Беларусь жазушысы Светлана Алексиевичтің ең танымал деген кітаптары нацистер басқыншылығы, Чернобыль апаты, Совет одағының Ауғанстанға шабуылы сияқты 20-ғасырдың ең қасіретті оқиғаларының куәгерлерімен жасалған сұхбаттардан тұрады. Еңбектері мен сыни көзқарастары үшін жазушы Беларусь еліндегі авторитарлық режим басшысы – президент Александр Лукашенконың бітіспес жауына айналған. Алексиевичке шынайы өмірді сол қалпында боямасыз беруді көздейтін «шынайы адамдармен сұхбат» жанры жақын. Өз сөзімен айтсақ, ол «адам сезімдерінің тарихын» жазуды мақсат тұтады.
Азаттық «Мәңгілік адамды іздеген» Светлана Алексиевичтің туындыларынан үзінділер ұсынады.
ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ
«Чернобыль дұғасы: болашақтың хроникасы» кітабынан
Қаза тапқан өрт сөндіруші Василий Игнатенконың жесірі Людмила Игнатенконың айтқандары:
«...Үстіне мерекелік форма кигізіп, кеудесіне фуражкасын қойыпты. Аяғы қатты ісіп кеткендіктен аяқкиімін кигізе алмапты. Екі аяғы бомба сияқты. Киімді де кесіп кигізген, үстіне сыйғыза алмапты, денесі де бүтін емес. Тұла бойы түгел қанды жара. Соңғы екі күн ауруханада... Қолын көтеріп едім, сүйегі бос, былқылдап тұр, денеден ажырап қалған. Өкпе, бауыры бөлшек-бөлшек болып аузынан шығып жатыр... Ішінен шыққан қан-жынға толып қалған... Қолыма дәкені орап алып, аузына салдым да, тазалаған болдым... Сүйіктім менің. Мұны айтып жеткізу мүмкін емес! Мұны жазып беру де мүмкін емес! Мұны бастан өткізу де ешкімнің қолынан келмейді. Ешқандай аяқкиімді аяғына сыйғыза алмады. Солай жалаңаяқ жерледі».
«Ұл тудым. Андрей... Андрейка... Құрбыларым «Саған бала тууға болмайды» деп мені райымнан қайтармақ болды. «Ағзаңыз оған шыдамайды» деп дәрігерлер қорқытты. Сосын... Сосын олар қолы жоқ боп туады деді... Оң қолы... Аппарат солай көрсетті... «Мейлі, сол қолмен жазуды үйретем» деп ойладым. Сүп-сүйкімді бала боп дүниеге келді. Қазір мектепте, кілең беске оқиды. Қазір сол үшін өмір сүрем, сонымен тыныс аламын. Менің өмірімнің шуағы – сол. Ол бәрін жақсы түсінеді».
«Соңғы куәгерлер: балаларға тән емес әңгімелер» кітабынан
«1941 жылы 22 маусым күні таңертең Брест көшесінде бұрымы тарқатылған, қолына қуыршағын ұстаған кішкене қыздың жансыз денесі жатты. Сол қыз талай адамның есінде қалды. Оны енді өмір бойы ұмыта алмас».
«Біраз уақыттан соң алдымен асыл анамыз дүние салды, сосын әкеміз кетті. Сонда біз соңғы адамдар екенімізді сезіндік. Сол жарқабақта тұрған соңғы куәгерлер біз болдық. Біздің уақытымыз өтіп барады. Біз айтып қалуымыз керек дедік. Ең соңғы сөзді де біз айтамыз деп ойладық».
«Мырыш балалар» кітабынан
«Бірде кішкене қызды үйіне жеткізіп салдық. Ол Минскіге келіп, анасына арнап азық-түлік алып жүр екен. Қолына ұстаған үлкен сөмкесінен тауықтардың басы көрініп тұр. Тор дорбасы нанға толы.
Анасы оны ауылда күтіп тұр екен. Турасын айтсақ, ол қақпаның алдында еңіреп жылап тұрды.
– Мама! - деп қыз қасына жүгіріп барды.
– Ботақаным, бізге хат келді. Андрейіміз Ауғанстанда екен. Ох... Олар оны Иван Федоринов сияқты үйге жіберіпті. «Кішкене балаға кішкене мола да жетеді» дегілері келген бе? Андрей зіңгіттей жігіт еді ғой. «Мені мақтан тұт, мам. Мен қазір Парастамын» деп жазып еді ғой ол. Ох, неге?.. Неге? Жауап берер адам бар ма? Неге?»
