Сонымен соңғы бес жылда Қырғызстанда екінші рет аяқастынан билік ауысты. 2005 жылғы наурыздағы оқиға тарихта «Қызғалдақ төңкерісі» деген атпен қалды. Қырғызстандағы 6-7 сәуірдегі халық толқуларына сарапшылар әзірге нақты бір ат беріп, айдар таға қойған жоқ.
Қырғыз халқы не себепті тағы көтерілді? Қырғызстандағы непотизм, жемқорлық, билікті бүтін әулеттің басып алуы, тамыр-таныстық, баспасөздің қадағалануы, оппозиция белсенділерінің қамалып, қуғындалуы сияқты мәселелері еншілес Орта Азияның басқа да мемлекеттерінде осы қырғыз толқулары сияқты наразылық шаралары орын алуы мүмкін бе? Азаттық радиосының кезекті дөңгелек үстел талқылауы осы тақырыпқа арналды.
Оған Қырғызстан бойынша талдаушы, «Азат Еуропа»/«Азаттық» Радиосы қырғыз редакциясының жетекші қызметкері Венера Жұматаева, қазақстандық саясаттанушы әрі Алтынбек Сәрсенбайұлы қорының президенті Айдос Сарымов қатысты.
Сондай-ақ Прагадан Тәжікстан бойынша сарапшы, Азат Еуропа/Азаттық Радиосы тәжік редакциясының қызметкері Салимов Мирзоның және Өзбекстан бойынша сарапшы әрі өзбек редакциясының директоры Әлішер Сыддиқовтың, Болгариядан Түркіменстан бойынша сарапшы, адам құқын қорғайтын «Түркіменстанның Хельсинки қоры» ұйымының төрайымы Тәжігүл Бегмедованың пікілерін тыңдай аласыздар.
Дөңгелек үстелдің жүргізушісі Сұлтан Хан Аққұлұлы.
ОРТА АЗИЯЛЫҚ БИЛІКТІҢ ОСАЛ ТҰСТАРЫ ҰҚСАС
Жүргізуші:
– Сонымен, талқылайтын бірінші мәселе: Қырғызстандағы баскөтерулердің түпкілікті себебі неде болды? Ол биліктің әлсіздігі немесе жемқорлық пен туыс-тамырлыққа батуы ма? Не болмаса – биліктің қуғын-сүргін саясаты мен халықтың ауыр тұрмыс-тіршілігі ме әлде халықтың еңсесін еріксіз көтеретін басқа бір жасырын себеп болды ма?
Мысалға, Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев көрші елдегі төңкеріске тіс жарып пікір айтқан сөзінде тек әлеуметтік проблемарды көретінін аңғартты. Оның салыстыруынша, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің көлемі Қырғызстанда 800 долларға тең болса, Қазақстанда – 8 мың долларға тең көрінеді.
Бір ауыз сөзбен жауап беруге болатын екінші сұрақ: егер бірінші төңкеріс «Қызғалдық төңкерісі» деп лирикалық атаумен аталса, екінші төңкеріс қандай атаумен немесе қандай саяси сипаттамамен тарихта қалады?
Алдымен осы сауалға тәжік сарапшысы Мирзо Салимовтың айтқан пікіріне құлақ түріп көрейік.
Мирзо Салимов:
– Менің ойымша, қырғыз өкіметі Советтік дәуірден кейінгі биліктердің ішінен ең әлсізі болып келді. Ал Қырғызстанды соңғы төңкеріске жетелеген сыртқы күштер өзге бұрынғы биліктерге, оның ішінде Тәжікстанның, Грузияның, Украинаның және басқа елдердің биліктеріне сабақ болсын деп, сол әлсіз билікті жығып берді. Билік басында отырғандар өздерінің басына да осындай күн туатынын онсыз да түсінді.
Қырғыз мәселесіне деген өзінің көзқарасын ашық айтқан Владимир Путин де бұл төңкерістің сыртында кімдердің тұрғанын бүкпелеп жеткізді. Алайда, ішкі факторларды да жоққа шығаруға болмайды: бұл биліктің халықтың үмітін ақтамағаны, тарифтердің күрт қымбаттауы, оппозиция қайраткерлерінің тұтқындалуы – барлығы жиналып Қырғызстанда халық толқуын көтерді.
