Советтік кезеңде, яғни «зұлымдық империясы» аталған Совет дәуірінде елді бір ғана коммунистік партия билеп-төстеді, осы партия жасаған «коммунизм құрылысшыларының моральдық кодексі» басшылыққа алынды.
«Коммунизм құрылысшыларының» жетекшісі болып саналатын коммунистер мен комсомолдардан моральдық бет-бейнені жоғары ұстау талап етілді.
Демократиялық елдерде шенеуніктердің мінез-құлық кодексі бұрыннан бар. Ұлыбритания үкіметі мен парламентінің бұрынғы мүшесі, қазір Қазақстан президентінің жеке өмірбаяншысы болып жүрген Джонатан Айткеннің тағдыры - соның бір мысалы. Бұл жөнінде Азаттық радиосы осыған дейін де хабарлаған.
Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанда мемлекеттік қызметкерлердің қандай да бір моральдық кодексі жасалмауына не себеп? Әлемнің өркениетті елдеріндегідей саяси мәдениеттің орнықпауы қалай?
Жоғары қызметтерде отырған шенеуніктердің немесе олардың туыстарының қайсыбір іс-әрекетін әшкерелейтін материалдар мен құжаттар баспасөз бетінде жариялана қалса, соттың әлгі шенеунікті емес, баспасөзді жазалайтыны неліктен? Ал шенеунік өз еркімен орнынан түспек түгілі, құқық қорқау органдары үстінен іс қозғап, парламентте тыңдалмайынша өзінің абырой-беделін жария түрде қорғамайтыны қалай?
Азаттық радиосының кезекті дөңгелек үстелі осы мәселелерге арналды.
Пікірталасқа қатысқандар: Джоанна Лиллис – тәуелсіз журналист, Орталық Азия жөніндегі сарапшы; Әуезхан Қодар – мәдениеттанушы, «Тамыр» журналының бас редакторы; Болат Атабаев – «Ақсарай» театрының бас режиссері және көркемдік жетекшісі; Мұрат Телібеков – Қазақстан мұсылмандар одағының төрағасы. Жазушы Герольд Бельгер өз пікірін дөңгелек үстелден тыс жерде жеткізді.
Дөңгелек үстелдің модераторы – Азаттық радиосының қызметкері Сұлтан Хан Аққұлұлы.
«ХАЛЫҚҚА ЕМЕС, БАСТЫҚҚА ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ»
Жүргізуші:
– Қазақстанның тәуелсіздік алғанына 20 жыл болса, да әлі күнге дейін моральдық кодекстің қалыптаспай отыруына не себеп? Әлде саяси мәдениет тәрізді қазақ оппозициясы жиі айтатын Батыс елдерінің озық тәжірибесі дамымай отыр ма?
Джоанна Лиллис:
– Джонатан Айткеннен басқа тағы бір мысал бар. Ол кезіндегі өте респектабельді депутат болған Джеффри Айтшо. Рас, ол жемқорлығы жөнінде емес, жезөкшелермен байланысы жөнінде айыпталды. Әуелде ол айыптарды теріске шығарғанымен, кейін іс дәлелденіп, абақтыға қамалды.
Мұндай жайттар Батыста, әдетте, баспасөз бетіндегі айыптаулардан кейін пайда болады. Менің ойымша, саясаткерлер өздеріне тағылған айыпқа жауап беруі тиіс. Олар көбіне лауазымынан өз еркімен бас тартады, не болмаса тергеу жүріп жатқанда қызметінен уақытша кете тұрады.
Бірақ Қазақстанда мұндай қадамдар байқалмайды, баспасөзде қазақ саясаткеріне немесе мемлекеттік қызметкерге айып тағыла қалса, оны әрі қарай тексерудің орнына баспасөздің өзін сотқа береді. Мұны Қазақстанда саяси мәдениеттің жоқтығынан, этика кодексін қалыптастыратын ерік-жігердің болмауынан деп ойлаймын. Мемлекеттік басқару жүйесінде қалтарыстар өте көп, сондықтан шенеуніктер халыққа емес бастыққа қызмет етеді.
Жүргізуші:
– Лиллис ханым, Батыста да кейде Қазақстанға үлгі бола алмайтын жайттар кездеседі емес пе? Мәселен, Италия премьер-министрі Сильвио Берлускони жанжалдарға қарамастан билікте отыр ғой.
