Петр Своик: «Өкінішке қарай, оппозиция – биліктің айнасы ғана»

Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай Азаттық «Тәуелсіз адамдар» деген жобаны бастайды. Бұл – 1990 жылдардың басынан қазіргі күнге дейін қоғамдық пікір тудыруға моральдық түрткі болған саясаткер, музыкант, журналист, экономист, артист сияқты танымал адамдармен және белгілі медиатұлғалармен сұхбат. Жоба кейіпкерлері жаңа елде өзі және мамандығы бойынша қандай мақсат қойғанын және ол мақсаттарынан 2016 жылға қарай қандай нәтиже шыққанын айтып береді.

Жобаның екінші сериясында саясаткер Петр Своик шаруаға мықты аймақ басшысынан тікелей әріптестерінің өзімен келіспейтін саясаткерге дейін жолды демократиялық амал арқылы қалай адал өткергенін, қазақстандық оппозицияның билікке неліктен келу мүмкіндігі ешқашан болмағанын айтты.

БӘРІ ЖЫЛУДАН БАСТАЛҒАН

Петр Троценко: – 1989-1990 жылдары Оралда ТЭЦ (жылу электр станциясы) директоры болып жұмыс істедіңіз. Жұмыс қаншалықты қиын болды, әлгі қиын-қыстау кезеңде қандай проблемаларға тап болдыңыз?

Петр Своик: – Оған дейін Ақтөбеде «БатысҚазЭнерго» кәсіпорны басқарушысының орынбасары болдым, кейін мені энергетика министрлігіне қарасты капиталдық құрылыс бас басқармасының бастығы етіп Алматыға (өзім алматылықпын) жібергілері келді. Бірақ дәл сол кезде апатқа ұшырап, ұзақ емделдім, әлгі орынға басқа біреуді тағайындады, сондықтан маған Оралдағы ТЭЦ-тің директоры болуды ұсынды. Ол жаққа қуана-қуана кеттім, айтпақшы ол кезде кей қызметтер сайланбалы болатын.

Вячеслав Половинко: – Сонда қалай, сізді жұмысшылар сайлауға келіп, бюллетень тастап сайлады ма?

Петр Троценко: – Біреулерді дауыс беруге үгіттедіңіз бе?

Петр Своик: – Жоқ, ол кез романтикалық заман болатын. Халық, оның ішінде мен де басшыларды сайлау сияқты қайта құру, демократия принциптеріне құлшыныспен ойнады. ТЭЦ-те үлкен жиналыс өтіп, 400 адамнан тұратын ұжым бірауыздан дауыс берді, өйткені балама кандиат болған жоқ. Ол кезде 100 пайыз энергетик болатынмын, дүниеде энергетикадан маңызды, одан қызық ештеңе жоқ деп санайтынмын. Миымда вакуум генераторларды қосу схемалары немесе желілік сорғыларды қалай дұрыс орналастыру деген ойдан өзге ештеңе жоқ жүретінмін. Өндірістік тәжірибем аз еді, өйткені әлгі қызметке дейін мен ТЭЦ-тің суретін тақтаға ғана салған адаммын. Сондықтан мұндай практикалық жұмыс қатты ұнады. Ол жақтағы жұртқа да азды-көпті ұнаған сияқтымын, өйткені жұмысқа бар ниетіммен беріліп, қалай жұмыс істейтінін көру үшін кейде тіпті түнгі ауысымға да қалатынмын.

Вячеслав Половинко: – Сіздерде сайлауалды науқаны болды ма? «Мені қолдасаңыздар, тоңбайсыздар» деген сияқты сөздер айттыңыз ба?

Петр Своик (күліп): – Қайта құру оған әлі жеткен жоқ болатын. Ол кезде ешқандай популистік уәдені үйіп-төкпейтін. Яғни былай болды, «міне, ТЭЦ, ал ол жұмыс істеуі тиіс, ал проблема тау төбе, Петр Владимирович өндірісті қалай кеңейту, қуатын қалай арттыруға болады деген мәселелерді шешудің жолын біледі. Сондықтан осы кісіге дауыс берейік» деген сарында. Тіпті жұрт алдына шығып сөз сөйлегенім де есімде жоқ.