Бірақ осы оқиғаларды кейбір аймақтық қарама-қайшылықтардың контексінде де, мысалға, әсіресе трансшекаралық өзендердің суын бөлісу мәселесі арнасында қарастыру керек деп ойлаймын. Осы қарама-қайшылықтардың ең зор салдары ретінде – «Қамбар-ата» су-электр бекетінің құрылысы бірнеше жылға кейінге ысырылады.
Жүргізуші:
– Бұл тәжік сарапшысы Мирзо Салимовтың пікірі болды, ал енді Түркімен сарапшысы Тәжігүл Бегмедованың сөзіне назар аударайық.
Тәжігүл Бегмедова:
– Байқасаңыздар, қырғыздар – азаттықты өте сүйетін халық. Әрине, олар өз үміттерінің ақталмағанына қатты қапаланды. «Қызғалдақ төңкерісінен» кейін халық жаңа биліктен мемлекетті басқаруға басқаша қарайды деп үміттенді.
Алайда Қырғызстандағы экономикалық ахуал еш түзелмей қойды. Бакиевтің өзі болса «стандартты билеушілер» деп аталатындардың «даңғыл жолына» түсіп құлдырады. Біздің Түркіменстанда оны «башизм» деп атайды. Оның өзінде де «туыс-тамырлық билік құру», қоғамның пікірін елемеу сынды жаман жолға түсті.
Елде өндіріс деген атауымен жоқ, зауыт-фабриктер әлдеқашан күйреген, жұрт күнкөрістің қамымен жалақы іздеп Қазақстанға ағылуға мәжбүр болды. Бір есеп бойынша, халықтың бестен бір бөлігі – еңбек мигранттары.
Егер байқасаңыздар: елде кедейлер көбейген сайын, биліктің асып-тасуы, жеке басқа табынушылық пен бір тұлғаны жер-көкке сыйғызбай насихаттау да дәл солай өсе түседі.
Тұтастай алғанда Құрманбек Бакиевтің билігінде бірізділік, сабақтастық болмады, асып-сасқандық, жалтақтық байқалды. Сабырлылық, салмақтылық болмады.
Бакиев сияқты басшыларға тарихшылар мен саясаттанушылар әлі де лайықты сипаттамасын береді ғой деп ойлаймын. Ал қоғамдық белсенділер өздеріне қарсы қысымның, бақылаудың, шектеулердің күшейе түскенін сезінгенде, интернетке шектеу қойылғанда Бакиевтің авторитаризмге қарай бұрылғаны айқын байқалды.
Сондықтан да наразылық өсе түсті. Алайда наразылық – қантөгіс, төбелес, елді тонау тәрізді өзінің ең нашар жағынан көрінді. Ондай құбылысқа жол берілгені үшін ел басшылығы жауапты.
Ешқандай зұлымдыққа жол беруге болмайды. Өйткені, тіпті бір адамның да қазасы орны толмайтын қасірет емес пе? Ол қырғыз елінде құрбан болғандар ондаған, ал жараланғандар тіпті жүздеп саналады. Бұдан жаның түршігеді.
Қырғыз халқының өзі зұлымдықты жақтырмайды.
Жүргізуші:
– Бұл Түркіменстан бойынша сарапшы Тәжігүл Бегмедованың сөзі болды. Ал Айдос мырза, осы айтылғандарға сіздің қосарыңыз бар ма?
Айдос Сарымов:
– Бүгінгі күні Қырғызстанның халқы мен билігі көптеген мәселені өздерінің заңдық мемлекеттік институттарынан гөрі, көшеге шығумен шешкенге әдеттеніп алған сыңайлы. Яғни, бүгін кез-келген жағдайда көше мемлекеттің кез-келген мәселесіне араласып, көше кез-келген мәселені шеше алатын халге жетті.
Құрманбек Бакиевтің кетуі заңды нәрсе. Жемқорлыққа әбден белшесінен батқан, туған-туыстарын мемлекеттік лауазымдарға отырғызып, саяси қарсылас-бәсекелестерінің көзін жоюға жол беруі анық болғандықтан, бұл жағынан ешқандай күмән жоқ.
Бірақ маңызды мәселе – тағы 5 жылдан кейін бүгінгі төңкеріс тағы қайталанбай ма? – деген үлкен сауал туады. Қазақстандағы мамандардың арасында болған әңгімелерге құлақ түретін болсақ, егер Қырғызстандағы оқиға қайталанатын болса, одан да қазіргі билігіміз қала берсін деген пікір басым болып барады.
