Қазақстанның жоғары басшылығы отандық баспасөзге қарағанда шетелдік, оның ішінде ресейлік бұқаралық ақпарат құралдарына (БАҚ) іш тартады, соларға ықыласпен сұхбат береді (немесе олардың интернет-конференцияларына қатысады), сұрақтарына жауап беріп жатады. Бұл нені білдіреді? Қазақтілді және орыстілді журналистиканың екі бөлек болуының себебі неде? Олардың айырмашылығы неде, олардың қандай ортақ проблемалары бар?
Азаттық радиосының дөңгелек үстеліне қатысатындар: Қасым Аманжолұлы – тәуелсіз журналист; Жәнібек Сүлеев – тәуелсіз журналист; Андрей Свиридов – шолушы, қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының тарихшысы; Әміржан Қосанов – Жалпыұлттық «Азат» социал-демократиялық партиясының бас хатшысы.
Дөңгелек үстелге шақырылған Қазақстан байланыс және ақпарат министрлігінің өкілдері – министрліктің жауапты хатшысы Қайрат Әбсаттаров пен ақпарат және мұрағат комитетінің төрағасы Болат Берсебаев пікірталасқа қатысудан бас тартты.
ЖУРНАЛИСТИКА ТАП БІР ЕКІ ЛАГЕРЬ СИЯҚТЫ
Жүргізуші:
– Қазақстанның қазақ және орыс тілінде шығатын баспа және электронды БАҚ екі бөлек өмір сүреді. Мұндай құбылыстың негізгі себебі неде? Қазақстандағы қазақтілді және орыстілді баспасөздің екеуіне де ортақ проблемалар бар ма?
Әміржан Қосанов:
– Жанрлық, тақырыптық, контенттік сипаттағы айырмашылықты соншалықты бір зиянды дүние деп айтпас едім. Қазақ тілі – ерекше орта, орыс тілі – ол да өзінше бөлек орта. Сол себепті, әр ортаға зәру тақырыптардың болары заңды. Мұндай шығармашылық айырмашылықтар болуы керек. Өйткені, БАҚ-тың бір-бірлеріне ұқсауы, яғни барлығының бірігіп бір ғана тақырыпты жазуы міндетті емес.
Бір жақсы жері, Қазақстанда БАҚ-тың құрылымдық жүйесі қалыптасқан. Бұл жерде сан жағынан мемлекеттік БАҚ-тың басымырақ болуы таң қаларлық жағдай емес. Рас, соңғы кездері халық тәуелсіз БАҚ-қа көбірек сенім арта бастады. Бірақ олардың құқықтық қорғалуы мәз емес. Нақты бір шенеунікті сынаудың салдары ауырлау болуы мүмкін. Соттың да әділ журналисті жақтай қоярына сенім жоқ.
Қазақтілді және орыстілді БАҚ бір ғана заң бойынша жұмыс істейді. Оларға ортақ бір жай – Қазақстанда баспасөзде айтылмайтын белгілі бір тұлғалардың, белгілі бір тақырыптардың бар екенін бәрі түсінеді. Яғни олар тек ішкі редактор, ішкі цензор ғана емес, осындай бір сыртқы цензордың да бақылауында.
Қазақ тілді және орыс тілді БАҚ-тардың арасындағы айырмашылық – көбіне-көп шығармашылық сипатта. Ал тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы, «орыстілді БАҚ-тармен салыстырғанда артта қалып қойды» деп қазақтілді баспасөзге қатысты айтылған сын қазір келмеске кетіп бара жатыр.
Мен – қазақ тілді журналиспін, бірақ орыс тілінде де жазып тұрамын. Осыған байланысты айтарым, мазмұндық жағынан, өткірлігінен, тақырыптық жағынан келгенде қазақ баспасөзі қазіргі оқырманға лайықты деңгейде.
Қазақстандағы БАҚ-тардың проблемасы мынада: барлық қазақтілді журналистер немесе оқырмандар орыстілді БАҚ-тарды оқи алады. Ал енді орыс тілді журналистердің басым көпшілігі, өкінішке қарай, мысал үшін айтсақ, бүгінгі дөңгелек үстелімізге қатысып отырған Қасым Аманжолұлының жазғандарымен түпнұсқадан таныса алмайды.