«Соғыс басталғалы жеті жыл өткенде халық не айтып жатыр? Бұл туралы газеттерде не жазып жатыр? Сауда тапшылығы, геосаяси мәселелер, империялық мүдделер және оңтүстіктегі шекара туралы. Қалалардағы құжыра тамдар мен ауылдардағы шаруалардың үйлеріне жіберілген хаттар туралы сыбырлап айтылған әңгімелерді естігенбіз. Кейіннен 1960-жылдары салынған «хрущевка» үйлерге сыймайтын үлкен табыттардың өздері де жеткен. Тастай суық темір табытты құшақтап зар еңіреген аналар жиналып, ұжымдарына, тіпті мектептерге барып «өздеріңнің Отан алдындағы міндеттеріңді орындаңдар» деп балаларды үгіттеуге мәжбүр болған. Біздің жақтан болған шығындар туралы жазуға қатаң тыйым салынған».
АЛЕКСИЕВИЧТІҢ АЙТҚАНДАРЫ
Патриотизм туралы
«Известия» газетіндегі сұрақ: – Бізде бір дәстүр бар. Егер жазушының еңбектерін Батыстағылар оқи бастаса, онда ол Батысқа жұмыс істейтін, патриотизмнен жұрдай адам болып шығады. Өзіңіздің «патриоттықтан жұрдай» болмысыңыз туралы не айтасыз?
Әйтеуір, өмір бізге Донбаста немесе Чернобыль реакторының шатырында өлу үшін берілмегені айқын.Светлана Алексиевич, Нобель сыйлығы иегері
Светлана Алексиевич: – Пушкиннің «Отанымды сүймесем сүймейін, бірақ шетелдіктердің оны жамандағанын жақтырмаймын» дейтіні бар ғой. Өз Отаныңды сүймеу керек деп ойламаймын, бірақ адам ғұмырының соншалық арзандығына таң қаламын. Біздің адамдардың неге өзінше өмір сүрмегенін, өзі үшін, отбасы, жақындары үшін ғұмыр кешпегенін түсінбеймін. Совет заманында құлдық ұрып қызмет ету, аскетизм культі, Чеховша өмір болды, адамдарды кемсітті, келемеждеді, мазақтады... Мектепте оқыған кезімде бізге «Отан үшін өміріңді беру керек» дейтіні есімде. «Адам бақытты болуы керек, адамға өмір басқа мақсатпен берілген» деп ешкім айтпайтын. Әйтеуір, өмір бізге Донбаста немесе Чернобыль реакторының шатырында өлу үшін берілмегені айқын.
Беларусь президенті Александр Лукашенко туралы
Меніңше ол – жын соққан адам, оның істегендері сау кісінің қимыл-әрекеті емес. Дегенмен, екі түрлі ақиқат бар. Зиялы қауымның ақиқаты, біздің болашаққа бағытталған идеяларымыз бар, біз тәуелсіз әрі өркениетті Беларусты аңсаймыз. Және екінші бір ақиқат бар, ол – көпшіліктің ақиқаты. Ауылдағы жұрт үшін бостандық дегеніміз – бір тал шұжық. Лукашенко оларды түсінеді. Ол – саяси хайуан. Ол сол халықтың дегенін істейді.
«Чернобыль дұғасы: болашақтың хроникасы» кітабы туралы
Чернобыльдан бері біз басқа әлемде өмір сүреміз. Іс жүзінде екі апат та бір уақытта болды. Біріншісі – ғаламдық ауқымдағы Чернобыль, екіншісі – алып социалистік мемлекет құрдымға кеткен әлеуметтік апат. Екінші апат біріншісін көмескілендіріп жіберді, себебі бізді көбірек толғандырған, бізге түсініктірек нәрсе сол болды. Чернобыльдағы болған жарылыс – осы саладағы алғашқы апат және оны бірінші болып біз бастан кештік. Біз қазір сонымен өмір сүріп жатырмыз, бізде көп өзгерістер болып жатыр: біздің қан құрамымыз, генетикалық кодымыз өзгерді, таныс көріністер жоғалып кетті. Не болып жатқанын толық түсіну үшін бізге басқа тәжірибе, ішімізден өлшейтін басқа бір құрал екен. Ондай құрал әлі табылған жоқ. Біздің көзіміз бен мұрнымыз болашақтағы жауымыз – радиацияның қаупін сезіне алған жоқ. Тіпті біздің сөзіміз де, сезіміміз де болған нәрсеге бейімделе алған жоқ, біздің бастан кешкен қиындықтарымыздың барлығы қажетсіз болып жатыр. Біз үрейді бір ғана нәрсемен – соғыспен өлшейміз. Біздің санамыз одан әрі тереңге бармайды, беріде қалып қоя береді. Чернобыльда болған апат ГУЛАГ пен Холокостан да жаман.