Джоанна Лиллис:
– Батыс әлемі жақсы үлгі бере алатыны анық. Бірақ Берлусконидің төңірегіндегі оқиға оған аздап көлеңке түсіріп тұр. Батыс Еуропаның басқа кез-келген елінде мұндай айыптардан кейін билікте қалу мүмкін емес. Италия үшін жауап бере алмаймын. Егер Англия премьер-министріне дәл осындай айып тағылар болса, әрі қарай оның ел басқара алмайтынын анық білемін.
Әуезхан Қодар:
– Көтеріліп отырған мәселе – ойланатын жайт. Меніңше, шенеуніктік дегеннің өзі мінез-құлық кодексі орныққан, өз көзқарастары бар адамдардың атқаратын қызметі болуы тиіс. Бірақ бізде шенеуніктік деген жоқ. Бізде шенеуніктер тобы «көрінбейтін көкелерінің» қолдампаздық әрекеттері арқылы қалыптасып отыр. Сондықтан елімізде «иесіне адал болу» кодексі қалыптасқан деуге болады.
Болат Атабаев:
– Шенеуніктердің бойына саяси әдеп пен саяси мәдениет белгілерін құятындай биліктің әлеуметтік еркі болған жоқ. Менің ойымша, билік тек
Рухани жұтаң, ішкі мәдениеті тайыз адам әлеуметтік-экономикалық реформаларды қалай жүргізбек? Рухани байлықтан жұрдай адам экономиканы қалай өрге сүйрейді? Егер руханилық мәселесінің керегі жоқ болса, онда адам баласының мыңдаған жылдық тәжірибесі мен ұлы классиктердің мұраларының, мәдениет тәжірибесінің не керегі бар?
Кезінде австриялық әлеуметтанушы «билікке Гитлерді әкелген соң бүкіл мәдени тәжірибең неге керек?» деген екен. Мәдениет экономика мен саясаттың алдында жүрсе ғана дені дұрыс қоғам болады, сонда ғана біз экстремистерді болдырмау үшін экстремальды жағдай туғызу міндетті емес екенін түсінеміз. Тіпті соғыс кезінде де мәдениетке қолдау көрсетті, халықтың рухын көтеріп, кино түсірді ғой. Ал мынау бейбіт заманда істеп отырғанымыз не?
Мемлекетте тәртіп орнаған кезде ақынның сөзі елді гүлдендіреді, ал тәртіптің ізі де қалмаса ақынның үнсіздігі өзін ғана қорғап қалуға жарайды.
Сондықтан мен билікті ғана емес, өзімді де, мен сияқтыларды да кінәлі деп санаймын. Бәріміз сатқынбыз. Қазақстанның бүкіл интеллигенциясы сатқын.
Мәселен, мерзімінен бұрын сайлау өткізудің не үшін соншалық қажеті болғанын мүлде түсінбеймін. Ау, Назарбаевтың өзі «біз тамаша елде өмір сүреміз, қарыштап дамып келеміз, бәрі ойдағыдай» деген жоқ па? Олай болса, сайлау өткіземіз деп жанығатындай төтенше не болып қалды?
Осыған дейін билікті аздап болса да сынап келген адамдар, мәселен Нұрлан Ерімбетов, Айдос Сарымдар аяқ астынан «сайлау заңды өтті» деп шыға келді. Болат Әбілев те сөйтті. Бұларға не болды? Күні кеше билікті даттап жүргендер бір күнде қоштап шыға келді.
Мәселенің бәрі интеллигенцияда ма деймін. Біз екіжүзді, аяр болдық, сөйтіп халықты құртуға айналдық. Айтатын жерде айтпай қалуды, сөйлейтін жерде үнсіз қалуды үйрендік.
Рузвельттің «Адамды адамгершілік тұрғыдан тәрбиелемей тұрып интеллектуалдық тұрғыдан тәрбиелеу – қоғамға қауіпті адам өсіру» деген сөзі бар екен. Рузвельттің сөзімен толығымен келісемін, өйткені біз 20 жылдың ішінде адамгершіліктен жұрдай болдық, қатыгез қоғам құрдық, өйткені президент Назарбаев ең бірінші кезекке экономиканы, содан соң саясатты қойды, ал мәдениет мүлде ескерусіз қалды.