Қазақ және орыстілді БАҚ біртұтас болуы керек деп ойлаудың қажеті жоқ. Қазіргі оқиғалардың барлығы – қалыпты шығармашылық үдеріс.
Андрей Свиридов:
– Қазақ тілді баспасөз тек қазақ тілді ортаның ақпаратын беріп, пікірлерін қалыптастырады және жариялайды. Ал орыс тілді баспасөз – бүкіл Қазақстан қоғамына ортақ. Бұның өзі тарихи жағынан осылай қалыптасып қалған. Теориялық жағынан алғанда әлдебір орыс қауымдастығының ғана пікірін беріп, мүддесін білдіретін БАҚ-тар болуы керек еді. Бірақ мен мұндай БАҚ-тарды білмеймін. Мүмкін, бір кездері мұндай газеттер шыққан болар. Бірақ қазір орыс қауымдастығын біріктіретін ұйымдардың өзінде, менің білуімше, мұндай газеттер жоқ.
Бұл – біздегі екі баспасөзді бөліп тұрған жағдайлар. Мәселе біздегі
баспасөз қазақша және орысша болып бөлініп, содан соң екеуі бірігіп Қазақстан баспасөзін құрайтындығында емес. Жалпы қазақстандық ақпараттық кеңістігін ең алдымен орыстілді БАҚ құрап отыр. Ал қазақ тілді БАҚ-тың осы ақпараттық кеңістікте ерекше орыны бар.
Тағы бір айтайын дегенім, қай тілде шықса да, баспасөздің ортақ бір белгілері бар. Яғни орыс тілді және қазақ тілді сайттармен салыстырғанда, қазақтілді газеттерге жақындау орыстілді газеттер бар.
Қасым Аманжолұлы:
– Менің ойымша, орыс тілді және қазақ тілді журналистиканың Қазақстанда екі бөлек, екі түрлі тақырыптарда өмір сүруі – заңдылық. Өйткені екеуінің де өзіндік бір шынайы, терең аудиториясы бар. Аудиториясының түпкі мақсаттары сәл бөлектеу. Мәселен, қазіргі кезде қазақ журналистерінің оқырмандарын ең басты толғандыратын – ұлттық мәселелер. Ал ұлттық мәселелерді дәл қазір шынымен терең, менің қазақ тілді әріптестерім тәрізді көтеріп жүрген орыс тілді әріптестеріміз саусақпен санарлық, тіпті, жоқ. Сондықтан да дәл осы мәселелерде Қазақстандағы журналистиканын тілдік және мүдделік тұрғыдағы бөлінуі де заңдылық.
Осыдан шығатын мәселе, қазір Қазақстандағы қазақ тілді журналистер – бәсекеге қабілетті, Қазақстанда халықтың мұқтажын, барлық жағдайын түсініп отырған мамандар деп білуге болады.
Ал орыс тілді әріптестерім енді сәл ренжуі мүмкін: себебі олар көбінесе қалалық азғантай топтын мүддесін қорғайды және соны жеткізумен айналысады. Олардың көбі – қазір мені тыңдап отырған Андрей Свиридов мырза да, тіпті ұлты қазақ бола отырып, өз тілін түсінбейтін кейбір мырзалар да осы қазақ тілді өнімдерді түсінбейді. Сондықтан олар Қазақстандағы жағдайды толық бере алмай отыр.
Сөйтіп Қазақстанда қазір журналистика саласында екі түрлі лагерь пайда болды. Олардың арасында қақтығыстар да болып тұрады.
Орыс тілді және қазақ тілді журналистер билікті сынау мәселесінде көбіне бірігіп жатады, бірталай тақырыптарда бірге болады. Бірақ ұлттық мәселеге келген кезде орыс тілді журналистер (тіпті, оппозициялық бағытта болсын) билікпен ымыраласып кете береді. Бұл жерде орыс тілді журналистердің билікке өтімді, халыққа жетімді сияқты болып көрінуінің ең басты себебі, біздің Қазақстандағы билік – таза орыс тілді билік. Назарбаевтың маңайындағы адамдар орыс тілінде комментарий береді, орыс тілінде сұқбат береді, ақпаратты орыс тілі арқылы алады. Сондықтан Қазақстанда орыс тілді журналистика ықпалды сияқты болып көрінеді.