Украина дағдарысы туралы
Жұрт кісі өлтіруді үйреніп, оған дағдыланып алды және онысын ақтап алудың жолын тапты. Бұл [дағдарыс] ұзаққа созыла ма деп қорқамын. Бәрі жақсы аяқталады деп сенгім келеді. Бірақ бір-бірін аяусыз өлтіріп жатқандарды, бір адамның басқа бір адамға соншалық зұлымдық жасайтынын, бұл тозақ мәшинесінің қалай тез от алатынын көргенде үмітің үзіле бастайды екен. Бірақ менің әлі де үмітім бар.
Бұл ұзаққа созылатын сияқты. Қандай да бір құжатқа қол қойылған күннің өзінде партизандық соғыстың қаупі бар. Үлкен соғыс бола ма деп қорқамын. Біз жанжал аймағына өте жақын тұрамыз. Беларустармен көп сөйлескен сайын олардың көзінен үрей байқаймын. Екінші дүниежүзілік соғыс Беларусты аяусыз жаншып өтті, халықтың төрттен бірі қырылып қалды, ұрпақтан ұрпаққа берілген бұл қасірет ұмытылған жоқ. Халық бір жамандықты сезеді. Бір жағынан Еуропа саясаткерлерінің ұстамдылығы, Барак Обаманың абайлап жасаған әрекеттері ұнайды. Еуропалықтар әсте де өлгісі жоқ, өлуге дайын емес олар. Ал біздің арамызда айында 15 рубль табу үшін, тіпті идея үшін де емес, әйтеуір өзін «нағыз еркек» ретінде сезіну үшін өлімге бас тігетін адамдар табылады. Шындығында, олар еркек емес, нағыз хайуандар – солар.
Ресейде қамалған Надежда Савченко туралы
Өмір сүріп жатқан ортадағы мәдениет туралы көп ойлаймын... Бұл ер мен әйелді әріптес деп танитын еуропалық мәдениет емес, нағыз патриархалдық мәдениет, сондай бір мачизм. Бір жағынан екінші рөлде әйелдер бар. Біздің тәрбиемізге, көрген-түйгенімізге қарап айтарым: әйелмен соғысуға болмайды. Бұл – ұят нәрсе! Оны бұлайша қорлау, бұлайша аямау – ұят. Ерге лайық бола алмау – ұят! Содан барып Савченконың атын, оның символын саудаға салу басталады. Ол – саясаткерлер арсыздықпен сақтап отырған көзір. ПАСЕ-де олар өз талаптарын орындаса, босатуға дайынбыз деген еді ғой. Бұл сауда – қаражүзділіктің шарықтау шегі.
Постсоветтік қоғам туралы
Томаға-тұйық мәдениет өзі сияқты томаға-тұйық, герметикалық кітаптар туғызады, олар сырт елге де, жас оқырмандарға да қызық емес.Светлана Алексиевич, Нобель сыйлығы иегері
Біздің постсоветтік мәдениет томаға-тұйық қалыпта тұр. Біз ашық әлемге шықпадық та, ол әлемді өзімізге кіргізбедік. Мұндай жабық жағдайда біз жаңа, жас толқынмен байланыс орната алмаймыз, себебі олар басқа әлемге тән. Ал томаға-тұйық мәдениет өзі сияқты томаға-тұйық, герметикалық кітаптар туғызады, олар сырт елге де, жас оқырмандарға да қызық емес.
Совет заманынан мұра болып қалған ең күрделі мәселе– адамның санасы. Өкімет те, элита да, қоғам да біздің көршілеріміз – Балтық бойы елдері, Чехия, Польша сияқты басқа мемлекет құрып, басқа идеяларға иланып кете алған жоқ... Оларда элита өз міндетін атқарып, жаңа идеялар тудырып жатыр. Поляктың бір режиссері маған «Сіздердің элиталарыңыз олигархтардың үстеліндегі сарқытқа үймелеп жатыр, ал бізде олихархтар өздерін элита дастарқанға шақырса деп дәмеленеді» деген. Бұл екі әлемдегі суреткердің алатын орындары мүлде екі басқа.