Вячеслав Половинко: – ТЭЦ-те қандай проблемалар болды? Ақша мүлде жоқ болған шығар?

Петр Своик: – Совет үкіметі тұсында өндірістік және құрылыс саласында дәл осы ақша жағынан ешқашан проблема болмайтын. Мысалы, қуаттылығы жетіспей жататын, құрал-жабдықтар ескіріп кетуі сияқты проблема бар делік. Бірақ қажет қазандық, турбина, трансформатор қажет деген жобаңды дәлелдеп өткізе алсаң, ешқандай проблемасыз қаржыландырады. Материал жағынан біраз жүгіруге тура келді, өйткені жетпейтін. Мысалы, жылу желілерін алайық. Біріншіден, ескі, екіншіден, жылуды өткізу қуаты жетпейтін. Ал ол кезде Түркіменстан мен Өзбекстаннан Ресейге Батыс Қазақстан арқылы өтетін газ құбырларын жиі ауыстырып жататын. Әлгі құбырлар жылу желілеріне қойылатын талапқа үш есе артық сай, таптырмайтын құбырлар болатын. Маған оларды қуана-қуана беретін, тек қазып, шығарып алатын және Оралға жеткізетін техникаңды жіберсең болды, ал құбыр үшін ақша төлемейсің. Экскавторшылар, трактористер мен КамАЗ жүргізушілеріне төлейтін жалақы тапсаң болды. Ал бұл қиын шаруа болатын. Бірақ амалын тапсаң, ол кезде ондай мәселелер шешілетін.

ЖЫЛУДЫҢ КҮШІ

Петр Троценко: – Ол жылдары Оралда, оның провинциялық қоғамында антикоммунистік көңіл-күй байқалды ма? Жұрт көп ұзамай СССР құлайтынын түсінді ме әлде әркім күнкөріс қамымен болып, саясатта шаруасы болмады ма?

Петр Своик: – Ол замандағы жеке әсерлерімді еске алсам, мен жақын араласқан адамдардың ішінде – ал олардың көбі қатардағы қызмет атқаратын – антикоммунистік көңіл-күй болған жоқ, өйткені қайта құруды компартияның өзібастады ғой. Кей партократтарды жек көрді, бірақ Горбачевтің қайта құру ұрандарын қолдағандарды өте жақсы қабылдады. Бүкіл халық болмағанымен, бәрін қайта құрып, демократияға, нарықтық экономикаға көшу қажеттігін жұрттың көбі ұқты. Қазіргі заман тұрғысынан алып қарағанда, біз шартты Батыстың алдында тізе бүктік, бірақ ол кезде өз еркімізбен қуана-қуана, ал кей тұстарда ұйымдасқан түрде тізе бүктік. Өйткені өзін құрдымға кетірген көп нәрсені компартияның өзі жасады. Мысалы, халық депутаттарының әлгі съезін компартияның өзі ұйымдастырды емес пе, яғни өзінің түбіне жеткен балама күшті өзі ұйымдастырды.

Вячеслав Половинко: – Мұндай жағдайда саясатқа қалай араласып кеттіңіз?

Петр Своик: – Мен ТЭЦ-тің қызметін енді ғана бастаған, бірақ құлшынып тұрған (сол құлшыныстың арқасында көп нәрсе жасалды) директоры болдым, сол арада қайта құру басталып кетті, сондықтан «БатысҚазЭнерго» басшылығынан «шаруашылықты жүргізуге дербестік беріңдер» деп талап ете бастадым. Қазақстанда да, бүкіл СССР-де де бір уақытта қалалық кеңестерге сайлау болды. Ал мен қызметіме байланысты сайлауға түсуге тиіс болдым, өйткені ТЭЦ-ке тікелей қатысы бар мәселелер көп қой. Ішінде жұртқа танылған, мысалы көп жыл ұшқыш болған екі-үш адам бар 10 шақты кандидат тіркелді. Ал ол кезде халық мұндай дүниелерге құлшыныспен қарайтын, сондықтан сайлауалды жиналыстарына қаптап келетін. Ал мына жерде бәрі сәтімен болып кетті. Мектептің үлкен залы сайлаушыларға лық толды, кандидаттар «сендерге ананы істеп беремін, мынаны істеп беремін» деп кезекпен сөйлеп жатыр. Мен шықтым да «Егер кімнің қолынан не келетіні жағынан күш сынассақ, сіздер мені автоматты түрде сайлауға тиіссіңдер, өйткені мына сайлау учаскесінде ТЭЦ-ке қарайтын тұрғын үйлер өте көп» дедім.