«ҚАЗАҚ ОППОЗИЦИЯСЫ – БИЛІКТІҢ КӨШІРМЕСІ»
Мұрат Телібеков:
– Ағылшын құндылықтары қанша жақсы, америкалық саяси жүйесі қаншалықты тамаша болғанымен, менің ойымша, оларды біздің бүгінгі
Герольд Бельгер:
– Бір өкініштісі, Қазақстанда ондай дәстүр жоқ, бірақ ол керек дәстүр. Бұл әлемнің өркениетті елдері басшылыққа алып отырған саяси мәдениет. Егер жоғары лауазымда отырған адам өрескел қателік жасайтын болса, онда қызметінен дереу кетуі керек. Бұл – бүкіл әлемде мойындалған дәстүр.
Өкініштісі Қазақстан мұны үйренбей-ақ қойды. Жоғары лауазымда қызмет атқарып жүріп неше түрлі былықтар жасап жатқандар бізде жеткілікті. Халық кімнің кім екенін біледі, бірақ қорытынды шығармай отыр. Өз басым бұған нүкте қоятын уақыт жетті деп санаймын.
НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
Жүргізуші:
– Лиллис ханым, Батыс пен дамыған Азия елдерінің тәжірибелеріне қарай отырып, Қазақстан қандай шара қолдануы қажет деп ойлайсыз?
Джоанна Лиллис:
– Саяси мәдениетті көтеру үшін, менің ойымша, саяси көшбасшылық, жетекшілік керек. Әрине, біз президент Нұрсұлтан Назарбаевтың көшбасшылығын білеміз, бірақ оның жемқорлықты жоюды бірнеше жылдан бері көтеріп келе жатқанын да көріп отырмыз ғой. Жемқорлықпен күресте бұрынғыдай болмаса да ептеген өзгерістер бар. Меніңше, «жемқорлық жасауға болмайды» деген ұғым әлі күнге шенеуніктердің санасына жеткен жоқ.
Әдемі, сылдыр сөз көп, бірақ нақты іс қайда? Соңғы жылдары көптеген жоғары лауазымды шенеуніктердің үстінен қылмыстық іс қозғалып, абақтыға жабылғанын да көріп отырмыз. Дегенмен бұл жерден саяси фактордың шеті көрінгендей болды. Ақорда жемқорлық жоқ деп мәдімдегенімен, шенеуніктер ортасында жемқорлықтың сарыны сол күйі қалды. Адамдар жемқорлыққа да бой үйретті, өйткені жемқорлық шенеуніктерге тиімді болса, «қара халық бұдан басқа жол жоқ, басқа салды – біз көндік» деп ойлайды. Не істеу керек? Егер саяси ерік-жігер болса бұл процесті әлі де ауыздықтауға болады.
Әуезхан Қодар:
– Қазақстанның ерекше өз жолы болуы керек деген идеяны айтып отырғандармен келіспеймін. Біз тәуелсіздік алғалы бері сталиндік кезеңде қуғын-сүргінге ұшырағандардың, Алаш Орда қайраткерлерінің алдында
Біздің тарихымызда халқымыздың аштықтан қырылған кездері де, интеллигенцияның түп-тамырымен жойылған шақтары да болды және осының бәрін жасаған партократиялық совет шенеуніктері болатын. Советтік кезеңнен қалған екіжүзділік, жағымпаздық секілді қасиеттердің барлығы тәуелсіз Қазақстанға мұрты бұзылмай өтті.
Интеллигенция «жан-жағымызға қарайық, Батыстың тәжірибесіне, батыс демократиясына зер салайық» дегенде «біздің өз жолымыз бар, демократияға өзіндік жолымызбен ғана жетеміз» деген уәж айтты. Бұл уәжбен келісуге болмайды, өйткені демократия – өзінің нормалары, ережелері мен жауапкершілігі бар «темірдей» жүйе. Осы жайттар, неге екені белгісіз, біздің санамызға сіңер емес. Өйткені бізде шенеуніктер дегеніміз – бүгінгі заңмен емес, Шыңғыс ханның заңдарымен өмір сүретін ерекше каста. Шыңғыс хан өз шенеуніктерінің тоғыз қылмысына дейін кешірді емес пе, бізде де сол сияқты. Бірақ Шыңғыс хан қылмыстың шегін тоғыздан асыруға болмайтынын белгіледі, асырғандарды жазалады, ал бізде ол да жоқ.