Қазір Қырғызстанның халі өте қауіпті. Бір Қырғызстанның орнына екі мемлекет пайда болмай ма деген қорқыныш та, үрей де жоқ емес!
Жүргізуші:
– Рақмет. Ал енді Өзбекстан бойынша талдаушы Әлішер Сыддиқов не ойлайды? Соған ден қояйық.
Әлишер Сыддиқов:
– Біз Қырғызстанда болған оқиғаның тереңде жатқан себептерін сөз етіп отырмыз. Менің ойымша, ең терең себебін қырғыз халқының өзіндік демократиялық рухынан іздеген дұрыс.
Қырғыз халқы – ол өзбектер емес, ол тәжіктер де емес... Мен әсіреұлтшыл емеспін, халықтың өзі осындай: түпкілікті алғанда – бұл қолынан іс келетін, қабілетті, саяси азат халық. Менің айтпағым осы. Міне осыны ешқашан ұмытуға болмайды.
Оған қоса, менің әріптестерім тізіп келтірген себептерді алсақ: егер төңкеріске биліктің жемқорлыққа белшесінен батуы, биліктің туыс-тамырлыққа құрылуы және тағы-тағылар ғана себеп болған болса, онда Өзбекстанда мұндай төңкеріс екі рет емес, 3-4 рет болуға тиіс еді. Және олар Қырғызстандағыдан әлдеқайда қанқұйлы, одан әлдеқайда кең әрі ауыр болатын еді.
Бірақ менің айрықша назар аударғым келетіні: қырғыз халқы Орта Азияның басқа ұлттарынан тым ерекше. Біздің өзбек радиомыздың кейбір тыңдарманы бұл халыққа зор қызғанышпен қарайды.
Біздің редакциямызға телефон соққан тыңдарманымыздың айтқаны: «егер Ислам Кәрімовтің билігін құлату үшін менің дүкенімді тонау керек болса, онда мен плазма теледидарымды көшеге өзім алып шығатын едім. Оны қиратсын! Менің өзімнің автокөлігімді өртеуге өзім беретін едім».
Яғни халық демократия орнатқысы келген «тонаушыларға» немесе «қарақшыларға» өздерінің дүние-мүлкін тонауға беруге әзір. Тек олар демократия орнаса екен дейді. Менің айтайын дегенім осы еді.
Жүргізуші:
– Бұл Өзбекстан бойынша сарапшы Әлішер Сыддиқов болатын. Ал енді Венера ханым, айтылған пікірлерге қосарыңыз немесе қарсы айтар сөзіңіз бар ма?
Венера Жұматаева:
– Қырғызстанда болған бар оқиғаны төңкеріс деп атасақ, онда бұл үшінші төңкеріс. Өйткені, Орта Азияда бірінші болып 1990 жылы Коммунистік партияның лидері Абсамат Масалиевті ел болып көтеріліп қызметінен түсіріп, оның орнына біз жаңа лидер алып келеміз деп, саясаттан алыс, ғалым, академик Асқар Ақаевты сайлады.
...90-шы жылдардың басында сол Ақаев алып келген еркіндіктің ауасы, сол азаттықтың демі ел ішіне соншалықты терең сіңіп кетті. Қазір Қырғызстанда адамның құқын қорғау қозғалысы өте күшті. Әрбір ауылға, әр қышлаққа барсаңыз, сол жерден 3-5 үкіметтік емес ұйымды табасыз. Көпшілігінде әйелдер жұмыс істейді.
Әрбір ауыл-қышлақтағы сол әйелдер өзінің құқын қалай қорғау керек, өзінің құқы үшін қалай күресу керек, еркіндік үшін не істеу керек – бәрін үйретеді.
Қысқасын айтқанда, Қырғызстанның барлық басшысы елдің осындай көтерілісі арқылы келді. Сол басшылар өздерін билікке халық отырғызған соң, өздерінің халық алдындағы жауапкершілігін ұмытпауы керек. Халықтың басшыларға деген талап-тілегі өте күшті.
Ал қазір төңкеріске шыққандар: «Біз Бакиевті билікке отырғызып 5 жыл еркелеттік, ал қазіргі билікті ары кетсе 1-1,5 жыл көреміз, жақсы іс атқара алмаса, оларды да құлатамыз», – дегенді айтып отыр.