Вячеслав Половинко: – Ал дауыс бермесеңдер, жылуды өшіріп тастаймын дедіңіз...

Петр Своик: – Жоқ, олай деген жоқпын. Ал өмірі жөнделмей жатқан мына жолға жуырда асфальт төселді. Оны кім істеді? Оны біз, ТЭЦ төседі. Үйіңіздегі су құбыры кімдікі? Осылай сөйледім. Сосын мені, әрине бірінші турда сайлады. Бірақ бәрі қолында тұрған директорды қалай сайламасын?

Петр Троценко: – Сайламаймыз десе, тағы «өшіремге» басасыз ғой...

Петр Своик: – Ол кезде жұртты бұлай алдап-арбау ойымда да болған жоқ. ТЭЦ қаланы жылу мен ыстық сумен үздіксіз жабдықтап тұру үшін керек, тек сол үшін ғана! Содан кейін былай болды. Орал қалалық кеңесіне жаңа сайланған депуттардың бір тобы келіп, «Петр Владимирович, біз бірінші хатшыны емес, «Омега» зауытының директорын сайлағымыз келеді, сондықтан сіз осы мәселені шешетін сессия өткізіңіз» деді. Сессия қарсаңында Своикті көпшілік дауыспен жүргізуші етіп сайлады. Ал қала мен облыс билігі қимылдамай тұрып жарты сағат ішінде біз Болат Қинаятұлын [«Омега» зауытының директоры Молдашев] кеңес төрағасы етіп сайлап жібердік. Сессияны енді Молдашев жүргізе бастады, бірақ жігерленген депутттар үзілісте «Петр Владимирович, ал енді сізді қалалық атқару комитеті төрағалығына сайлайық» дейді.

Петр Троценко: – Қызмет сатысымен бірден шарықтағансыз ғой.

Вячеслав Половинко: – Жарты сағат ішінде

Петр Троценко: – Бұл Орал ғой.

​Петр Своик: – Сосын бірінші кандидатура – Қабиболла Жақыпов болды. Ол кезде ол кісі Орал қалалық кеңесі төрағасы болатын, кейін облыс әкімі, сосын мәжіліс төрағасы болды. Оған балама ретінде Своикті ұсынды. Шаруаға қыры бар адам ретінде Жақыпов «қазір мені сайласаңдар, мына көшеге мынаны істеп беремін, ал мына мектепке мынаны істеймін» деді. Своик демократиялық құлшыныспен қандай игі істер атқаратынын айта бастады. Ақыры дауыс беру басталды, осы арада демократтар жабық дауыс беруді талап етті.

Вячеслав Половинко: – Демократтар жабық дауыс беруді талап етті дейсіз бе?

Петр Своик: – Әрине, неге екенін қазір түсінесіңдер. Дауыс беріп болған. Комиссия «Барлығы 83 депутат дауыс берді, бюллетеньдер былай бөлінді: 41 адам - Жақыповқа, 41-і Своикке дауыс берді, біреуі жарамсыз деп танылды» деп жариялаған. Содан түн ортасына таман енді қалай дауыс береміз деген мәселені талқылай бастаған. Сол кезде облыстың бірінші хатшысы «бір-бірімізді білеміз, несіне қорқамыз, ашық дауыс берейік» депті. Депутаттардың тізімі оқылған, залдағы әр депутат орнынан тұрып Жақыпов немесе Своик деп айтады. Әлгі дауыс беруде Жақыпов Своиктен екі дауыс көп алады.