Аудитория, электорат тұрғысынан алған кезде қазақ тілді журналистердің оқырманы өте көп екен және олар күн сайын, ай сайын, жыл сайын қатты өсіп бара жатыр. Мұны қазір интернеттегі қазақ тілді сайттардың, қазақ тілді басылымдардың танымалдығымен, олардың өте бір күшті дүмпулі бағытпен жұмыс жасап жатқанымен түсіндіруге болады.
«ҚҰПИЯ ҚҰРАЛ»
Жүргізуші:
– Конституциядан орыс тіліне мәртебе беретін бапты алып тастауға шақырған хат қазақ интернет-порталында жарияланды. Оған ғалымдар, қоғам қайраткерлері, саясаткерлер – барлығы 138 адам қол қойды. Бірақ ешкім оған назар аударған жоқ. Бұл хат жайында орыстілді баспасөз хабарлаған соң ғана дүмпуі күшті болды. Бұл нені білдіреді?
Андрей Свиридов:
– Сіздің сұрағыңыздан тағы бір сұрақ туындайды: егер орыс тілді баспасөз бұл мәселені көтермегенде жақсы болар ма еді, әлде болмас па еді? Қалай дегенмен осы хаттың жазылғанын жария қылған орыс тілді БАҚ-тардың табылғаны дұрыс болды.
Айтпақшы, мен мазмұны осыған қарама қарсы, яғни «қандай жағдайда да Конституцияны өзгертуге болмайды» деген мағынадағы хатқа қол қойдым.
Қасым Аманжолұлы:
– Хат бір апта бұрын, жарияланған кезде қазақ тілді баспасөзде талқыланды, айтылды және бұған дейін де бұл мәселе көтеріліп жүрген. Бұл жерде орыс тілді баспасөздің неге соншама шу көтеріп отырғанын мен жақсы түсінемін: олар қорғану тактикасына көшті және өздеріне тықыр
таянғанын сезді. Біздің орыс тілді әріптестеріміз өздерінің комфортты жағдайынан, өте жайлы, мына орыстанып кеткен билікке ықпалды жағдайынан айырылып қаламыз ба деп қорықты. Қазақ тілді және ұлттық бағыттағы, шынымен дүмпуі мықты әлеуметте күштер келе жатқанын олар байқады да, өте бір қорқыныш сезім пайда болды. Бұл – нақты реакция.
Байқасаныз, осы билікті сынап келе жатқан әр түрлі оппозициялық басылымдар да, биліктің маңында Назарбаевты таңертеңнен кешке дейін мадақтап жүрген Ертісбаев мырза да – барлығы бір ауыздан «Конституцияға қарсы», «Конституцияны бұзатын дүние», «тіпті радикалды шешім» деген сияқты айыптаумен айналысып кетті. Екеуінің сөзі бір жерден шықты. Әншейінде бастары бір қазанға сыймайтын дүниелер бір қазанға сыйып кетті. Маған осы қызық болды.
Байқап тұрсаңыз, бұл жерде барлығы жеке тіршілік, жеке жағдай тұрғысынан келгенде, өздеріне тықыр таянғанын сезіп тұр. Халық бәрін байқай бастады, осы себептен бұлар қатты бұлқынып жатыр.
Қазақстандағы орыс тілді журналистер ешқашан Ресейдегі әріптестері тәрізді өте кең көлемдегі, қызықты телехабар, телеөнімдер жасай алмайтынын баяғыда мойындаған. Олар өздерінің қашан да солардың қайталамасы ғана болатынын біледі. Ал Қазақстанда қазақ тілді баспасөздің, оқырмандардың және жазармандардын билікке ықпалының күшеюі оларға өте қауіпті болып көрінді.
Сол себепті «ресми тіл мәртебесінен айыру керек» деген – радикалдық шығар, бәлкім, өте қатаң шығар – бірақ өмір сүруге толық құқығы бар ұсыныс. Орыс тілді БАҚ осы ұсынысты бір үлкен қылмыс жасағандай дәрежеде көрсетіп, жариялай бастады. Егер олар өздері айтып жүргендей шынымен әділетті, шынымен демократия жаршысы болса, ең әуелі ол хатты таза орыс тіліне толық аударып жариялауға тиіс еді. Олар толық жариялаған жоқ, өте танымал порталдар толық жариялаған жоқ – үзіп-жұлып, ортасынан тек ресми тілге байланысты ұсынысты ғана ғана көрсетіп, қорқытумен айналысты.