«БАШИЗМ» ҮРЕЙІ
Жүргізуші:
– Енді дөңгелек үстеліміздің екінші мәселесіне келейік. Қырғызстанды екінші мемлекеттік төңкеріске жетелеген барлық саяси және әлеуметтік-экономикалық проблема мен құбылыс – Орта Азияның Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Қазақстан сынды өзге елдерінде де жеткілікті.
Ол елдерді де авторитарлық, ал кейбірінде тіпті диктаторлық билік үстемдік етеді, қалған 4 республиканың билігі де жемқорлыққа батып, отбасылық, туыс-тамырлыққа арқа сүйеген, Қазақстаннан басқаларында халықтың шешімі табылмаған әлеуметтік проблемалары шаш-етектен келеді. Ал президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзіне қарағанда, «Қазақстан өткен жылдарда бейбіт өмірге сүңгіп жүр, жұрт ештеңеге алаңдамай еңбек етіп, бала тәрбиелейді, ел бірқалыпты тыныш» көрінеді.
Ал Қырғызстандағыдай ушығы жеткен проблемалардың болуы – қалған 4 елде халық толқуын немесе мемлекеттік төңкеріс туғызуы мүмкін бе? Егер туғызбаса, ол республикада ахуал қалай өрбуі мүмкін? Ал туғызса, неліктен деп ойлайсыздар?
Тәжік сарапшысы Мирзо Салимовтың сөзін тыңдап көрейік:
Мирзо Салимов:
– Біздің халқымыздың басынан азамат соғысының өтуі салдарынан мұндай төңкерістің қайталануы мүмкін емес деп ойлаймын. Оның екінші себебі, менің ойымша, қазір Рахмонның саяси режимі өте қуатты және ол билікке барынша жармасып, оппозицияның өз билігіне дауласуына еш жол бермейді.
Бірақ бәрібір, – деп ойлаймын мен, – соңғы қырғыз оқиғалары ілгері басу болды және оң қадам болып табылады. Және ол Орта Азияның әбден асып-тасыған режимдерін терең ойға қалдырып, біршама кейін шегінуге мәжбүр етеді.
Мысалға мен алдағы 1-2 жылдың ішінде Эмомали Рахмон өзінің ұлдары мен қыздарын мемлекеттік лауазымдарға «жылжытуын» жалғастыра береді деп ойламаймын. Және де өзінің билігін құлатуға алып келетін дәл осындай тәсілді қолданбауы үшін ол әрбір қадамын Владимир Путин мен Мәскеуге жалтақтай отырып басатын болады.
Жүргізуші:
– Түркіменстан бойынша сарапшы Тәжігүл Бегмедованың пікіріне құлақ түрейік.
Тәжігүл Бегмедова:
– Қырғызстанға қарағанда, Түркіменстанда қоғам әлі де болса «башизмнен» өлердей қорқады. Өйткені, ресми биліктің қолында бүкіл репрессивтік құрал бар.
Түркіменстанның автократиясы аяу дегенді білмейтін өте зұлым. Халықтың мұңымен, талап-тілегімен санасу оның ойына да кіріп шықпайды. Бұл елде сөз бостандығы, тәуелсіз баспасөз, көп партия, заңды оппозиция немесе үкіметтік емес ұйымдар мен тағы-тағылар тіпті атымен жоқ.
Ал жалпыға бірдей мұндай құқықтар халықтың еркін сайлауымен, ойын-мұңын еркін жеткізе алуымен, дін бостандығымен, елдің іші-сыртында еркін жүре алуымен қарама-қатар болуы тиіс.
Мысалға, Қырғызстандағы оқиғалар туралы түркімен баспасөзі әлі еш хабар берген жоқ. Түркімен билігі халықты шынайы хабар алып тұру құқынан айырып отыр. Батыс үлгісіндегі бостандықтар Түркіменстанда атымен жоқ, тіпті биліктің Қырғызстандағы немесе Қазақстандағы элементтері де көрінбейді.
Түркімен халқында тіпті шынайы статистикалық мәліметтер де жоқ. Ал ресми жарияланған мәліметтер – олар әбден бұрмаланған проценттік «көрсеткіштер» ғана. Олар халықты алдайды.