ӨЗГЕРІСТЕР ҚАРСАҢЫНДА

Вячеслав Половинко: – Сол 1991 жылы неше түрлі митингілер өтіп, казактар көтерілді.Сіз казактармен де доссыз, биыл олардың конгресіне қатыстыңыз. Сізді әлгі митингілерге тартқысы келгендер болды ма?

Петр Своик: – Жоқ, ол кезде мен ресми демократияны. Казактар қозғалысын азды-көпті білемін, өйткені ТЭЦ-тегі қызметкерлердің тең жартысына жуығы, бастықтардың көбі казактар болды. Бірақ мен мұның бәріне сенбестікпен қарадым. Меніңше, әлгі оқиғаны артық дабыралатып жіберген сияқты. Казактар қазір есімде жоқ қанша жыл, әйтеуір отанға бәленбай жыл қызмет еткенін мерекелегісі келді. Менің байқауымша, оның саяси астары жоқ еді.

Петр Троценко: – Әлгі оқиғалар кезінде Оралда болдыңыз ба?

Петр Своик: – Өтетін күнін де, орны да үнемі ауыстыра берген мерекеге дайындық жүріп жатқан кезде сонда болдым, бірақ өзім қатысқан жоқпын, жай-жапсарын білмеймін. Бірақ оларға қоғам онша назар аудармаған болатын.

Вячеслав Половинко: – Совет Одағы ыдыраған кезде де Оралда болдыңыз ба?

Петр Своик: – Жоқ. Қалалық атқару комитеті төрағалығына сайланбай қалғаннан кейін бірінші хатшы Есқалиевпен де, Гартманмен де (Владимир Гартман — 1989-1992 жылдары Орал облыстық атқару комитеті төрағасы болған. — Азаттық) арамыз шиеленісіп кетті.

Вячеслав Половинко: – Кімнің бастамасымен? Сіздің бе?

​Петр Своик: – Екеуі де бар. Әрине, олар бастықтар ғой. Сол тұста Қазақ ССР жоғары кеңесіне сайлау болайын деп жатқан. Демократия деп облыстық партия комитеті ұсынған кандидатқа қарсы түстім. Сайлау науқанын шынымен қызықты әрі өткіздік. Партия ұйымдастырған дені дұрыс жалғыз сайлау болып, мен аздаған басым дауыспен жеңдім. Сөйтіп туған қалам Алматыға Оралдан депутат болып оралдым. Ал Совет Одағы ыдыраған кезде мен Кремльде болдым. Халық депутаттарының әлгі соңғы съезіне делегацияны Назарбаев басқарып барған. Съезд біткеннен кейін Нұрсұлтан Әбішұлы Марат Оспанов екеумізге «Қазір Явлинскийдің басшылығымен экономикалық одақ туралы келісім-шарт дайындалып жатыр. Сіздер осында қалып, әлгі келісім-шартқа Қазақстаннан атынан қатысыңыздаршы» деді. Қысқасы, мен әлгі топта жұмыс істей бастадым әрі ұлттар кеңесінен келген делегаттардың бірі болдым. СССР жоғарғы кеңесінде Михаил Сергеевич келіп «Қазір ғана Беловежье орманында СССР-ді таратып, ТМД құру туралы келісімге қол қойылды, мен бұған үзілді-кесілді қарсымын, сондықтан Совет Одағы президенті өкілеттігінен бас тартамын» деп айтқан желтоқсанға дейін жұмыс істедік.

Вячеслав Половинко: – Бұл хабар есеңгіретіп тастаған шығар?

Петр Своик: – Ол кезде бүкіл процесс табиғи, халықтың құлшынысымен жүрді. Қазір, көп жылдардан кейін ол жағдайды, әрине өзгеше көзқараспен бағалаймын, бірақ ол кезде әлгі хабарды сабырмен, бірақ құптап қабылдадым.