Біздің билік оқшау даму жолын таңдап алған сияқты, бірақ бұл желеуге сеніп қалуға болмайды, өйткені жаһандану заманында өмір сүріп отырмыз. Батыс демократиясынан басқа жол жоқ. Бұл бізде күн тәртібінде тұрған мәселе.
Герольд Бельгер:
– Бұл тұста азиялық менталитет те, идея да, әлдебір жалған дәстүрлер де толып жатыр. Бірақ оны қоятын уақыт жетті. Бұлай жүре беруге болмайды,
Болат Атабаев:
– «Бәрі бірден болмайды, шыдау керек» деп отырған Мұрат Телібековтың пікірімен келіспеймін. Билікті ақтаудың керегі жоқ. Одан қайта ақыл мен жүректі тазалаумен шұғылдану қажет. Болды, уақыт жетті. Бүгін бұзғанымызды қалпына келтіру үшін жүз жыл керек. Мәдениетті, оның ішінде театр мен өнерді қираттық, енді оны қайта көтеру үшін ондаған жылдар кетеді.
Азаматтық қоғам сол күйі қалыптаспады. Азаматтық қоғам болмаған соң азаматтық мәдениет те жоқ. Бұл ретте әлеуметтік, экологиялық, саяси және мәдени белсенділікті айтып отырмын. Бізде екіжүзділік, аярлықтың сәнге айналғаны соншалық, жалғандық пен жағымпаздықдың гүлденуіне барлық жағдайларды жасап қойдық. Екіжүзді, аяр адам дегеніміз қашан да біреудің құлы.
Исламда «Алланың құлы», христиан дінінде «Құдайдың құлы», ал тәңіршілдікте «Тәңірінің ұлы» дейді. Байқасаңыздар, мемлекеттік аппарат әуел бастан-ақ өз билеушісін тек жақсы жағынан көрсететін дін болғанын қалайды. Бұл діндерде билеуші дегеніміз – Құдайдың жердегі ізбасары. Ал тәңіршілдікте ол жоқ. Осының бәрін оқып, салыстыра келе әзірге бұл материалдарды философия емес, мәдени артефакт ретінде қабылдадым.
Бірақ билеушілердің құдай болғысы, Алла немесе Будда болғысы келетінін талай көріп жүрмін. Назарбаев пен Амантай қажының дәуірі күн сайын адамшылықтан кетіп бара жатқанымызбен ерекшеленеді. Мені «мұның бәрі өткінші» деп жұбатқысы келеді. Бірақ егер өзімнен кейін дені дұрыс қоғам, дені дұрыс заң қалдыра алмасам, онда менің өмірімнің мәні не?
Енді өзімді қойып, менің немерелерім қандай қоғамда өмір сүреді дегенді ойлауға көштім. Мынадай адамшылықтан жұрдай қоғамда ма? Сонда маған олар «Ата, сен не істегенсің? Артыңда қалдырғаның осы ма?» демей ме? Мен соны ойлайтын болдым.
Халықты ұйықтатып болдық, енді тұрғызу қажет. «Оян, қазақ!» деп қашанғы айғайлай береміз? Іске көшу керек. Әділдік, мейірімділік, ар-ождан, махаббат дейтін мәңгілік ұғымдарды кім жоққа шығарыпты? 20 жылдың ішінде бәріміз аяқ астынан адамшылықтан айрылып шыға келдік, өйткені бақытты емес, бай болғымыз келеді.
Мұрат Телібеков:
– Айтайын дегенім басқа еді. Мен бүгінімізді еркін ойды шама-шарқынша аяусыз тұншықтырып баққан кешегі советтік империяның соңғы күндеріне ұқсатамын. Менің ойымша, өзгерту мүмкін емес жағдайға келген кезде билікті озбырлықпен тартып алған орталықтан алысырақ кету үшін ел ұсақ бөлшектерге бөлініп кетеді. Дәл қазіргі жағдайда біздің елімізге мұндай қауіп бар.
Жүргізуші:
– Осымен Азаттық радиосы бүгінгі дөңгелек үстелді аяқтайды. Пікірталасқа қатысқандарыңызға редакция атынан рақмет.