Ең бастысы, түркімен халқы бейбітшіл, етек-жеңі түгел халық. Олар таңғы асына шайы мен бір үзім наны болғаны үшін Аллаға дән риза. Басым көпшілігі биліктен азық-түлігінің толыққанды болуын, денсаулық сақтаудың сапалы болуын, білім беру саласы халықаралық стандарттарға сәйкес болуын талап ету қауіпсіз деп есептемейді.
Міне осы айтылғандардың бәрін ескере отырып, дәл қазір Түркіменстанда төңкерістің болуы мүмкін деп айту қиын. Түркімен халқы өз тағдырының өз қолында екенін терең сезінуі үшін Түркіменстанға әлі ондаған жылдар керек-ау деп ойлаймын.
Ал әзірше түркімендердің көпшілігіне сырттан біреу келіп, елді өзгертіп әзірлеп береді деп ойлау ығайлы көрінеді. Егер бұрын Совет Одағы тұсында жұрт сол жақта бәрін түсініп, қажетті шешім қабылдайды немесе нұсқау береді деп Мәскеуге жалтақтайтын болса, ең өкініштісі – енді жұрт БҰҰ сынды халықаралық құрылымдардан көмек күтеді.
Меніңше, үкіметтік емес ұйымдарды, азаматтық қоғамды дамыту арқылы ғана Түркіменстанды қайсыбір реформаларға жеткізуге болады. Сол себепті де халықаралық ұйымдар Түркіменстандағы осы гуманитарлық дағдарысқа көбірек көңіл аударуға тиіс.
Түркіменстанның табиғат байлығы, оның ішінде газ қоры, бұқара халықтың пікірінше, Алланың жіберген қаһары, халықтың соры. Көпшіліктің айтуынша, егер газ болмағанда Түркіменстандағы ахуал өзгеше болар ма еді!?
Жүргізуші:
– Енді Өзбекстан бойынша талдаушы Әлішер Сыддиқовтың көзқарасы қалай екен? Соны тыңдайық.
Әлишер Сыддиқов:
– Өкініштісі, демократия – авторитаризм немесе диктатура сияқты өте «жұқпалы» емес. Әсіресе біздің Орта Азия аймағында. Мен тек Өзбекстан жөнінде айта аламын. Түркіменстан туралы айтылған пікірлер Түркіменстан үшін ғана шындық шығар?!
Алайда Өзбекстанда жұрт 2005 жылы Әндіжан қаласында көшеге шығып та көрді. Оның немен аяқталғанын барлығымыз да жақсы білеміз.
Сол қырғыннан кейін халық әбден қорқып, үрейленіп қалған. Дәл қазіргідей уақытта тағы да бас көтеру... Бәрі де біледі, бұл 70 адамды өлтіріп, тоқтай қоятын Қырғызстан емес, Өзбестанда қан өлшеусіз төгіледі. Біздің билік оңай беріле қоймайды.
Тіпті басқа мәселе: Өзбекстанда «сарай төңкерісінің» болуы әбден мүмкін. Оған қоса Ислам Кәрімовтің 72-ге келген факторы тағы бар. Ол бүкіл ТМД кеңістігіндегі ең қарт лидер. Сол себепті де жұрт Ислам Кәрімовтің саяси сахнадан заманы өтіп кетуін тосып отыр.
Міне осындай жағдайда Өзбекстанда қандай да бір төңкеріс немесе тағы басқа түпкілікті өзгеріс болады деу мүмкін емес.
Жүргізуші:
– Құрметті радиотыңдаушылар мен қадірлі қонақтар, Азаттық радиосы "Қырғыз халқы не себепті тағы көтерілді? Қырғызстандағы непотизм, жемқорлық, билікті бүтін әулеттің басып алуы, тамыр-таныстық, баспасөздің қадағалануы, оппозиция белсенділерінің қамалып, қуғындалуы сияқты мәселелері еншілес Орта Азияның басқа да мемлекеттерінде осы қырғыз толқулары сияқты наразылық шаралары орын алуы мүмкін бе?" тақырыбына арналған дөңгелек үстел талқылауын осымен аяқтайды.
Біз талқылауға қатысқан сарапшылардың пікірлерін қағазға ықшамдап, қысқартыңқырап түсірдік. Оның толық мәтінін сіздер дөңгелек үстелдің аудиожазбасынан тыңдай аласыздар.