«АЙМАҚ КНЯЗІ»

Вячеслав Половинко: – Енді аймақ мәселелеріне оралсақ. 1990 жылдары аймақтық саясат қалай болды? «Аймақ князьдері» деген көп тараған ұғым сол тұста пайда болды ма?

Петр Своик: – Совет Одағы тұсында аймақтық саясат бүкілодақтық және бүкілреспубликалық саясаттың бір бөлігі болды. Бірінші хатшы облыстың нағыз қожайыны болған. Партияның жоспарлағанның бәрі бірдей орындалмады, бірақ «мен мұны істеуге келіспеймін, өйткені көзқарасым бөлек» деген сияқты диссиденттік болмады. Кейін қайта құру заманы басталып демократияның нышандары байқала бастады, бірақ баяу, орнымен. Бұрынғы кейбіреуі болмаса, партқызметкерлердің бәрі құлшыныспен қатысты. Ал кейін президенттік билік қалыптаса бастаған кезде облыс әкімі, әрине өзі би, өзі қожа болды. Ол жоғары жаққа жалтақтап, нені талап етсе соны орындайды. Ал сот, құқық қорғау, экономикалық сала сияқтының бәрін уысында ұстайды

​Вячеслав Половинко: – Ол кезде 1990 жылдардың басында бұл құбылыспен жоғары жақтағы біреулер күресуге тырыспады ма? Мүмкін, бұған жоғарғы кеңес немесе президенттің өзі назар аударған шығар?

Петр Своик: –Ол кезде күресуді емес, енді қалай болуы тиіс дегенді ойладық. Тіпті сол кездің өзінде мықты бәсекелестік болды. Жоғарғы жақтың нұсқауынсыз сайланып, жоғарғы жақпен тайталасқан облыс басшылары болды. Басында сайланбалы жүйе қалыптастырып, парламенттік ел болуға бет алдық. 12 шақырылымдағы жоғарғы кеңес кез-келген мәселені қарай алатын. Яғни бүкіл билікке ие орган болды. Сондықтан қос билікті жою үшін президенттің көп күш (қандай күш екенін біз білеміз) салуына тура келді. Ал біз демократиялық депутаттар ретінде бес тең төрағасы (Ертісбаев, Оспанов, Белик, Қадырбеков және Своик) бар «Демократиялық Қазақстан» тобын құрдық. Заң шығару билігі атқарушы билікті қалыптастыруы тиіс деген идеяны өткізуге тырысып, дайындалып жатқан заң жобасына енгізуге жанталастық. Парламентке Нұрсұлтан Әбішұлы келіп «Сендерді толықтай қолдаймын, бәрін дұрыс ұсынып жатсыңдар, бірақ бұл идеяларың бөгетсіз өтуі үшін былай істейік...» деді. Біз келістік. Келесі күні әлгі заң жобасын дауысқа салды, бірақ өзге нұсқа өтіп, біз бір жақта қалдық.

БҮКІЛ ЕЛДІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ

Петр Троценко: – Қараусыз дүниенің бәрін кешегі партия қызметкерлері қалай жекешелендіріп алды?

Петр Своик: – Солай болатыны белгілі еді, ал басқаша болуы мүмкін бе еді, оны білмеймін. Өзімді мысалға келтіріп айтайын. Үкімет мүшесі болсам да жалақысының бір бөлігіне кәсіпорынды еңбек ұжымы сатып алатындай ету керек деп ұжымдық жекешелендіру схемасын ұсындым. Ал мұны президентке толық баяндап беретін мүмкіндігім болды. Бірақ одан не шығар еді? Ештеңе шықпас еді деп ойлаймын, өйткені жеке меншік тұжырымдамасы қабылданып қойғаннан кейін (ал оны қабылдау дұрыс болды ма, жоқ па – жеке әңгіме) ешқандай жеке меншік колхоз болмайды. Ал сен билікте болсаң немесе өзге артықшылықтарың болса, онда меншік иесі боласың. Ал кездейсоқ біреу меншік иесі болса, онда бұл қаншалықты әділ және тиімді болатыны бұдан да үлкен сұрақ болар еді.

