ШАҢЫРАҚТА НЕ БОЛДЫ?
Азаттық: - «Шаңырақ оқиғасының» атаулы күні келе жатыр. 8 жыл бұрын жергілікті билік сот шешімдері бойынша заңсыз салынған деп танылған үйлерді күреп тастауға тырысқан еді. 2006 жылғы шілденің 14-і күні Алматы маңындағы Шаңырақ ауылында жергілікті тұрғындар мен полиция қақтығысып, бір полиция офицері қаза тапты. Мұндай қақтығыс тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет болды. Арада 8 жыл өтсе де, «Шаңырақ оқиғасына» қатысты түрлі, тіпті қарама-қайшы сипаттау айтылады. Сіз «Шаңырақ ісі» бойынша соттың басы-қасында жүрдіңіз. Бұл қандай оқиға болды?
Қалдыбай Әбенов: - «Шаңырақ оқиғасының» тарихы шын мәнінде өткен ғасырда, 1990 жылдардың басында жатыр. Алматыда қазіргі Әл-Фараби мен Дулати көшелерінің қиылысында 1990 жылы маусымның 14-інде үш киіз үй көтеріп, «Шаңырақ» қозғалысын бастағанбыз. «Желтоқсан оқиғасына» қатысушылар бар, «үй-жер аламын» деп жан-жақтан аңсап келгендер бар, бәріміз бас қосып, саяси акция жасағанбыз. Бұл қозғалыстың себебі әлеуметтік болды делінеді, шын мәнінде бұл саяси акция болған. Ол кезде Алматы қалалық атқару комитетінің төрағасы болған Заманбек Нұрқаділов бізді қолдап, үш үй тігіп, Алматыға ауылдан келген қазақ азаматтарына жер берілсін деп талап етіп, сол жерде үш ай жатқанбыз.
Осылайша 40 мыңдай азаматқа Алматы маңынан үй салуға жер телімдері берілді. Міне, енді араға 16 жыл салып, 2006 жылы шілденің 14-інде Шаңырақ ауылында сол саяси акция қайтадан жалғасты ғой. Неге десеңіз, оның алдында, 2004 жылы Алматы қаласының әкімі Иманғали Тасмағамбетов бізге «Шаңырақ шайқалмайды, Әйгерім әбігерленбейді» деп, «осы екі ауылдың мәселесі шешіледі» деп уәде берген болатын. Өкінішке қарай, билік басындағылар Шаңырақ ауылында үй салып алған азаматтарға 2006 жылы күш қолданды. Үйлерін бұздырмаған адамдарға қарсы шілденің14-і күні таңғы сағат төртте шабуыл бастады, шабуылға екі мың әскер қатысты. Шаңырақ ауылының сайына салынған үйлерді күреп тастаймыз дегенде халық кәдімгідей көтерілді. Көтерілістің себебі әлеуметтік емес, саяси деп айтамын.
«Шаңырақ көтерілісіне» диссидент, ақын Арон Атабек қатысқан болатын. Ол өзі 1996 жылы ғана елге саяси эмиграциядан оралып, саяси акцияларға қатысып жүрген. Өзі жалаңаяқ-жалаңбас, кім көрінгеннің саябағында кішкентай екі баласы, жұбайы Жайнамен қаңғырып жүрді. Шілденің 14-і күнгі оқиғаға дейін де [Шаңырақ мәселесі туралы] жиналыстарға қатысып, депутаттармен арадағы келіссөздерге қатысты. Шаңырақ тұрғындарына араша түсемін деп, істі боп, 18 жыл арқалап кетті, қазір де түрмеде жатыр. Құрманғазы Өтегенов, Ерғанат Тараншиев және Рүстем Тұяқов деген тағы үш азаматымыз сотталып кетті. «Шаңырақ ісі» бойынша сотта мен осы жігіттердің қоғамдық қорғаушысы болдым. Олармен қатар тағы 21 қыз-жігіт сотталды, оларды арашалап алдық, ал мына төрт жігітті түрмеден алып қала алмадық. Екі жыл күрестік біз, Астанадағы апелляциялық сотқа дейін бардық. Өкінішке қарай, апелляциялық сот 2007 жылы өткен сот барысында сөзімізді тыңдаған да жоқ, елеген де жоқ.
«ШАҢЫРАҚ РЕСПУБЛИКАСЫ»
Азаттық: - Түрмеде жатқан төрт азаматтың хал-ахуалынан хабардарсыз ба? Олардың түрмедегі құқықтары сақтала ма, хат-хабар алу, денсаулықтарын қаратып тұруға жағдайлары бар ма?
Қалдыбай Әбенов: - Естуімше, жағдайлары өте қиын. Олар әркезде қыспақта, әркезде бақылауда. Ол азаматтардан хабар-ошар алу өте қиын. Денсаулықтары нашарлаған, әсіресе Аронның денсаулығы өте нашар.
Олармен араласуға өз денсаулығым нашарлағаннан бері шамам келмей қалды. Инсультке де ұрындым, инфарктке де ұрындым. Қазір де, міне, ауруханада жатырмын. Алла жазып, денсаулығым түзелсе, түсіретін киноларым бар, соларды тезірек қолға алсам деймін.
