлға Мұхтар Әблязов туралы да айтыпсыз.
Бақытжан Төреғожина: - Конференцияға БҰҰ өкілдері де қатысты, соның ішінде құқық қорғаушыларды қорғау жөніндегі арнайы баяндамашысы болды. Норвегияның, Ирландияның министрлері, адам құқықтары жөнінде Еуропа комиссиясының өкілі, Еуропаның адам құқықтары жөніндегі саясатына ықпал ете алатын басқа да өте ықпалды лауазымды тұлғалар көп болды. Осы адамдар көмектесетін болар деген ниетпен Мұхтар Әблязов туралы айттым. Өйткені жиында сөйлегендер тек жағдайды баяндаумен ғана шектелген жоқ, мәселені шешуге нақты көмек те сұрады. Әблязов туралы айтқандарыма реакция қандай боларын білмеймін, дегенмен оған қатысты шешім қабылдайтындар баяндамамды оқитын болар деген үміттемін.
Азаттық: - Қазақстанда бірнеше ақпарат құралдарына қатысты сот процесі жүргенін және LiveJournal әлеуметтік желісі жабылғанын айтқан екенсіз. Бірақ сіз Дублиннен оралғанда LiveJournal Қазақстанда ашылып үлгерді. Бұл кездейсоқтық па?
Бақытжан Төреғожина: - Меніңше, кездейсоқтық. Өйткені ол журнал Рахат Әлиевтің блогы жарияланғандықтан 2011 жылы сот шешімімен жабылған. Баяндамамнан үш күннен соң LiveJournal қайта ашылды. Қазақстанда шешім ұзақ қабылданатынын білемін. Мен де, басқа да құқық қорғаушылар мен халықаралық құқық қорғау ұйымдары да LiveJournal-дың жабылғанына байланысты Қазақстан билігіне бірнеше рет үндеу жолдағанбыз. Сондықтан бұл – ұзақ процестің жемісі деп ойлаймын.
Азаттық: - Қазақстанда қоғамдық белсенділер мен құқық қорғаушыларды қуғындаудың жиілеуіне не себеп болуы мүмкін?
Бақытжан Төреғожина: - Менің ойымша қазіргідей қысымға алу бірден бола қалған жоқ, тіпті осыдан бірнеше жыл бұрын-ақ саяси процесті осылайша қадағалау ойластырылғанға ұқсайды. Құқық қорғаумен 16 жылдан бері шұғылданып келе жатсам да, азаматтық белсенділерді дәл қазіргідей көпе-көрінеу қуғындағынын көрмеппін. Билікті ашық сынаған және оны қолға алуға ұмтылып, сайлауға түскісі келетін саяси қарсыластарды қуғындауды, бәлкім, түсінуге болатын шығар. Бірақ азаматтық белсенділер билікке ұмтылмайды, олар тек заңның орындалуын, әділетті талап етеді. Соған қарағанда қазіргі қуғын-сүргіннің бәрі биліктің транзитімен байланысты ма деп күдіктенемін. Алдын-ала ойластырылған жоспарға ұқсайды. Меніңше бұл жағдай билік ауысқанша жалғаса береді. Бірақ, Қазақстанның халықаралық амбициясы да бар, мәселен БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты емес мүшесі болғысы келеді. Шетелден, оның ішінде Еуропадан инвестиция тартқысы келеді. Ал инвестиция азаматтық қоғам белсенді рөл атқаратын, әділ соты, тұрақтылығы бар елге келеді. Қазір Қазақстанда оның екеуі де жоқ. Азаматтық қоғам үрейлі, проблеманы ашық айтудан сескенбейтін жекелеген тұлғалар ғана бар. Сол себепті де азаматтық қоғамға үрей сеуіп, өзгеше ойлағандарды басып-жаншуға ұмтылатындар тереңірек ойлануы керек.
Азаттық: - Халықаралық құқық қорғау ұйымдары мен Қазақстанның құқық қорғаушылары адам құқығы сақталмайтыны туралы Қазақстанға сын айтып келе жатқанына бірнеше жыл болды. Олардың Қазақстан билігіне үндеуінен нәтиже бар ма?
Қазақстан шетелден, оның ішінде Еуропадан инвестиция тартқысы келеді. Ал инвестиция азаматтық қоғам белсенді рөл атқаратын, әділ соты, тұрақтылығы бар елге келеді. Қазір Қазақстанда оның екеуі де жоқ.
Бақытжан Төреғожина: - Егер тым болмағанда қазіргідей азаматтық қоғам, құқық қорғаушылар болмаса, еліміздегі адам құқығы мұнан да қиындап кеткен болар еді. Оған мысалды алыстан іздемей-ақ, іргедегі елдерден де келтіре аламыз. Егер қазіргі биліктегілер немесе билікке ұмтылушылар адам құқығы мен сөз бостандығын алдыңғы кезекке шығармаса, соңғы 15 жылда біз көтеріп келе жатқан мәселе нәтижесіз қалады деуге болады.
Азаттық: - Қазақстанда адам құқығын қорғаумен шұғылданушылар көп пе?
Бақытжан Төреғожина: - Астана қаласында құқық қорғаушылардың құқығын қорғауға арналған «Қадір-қасиет» деп аталатын ұйым бар. Оның директоры Анар Ибраева жыл сайын Бурабайда құқық қорғаушыларды шақырып, кеңес өткізеді. Әрине, бізде жария түрде жұмыс істейтін құқық қорғаушылар бар, мәселен, Болатбек Біләлов секілді. Шалғай ауылдарда, аудан орталықтарында жергілікті билікке заңды талап қойып, әділет үшін күресушілердің дауысы БАҚ-қа жете бермейді. Атап айтатын жайт, құқық қорғаушы деген ол арнайы мамандық емес, әділет, заң жолында күресуші кез-келген адам құқық қорғаушы бола алады.
Азаттық: - Қазақстанда адам құқығын қорғау қауіпті ме?
Әрқайсымызға жала жауып, сыртымыздан, тіпті анонимді қоңырау шалып-ақ «көрсетіп жіберуі» мүмкін жағдайға жеттік. Өкініштісі, билік өзгеше ойлайтындарға қарсы мүлдем заңсыз тәсілдер қолдануға көшті.
Бақытжан Төреғожина: - Дәл қазіргі жағдайды қауіпті дер едім. Мәселен, қараңыз, біреудің сырттай көрсетуі арқылы қамауға алынған Ермек Нарымбаев, Серікжан Мәмбеталин мен Болатбек Біләловтар қандай заңды бұзды? Өз басым олардың әрекетінен еш қылмыс көре алмадым. Әрқайсымызға жала жауып, сыртымыздан, тіпті анонимді қоңырау шалып-ақ «көрсетіп жіберуі» мүмкін жағдайға жеттік. Өкініштісі, билік өзгеше ойлайтындарға қарсы мүлдем заңсыз тәсілдер қолдануға көшті. Дублиндегі бандамамда Қазақстан билігі азаматтық қоғам белсенділерін заңсыз тәсілдермен жоюға кіріскенін де айттым.
Азаттық: - Сұхбатыңызға рақмет.