Вячеслав Половинко: – 1990 жылдары сіз жоғарғы кеңестің экономикалық реформалар, бюджет және қаржы мәселелері жөніндегі комитетінің хатшысы болдыңыз. Ол кезде, яғни одақ ыдырап кеткеннен кейін елде қанша ақша болғанын білесіз бе?

Петр Своик: – Мен дағдарысқа қарсы құрылған екі комиссия құрамында болдым. Ол кезде әлгі комиссиялар үкімет мүшелерінен, белсенді депутаттар мен әлдебір сарапшылардан құрылды. Қолымызда не бар екенін анықтап, оны не істеу керектігін шешу екі комиссияға жүктелген міндеттердің бірі болды.

Вячеслав Половинко: – Сөйтсе де қанша ақша болды?

Петр Своик: – «Қанша ақша болды?» деген не сұрақ? Ол кезде «жалпы халықтық мүлік» деп аталатын дүниенің бәрі қанша тұратыны шамамен бағаланды. Егер жаңылыспасам, біреулер ол кезде қолымызда барды 600 миллиард долларға бағалаған.

Вячеслав Половинко: – «Әуелі экономика, саясат сосын» деген тезис сол кезде шықты ма?

Петр Своик: – Бұл мүлде саяси тезис болды, ол «Қазақстан - 2030» бағдарламасы жарияланған тұста шықты, әлгі формулада ешқандай экономика жоқ, таза саясат қана. Бірақ бізде қайбір жетіскен экономика болды дейсіз. Шикзатты сыртқа шығарып, сырттан ақша әкелуге негізделген экономика . Мұны дауыстап айтуға болмайды, өйткені бірақ іс жүзінде бүкіл экономика осы принципке құрылды.

Петр Троценко: – 1994 жылы сіз «Қазақстанның мемлекет ретіндегі тағдыры. Құрдымнан шығудың алғашқы қадамдары» («Судьба Казахстана как государства. Первые шаги от пропасти») деген кітап жаздыңыз, ал Серікболсын Әбділдин 1994 жылы Қазақстан құрдымға кетіп қала жаздаған дейді.

​Петр Своик: –Әлгі кітапты өте ақылды кісі, марқұм Вениамин Ланько екеуміз жазып, Қазақстан құрдымға кетіп барады деген идеяны тықпалаған жоқпыз. Керісінше, әлгі кітап егемен, нарыққа көшкен, демократиялық Қазақстанды қалай құруымыз керек деген құлшынысқа толы болды. Ал 1994 жылы ойымыздағыдай дүние құрып жатпағанымызды түсіндік.

Петр Троценко: – Тіпті сол кездің өзінде түсінікті болды ма?

Петр Своик: – Экономика қирап жатқанына қарамастан, 1994 жыл Горбачевтің көбірек тәуелсіздік беріп, демократия принциптері мен нарыққа көшу керек деген идеяларын іске асырған жыл болды. Еуразия кеңістігінде, билікті құрғақ қиялсыз құру мен экономиканы қалай қалыптастыру керек – бұл өзге мәселе. 1994 жылы бұл жайлы қорытынды жасауға тәжірибе аз болды.

Вячеслав Половинко: – Кітабыңызды Назарбаевқа сыйлаған жоқсыз ба?

Петр Своик: – Жоқ, ол не үшін керек?

Вячеслав Половинко: – Іске жарату үшін, мысалы.

Петр Своик: – Мен ешқашан президентке жақын жүруге тырысатындардың қатарында болған емеспін. Онымен бірнеше мәрте жеке кездестік, президент қатысқан көпшілік шаралардың талайына қатыстым. Бірақ оның алдынан жүгіріп шығып, көрініп қалайын деген ой ешқашан миыма келмепті. Ал кітапты несіне сыйлаймын? Біз ел үшін маңызды әрі қажет болып көрінген нәрсені жаздық деп ойладық.