Сол төрт жігіттің туысқандары жылына бір-екі рет түрмеге барып қайтады, басқа ешкімді араластырмайды. Кезінде олармен жолығуға ұмтылдық, жібермеді. «Шаңырақ шайқасы» деген кино түсірмек болдым, сценариін өткізбеді, кино түсіріліміне рұқсат бермеді.
Азаттық: - Шаңырақ мәселесі әлеуметтік мәселе боп басталды ғой, себебі Совет Одағы тараған соң ауылдан қалаға ағылып келген негізі қазақ азаматтары баспана мәселесіне тап болды. Урбанизация үрдісі байқалғанда ірі қалалардың айналасында кедей азаматтардың мекендері бой көтереді. «Трущобы» деп аталып кеткен мұндай ауылдар бұрынғы совет елдерінде көптеген ірі қалалардың айналасында қаптап кетті. Қазірдің өзінде, мәселен, Астанада Өндіріс ауылы, Ақтөбеде Кирпичный ауылы деген өз Шаңырақтары бар. Түп-тамыры әлеуметтік болған мұндай мәселе қалайша саяси сипат алды?
Қалдыбай Әбенов: - Бұл азаматтар ауылдан қашып келген жоқ, олар ауылға сыймай келді. Ауылда табыс көзінің дені қирады, совхоз-колхоздар тарады, әлі күнге дейін қирап жатыр. Ауыз су жоқ, жол жоқ, мәдени ошақтардың барлығы қирады, мектеп жоқ. Халық далада аш-жалаңаш қалды. Олар ауылды тастағысы келген жоқ, олар қалаға күнкөріс іздеп келді.
Сондықтан да олар Алматыға, басқа қалаларға ағылды. Бірақ Алматыда бұларды күтіп тұрған ешкім жоқ болды, олар мұнда да қыспаққа алынды, жоқшылыққа ұрынды, жұмыссыздыққа ілікті, қазір де әркімнің босағасында жүр. Ал билік басындағылардың мұндай мәселелерге жаны ашымайды.
«ШАҢЫРАҚ ШАЙҚАЛМАСЫН ДЕСЕК»
Азаттық: - Бірақ үкімет Шаңырақ мәселесін қазір шештік деп отыр. Шаңырақ ауылына жол салынып, асфальт төселді, мектеп салынды, бала-бақшалар ашылды. «Шаңырақ оқиғасының» өзінде де үкімет тарапынан жаншып күш көрсету ниеті болмаған делінеді. Мәселен, саппен келген полиция қызметкерлерінің өзінде ату құралдары болмаған, полицейлердің көбі штаб-кеңселерден жиналған. Қаза тапқан Әсет Бейсенов атты полиция офицерінің өзі, мысалы, жасөспірім балалар ісі бойынша инспектор-тергеуші болған екен. Керісінше, «Шаңырақтағы жер дауын біреулер сырттан қоздырды» делінеді. Шаңырақ ауылындағы халықтық қорғаныс шаралары кәсіби түрде ұйымдастырылған, газ баллондары дайындалып, баррикадалар жасалған. Қақтығыс сырттан араңдатушылардың ісі деп те айтылады.
Қалдыбай Әбенов: - Мұндай әңгімелерді 1986 жылы Алматыда болған «Желтоқсан көтерілісіне» де қатысты айтады, өздері ұйымдастырды, өздері қоздырды дейді. Мұның барлығы – қауесет. Шын мәнінде, 1986 жылғы «Желтоқсан оқиғасы» да, 1990 жылғы «Шаңырақ қозғалысы» да, 2006 жылғы «Шаңырақ оқиғасы» да, 2011 жылы болған «Жаңаөзен оқиғасы» да –қарапайым азаматтардың намысы тапталып, жоқшылықты, қыспақты көргендіктен болды. Әлеуметтік мәселелер саяси сипаттың көлеңкесінде қалған. Саяси акциясыз ештеңе шешілмес еді. Қазір қаншама әлеуметтік мәселе көтеріліп, ескерілмей жатыр. Мұндай жағдайда халық, әрине, бас көтереді.
«Шаңырақ оқиғасында» оқ атылмады, қару болмады» дегеннің бәрі өтірік, сот процесі кезінде оны дәлелдегенбіз. Қару асынған әскерлердің фотоларын көрсеткенбіз. «Жаңаөзен оқиғасында» өз әскеріміз халықты қуып жүріп атса, Шаңырақта тығылып жүріп атты.
Мұндайдың алдын алу үшін ел билігі әділ болу керек, демократиялық реформа қажет дейді. Мұндай сөз айтылады ғой, бірақ істелінбейді, тетік жоқ, тетік жалғыз кісінің қолында тұр. Демократиялық үрдіске біз жақындаған да жоқпыз. Ертең, міне, Астана күні тойланады, басқа тойлар тойланады. Ол тойлар кім үшін жасалып жатыр? Халық үшін емес, қайта халық далада қаңғып жүр. Бұл тойлар шенеуніктер үшін ғана қажет. Мұндай жағдайда бізде қайдағы әділ сайлау, қайдағы демократия? Ал енді өзгеріс қажет десек, іс бастайтын азаматтарды халық қолдау керек. Нәтиже сонда болады.
Азаттық: - Әңгімеңізге рақмет.