Одан кейінгі гәп саясаткерлердің тайғақтығына байланысты. Алғашында қол қойған саясаткерлер өзі қолы тұрған хаттан артынан айнып шыға келді. Бұл олардың қазақтың ұлттық бағыттағы жұртына, халқына жасаған бір сатқындау қылығы деп есептеймін.
Бұл – орыс тілді әріптестеріміздің «демократия майданында, демократия шебінде жүрміз» дей тұра, өздерін демократ ретінде ұстап, яғни Қазақстанда қазақ тілді кеңістік бар екенін, қазақ тілінде ақпаратты оқу керек екенін, бір уақыт олармен де санасу керек екендігін, бір уақыт сол тілде сөйлеп, бірнеше сағат уақыт бөліп, қазақ тілін үйреніп кету керек екендігін мойындамай отырғандарының және (қатты айтсам, кешіріңіздер) шовинистік пиғылдарының көрінісі. Соның шуы - бұл.
Тағы айтамын, олар өздерінің комфортты жағдайларынан айрылғысы келмейді.
Әміржан Қосанов:
– Біріншіден, «қазақ тілінде жарияланған бұл хат ешқандай толқу тудырмады» деген пікірмен келіспеймін. Бұл хат қазақ тілді ортада үлкен толқу тудырды. Қазақ тілді БАҚ оны барынша егжей-тегжейлі талқылады. Иә, алғашында бұл орыс тілді БАҚ-та болған жоқ.
Мемлекеттің тек ақпараттық қана емес, ұлттық саясаттағы ең бір осал тұсы – қоғамдағы өткір, түйінді мәселелерге көз жұма қарауы, ашық, әділ, білікті, ешкімнің ары мен намысына тимейтін әңгімеден басын алып қашуы.
Мемлекеттік тіл болып отырған қазақ тілінің ресми мәртебесі бар орыс
тілінің деңгейіне жете алмай отырғандығын біз қанша жыл бойы айттық. Бірақ билік бұған қатысты шөп басын да сындырмады. Билік тіл мәселесін әдейілеп жылы жауып қойып, керек кезінде қоғамды бөліп-жарып, өзіне ұпай алу үшін пайдаланатын құпия құрал ретінде ұстап отырған сияқты болып көрінеді. Қазақ тілінде қазақтарға бір сөз айтса, орыс тілінде орыстарға басқа бір сөз айтады.
Мен қатаң бақылауда отырған қазақ тілді мемлекеттік БАҚ-тың қарым-қатынасын көрдім. Оларға мықты цензура қойылған. Олар мемлекеттік саясаттың уысында отыр. Өкінішке қарай, бұл жерде тәуелсіз БАҚ айтқан мәселеде қазақтілді мемлекеттік БАҚ ұтылып қалды. Мен осы тұрғыда талқылауымыз керек деп ойлаймын. Және біржақты талқыламауымыз керек. Қазақтар, объективтік және субъективтік себептерге байланысты тұрмыста және жұмыста қазақ тілін жүз пайызға пайдалана алмайтын орыстілді азаматтарға қарай қадам жасаулары керек; оларға түсіністікпен қарап, бұл жұмысты балабақша мен мектептен бастаулары керек.
Дәл осы жерде пікір білдіретін орыс тілді журналистер де ұлттық сана-сезім үдерісінің өсуі жүріп жатқанын түсінулері керек. Бұл үдеріс 1991 жылы емес, естеріңізде болса, 1986 жылы-ақ басталды. Сонау Совет билігінің кезінде-ақ біздің қазақтілді шығармашылық зиялыларының тіл, мәдениет, руханият жайында айтқан сөздерін естеріңізге түсіріңіздер. Сондықтан сіздер оларға қарай екі қадам жасауларыңыз керек. Бұл мәселені шешуге Қазақстан қоғамының ақыл-ойы да, парасаты да жетеді. Қазақ – төзімді халық. Өзге халықтардың дәстүрі мен тіліне құрмет дегеннің не екенін қазақ жақсы біледі. Бірақ, сонымен бірге, қазақ өзге ұлттардан өз тіліне дәл сондай құрметті талап етуге құқылы.
Қазақ тілі осы елден басқа жерде, басқа ортада дами алмайды. Ал орыс тілі Ресейде немесе орыс диаспорасы мықты топтасқан өзге елдерде дами алады. Ал сонда қазақ тілі қайда барады?