СВОИК ҚАНА ҚАРСЫ, ҚАЛҒАНДАРЫ - ҚАЛЫС

Вячеслав Половинко: – Сіз монополияға қарсы комитетті де басқардыңыз ғой. Түбі жеңіс монополистердікі болса, әлгі комитетте қандай мән болды? Демек сол кездің өзінде түр көрсету болған ғой, яғни комитет бар, ал күрес жоқ?

​Петр Своик: – Бұл құр түр көрсету болды дегенге мүлде келіспеймін. Мені оппозицияға жіберуге өзім саналы түрде итермелегендеймін, өйткені баға саясаты және монополияға қарсы комитеттің нағыз төрағасы болуға тырыстым. Алғашқы кезеңде - Терещенко үкіметі тұсында үкіметтің холдингтендіру саясатына бар күшіммен қарсы шықтым. Яғни бізде жеңіл өнеркәсіп министрлігі болды, оны «жеңіл өнеркәсіп» холдингіне айналдырды. Бізде жергілікті өнеркәсіп министрлігі болған, оны жергілікті өнеркәсіп холдингіне айналдырды. Сондықтан ертегідегі жалмауыз кемпір құсап күн сайын қарсы шығуға тура келді. Ал кейін Қажыгелдин келген кезде тағы, бұл жолы керісінше тіресуге тура келді, өйткені дехолдингизация саясаты басталды, бірақ оны кәсіпорындарға экономикалық еркіндік беру үшін емес, орталықтандыру схемасы үшін. Яғни үкіметтегі кезімде «істеп жатқандарыңның бәрі дұрыс емес» деп айтуға тура келді. Тіпті бірде монополияға қарсы комитеттің жұмысы туралы баяндамамды тыңдап отырған Терещенко «Петр Владимирович, егер сондай түзу адам болсаңыз, ал біздің істегеніміздің бәрі дұрыс болмаса, оппозицияға кет те, сол жақтан талап ет!» дегені бар. Мен оған «Сергей Александрович, бұл мәселеге қатысты өзім де көп ойландым әрі өз еркіммен кетпеймін деген ұйғарымға келдім. Мені қуып шыққанға дейін талап ете беремін» дедім.

Петр Троценко: – Ол кезде пікірлестеріңіз болған жоқ па? Сізді ешкім қолдамай, бәріне жалғыз қарсы шықтыңыз ба?

Петр Своик: – Өзге министрлердің мені қолдауға құқы болмады. Транспорт министрі, қаржы немесе экономика министрі «Своикті қолдаймын, ол кісінікі жөн десе, біріншіден, құзыретін асырып алады, екіншіден, саласына онша жақсы қарамайды деген сөзге қалады, үшіншіден, қолдау деген дәстүр жоқ болды.

СВОИКТІҢ ТАҒЫ БІР ҚЫРЫ

Вячеслав Половинко: –Енді оппозициялық қозғалыс жайлы қысқаша айтып берсеңіз. Сіз «Азамат», ДВК, «Азат» үшеуінде де болдыңыз. Шын мәнінде, Қазақстандағы оппозиция тарихы неліктен шым-шытырық болды. Тіпті өзіңіз де орныңызды іздеп жүргендей, бір партиядан екінші партияға көшіп жүрдіңіз.

Петр Своик: – Айтып отырғандарыңыздың ішінде біреуімен ғана келісемін, оппозиция тарихы бірыңғай шым-шытырық екені рас. Ал бір партиядан екіншісіне көшіп жүрді дегеніңіз мүлде дұрыс емес. Мен ешқайда көшкен жоқпын, Қазақстанның саяси жүйесін демократияландыруға күші келетін (ол кезде солай үміттендім) партияда болдым.

Вячеслав Половинко: – Яғни партия Своиктің ыңғайына қарай құрылды ма?