БИЛІКТІҢ «ОРЫСШЫЛДЫҒЫ»
Жүргізуші:
– Қазақстан билігі Ресей ақпарат құралдарын артығырақ көреді. Мысалы, президент Назарбаев жаңа әлемдік валюта енгізу туралы мақаласын ресейлік «Известия» газетінде жариялады. Премьер-министр Кәрім Мәсімов пен Ұлттық банк төрағасы Григорий Марченко эксклюзивті сұқбатын орыс баспасөзіне бергенді тәуір көреді. Президенттің кеңесшісі Ертісбаев президент Назарбаевтың мұрагері жайындағы әңгімені орыстың «Коммерсант» газетінің бетінде талқылайды. Бұл нені білдіреді? Қазақстан билігі «қазақ БАҚ-тарының кәсібилігі мен ықпалдылық деңгейі ресейлік БАҚ-тардан төмен» деп есептей ме?
Жәнібек Сүлеев:
– Біз қазақ тілі біртіндеп кеңіп, бірақ әлі жеңіске жетпеген, бірақ көбіне көп орыс тілді ақпараттық кеңістікте өмір сүріп жатқанымызды мойындаймыз. Бірақ бұл орыс тілді ишара арқылы өткенде, ол барынша мультипликациялық әсер туғызады. Біз қазір әлдебір мүк басып кеткен ескі жайды көріп отырмыз... Тәуелсіздіктің 20 жылы деген не? Бұл тарих үшін қас-қағым ғана сәт емес пе? Бірақ ең негізгісі, бұл мәселені тоқтату керек.
Андрей Свиридов:
– Дәл осы жағдайда мен арсыздау болып көрінетін шығармын. Бірақ, біздің билеушілеріміз мұндай елеулі мақалаларын шетелдік БАҚ-тарда жариялаған кезде журналистердің, жұмсартып айтқанда, олардан сұқбат алу үшін Астанаға тегінен-тегін келе салатындығына күмәнім бар. Бұның барлығының тегін жасалмайтынын әлдебір түйсікпен сеземін, ал сыбайлас жемқорлық – біздің билеушілердің үйренген ортасы. Әрине, қажетті сұрақтарды қоятын журналистердің келуіне немесе олардың ресми сапарлар кезінде келуіне, болмаса қажетті ақпараттың жарнама есебінде шығуына ақы төлеу керек. Ыдырысов (Қазақстанның Америкадағы елшісі - Азаттық) пен сыртқы істер вице-министрі Евгений Жовтистің заңсыз сотталғанын сынаған сынға жауапты, оның ішінде заңдық шағымға жауапты «Вашингтон пост» газетінде жарнама құқында жариялады. Әрине, оны «Казахстанская правдада» жариялауға да болар еді.
Олардың психологиясы мынадай: жауыңа, оппозициялық журналистке сұқбат бергенің – оппозицияға соғыс ашқаның. Билікшіл журналистке сұқбат бергеннің қадірі жоқ. Бұл малайыңды еркелеткен сияқты дүние. Ал алдын-ала ақшасын төлеп алып, шетелдік журналистерге сұқбат беру – қалыпты жағдай. Олар елдің ішінде де, елден тысқары жерлерде де дәл осылай жасайды.
Қасым Аманжолұлы:
- Назарбаевтың айналасындағы бүкіл элита қашан да Ресей баспасөзіне және орыстілді баспасөзге басымдық беріп келген. Оның себебін білгіміз келсе, Назарбаевтың өзінің кімнің шекпенінен шыққанын есімізге алайықшы.
Қазақта «күшігінде таланған» деген сөз бар. Назарбаев – советтік мектептің жемісі – әрқашан Мәскеуден нұсқау алып, бұйрық тыңдап, Кремльден қорқып, олардың таяғын жеп өскен адам. Сондықтан ол адамнын ішкі жағында, ішкі сезімінде жалпы орыс фобиясы қалыптасқан. Сол себептен ол қашанда орысқа жалтақтап, орыс баспасөзіне бірінші жауап беруге, оларды қайтармауға, сұраған сұқбатын беруге ұмтылып тұрады.
Ал Назарбаев қай жаққа карап түшкірсе, бүкіл қазақстандық элита сол жаққа карап «жәрәкімалла» дейді.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, Азаттық радиосының редакциясы пікірталасқа қатысқандарыңыз үшін сіздерге алғыс айтады.