Петр Своик: – Своик үнемі алғы шепте тұрған партияда болды. Сондықтан мен кез-келген партияның президенттік билікті парламенттік-президенттік институтқа ауыстыратын, жергілікті өзін өзі басқаруға көшіретін балама бағдарлама ұсыну қабілетіне мән бердім. Өкінішке орай, оппозиция биліктің айнасы ғана болды, бірақ бұл - өзге мәселе, біздегі билік көсемдік (елбасы) болғандықтан, оппозиция да осы принципті ұстанды. Яғни «Азаматтан» өзге оппозициялық жобалардың бәрі қазіргі президентті өзі немесе өз адамына ауыстыру жобасы болды. Ал президент қазақстандық оппозицияның пиғылын жұрттың бәрінен жақсы түсінгендіктен, қазақстандық оппозиция президенттік көсемдіктің айнасы болудан аса алмады.

Бұл - қиын жағдай, өйткені бәрібір билікті институттандыру процесі жақындап келеді, Назарбаев қайта тумайды және ондай ешкім болмайды. Оның өкілеттігін қабылдап алған кез-келген адам жеке-дара билік құрмай, оны бәрібір институтқа айналдыруға мәжбүр болады. Бұл тұрғыдан алғанда, биліктің бір бөлігі ретінде оппозиция қажет болады, бірақ оппозициялық алаң әбден оталып, азғаны соншалық, Қазақстан әлдебір авторитарлық форманы жалғастыруға мәжбүр, ал бұл жаман, өйткені авторитаризм – мешеу, қазіргі заманға сай емес, тиімділігі жоқ технология.

Вячеслав Половинко: – Оппозицияның билікке келуіне нақты мүмкіндігі болды ма? Әлде бәрі циркте өткізген форумдар деңгейінде аяқталды ма?

Петр Своик: – Билікке келу деген не? Қазақстанда билік бір адамның қолында, бөлінбейді. Назарбаевты әлдекімге ауыстыруға ешқашан ешбір болмашы нақты мүмкіндік болған жоқ. Астыртын әрекеттер болды, бірақ олардың ешқайсысы да ондай жағдайға жетккізе алған жоқ.

БІР ҚАДАМ ШЕГІНУГЕ БОЛМАЙДЫ

Петр Троценко: – 1990 жылдардың қай оқиғасы елді дамытуға елеулі түрткі болды? Сіздің еркіңізге салса, 1990 жылдардан біздің заманымызға нені әкелер едіңіз?

​Петр Своик: – Сұрағыңызға ол кезде және қазірге дейін болғанның бәрі Қазақстан үшін дұрыс және тиімді болған еді деп тосындау жауап берейін. біз сыртқы ғана емес, ішкі саясатты да қалыптастырдық. Одақтың ыдырауы біздің қатысымыз жоқ екені - объективті факт, экономиканы коммерцияландыруды да біз ойлап тапқан жоқпыз. Назарбаев пен бүкіл билеуші таптың дарындылығы сол - біз ағысқа қарсы емес, ағыстың ыңғайына қарай жүрдік. Әлгі сыртқы ағысты пайдаланып саяси және экономикалық сапамызды жақсартып алуға бізде мүмкнідік болды. Бірақ әлгі мүмкіндіктерден үнемі айырылып қалып отырдық.

Вячеслав Половинко: – 1990 жылдарға қайта оралғыңыз келер ме еді?

Петр Своик: – Тағы да сіз күткендегіден өзгеше сарында жауап беремін. 1990 жылдардың орта шені болып қалған, нақтырақ айтқанда 1995 жылға дейін атқарған шаруаларыма көңілім толатын. Тек монополияға қарсы комитет төрағасы қызметінде жүргенде ғананемен айналысып жүргенім мүлде ұнамайтынын байқадым. Сондықтан 1995 жылы Виктор Вячеславович [Храпунов] немесе Владимир Сергеевичке [Школьник] айналу керек немесе өзге бірдеңемен айналысу керек деген ой келді. Жасым сәл үлкен болып, қызметте өсу қиындау тисе, онша тайталаспай, билікте қалуға тырысушы едім. Бірақ ол кезде мен мүлде өзге адамға айналатынымды түсінемін. Тіпті үкіметтен қуып жіберіп, қиналсам да, ол кезде де, қазір де әлдебір бастыққа жалтақтамай ойымдағыны айта аламын.