1994 жылдан бастап Азаттық радиосында қызмет атқаратын Мерхат Шәріпжан 2002-2008 жылдары Азаттық радиосы Қазақ қызметінің директоры болды. Бүгінгі сұхбатында сол кездегі радионың жұмысы жайлы сұрақтарға жауап берді.
"АЗАТТЫҚ – НАҒЫЗ ӨМІРДІҢ ӨЗІ!"
– Мерхат Шәріпжан мырза, студиямызға қош келдіңіз! Азаттық радиосы – ерекше мекен. Қырғыз редакциясынан келген мен мұнда қазір Қазақ редакциясының директоры қызметін атқарамын. Ал сіздің мұндағы қызметіңіз Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы онжылдықтары кезіндегі өзгерістермен тұспа-тұс келді. Сол кезде журналистерді бағыттап, қалыптастырып, Азаттықтың дамуына үлес қостыңыз. Қазір Азаттықтың ағылшын редакциясында қызмет атқарасыз, Азат Еуропа/Азаттық радиосының Қазақстан бойынша сарапшысыз. Cұхбатымызды осы бір ерекше жұмыс орнымыздан бастасақ. Сіз үшін Азаттықтың рөлі қандай болды?
– Азаттықтың рөлі ерекше болды. Бұл – арман жұмыс. Батыста жүріп өз туған елің туралы ақпарат алу – көп эмигрантта жоқ мүмкіндік. Және Азаттықтың жұмысы арқылы өз еліңдегі саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуға үлес қосуға болады. Яғни бұл дегеніміз – шетелде жүріп өз мемлекетіңнің істеріне қатысу, өз еліңмен бірге болу деген сөз. Бұл кез-келген эмигрантқа бұйыра бермейді. Сондықтан Азаттық өмірімнің бір үлкен бөлігі ғана емес, сонымен бірге нағыз өмірдің өзі.
– Сіз Азаттық радиосы Қазақ қызметінің елден шыққан алғашқы директоры болдыңыз. Өзіңіз туралы толығырақ айтып берсеңіз.
– Мен Шығыс Қазақстан облысы Самар ауданының Жаңажол ауылында дүниеге келгенмін. Әкем журналист болды. Түрлі қызмет атқарды. 1966 жылы әкем қызмет бабымен Өскеменге көшті. Өскеменде балабақшаға бардым, мектеп бітірдім. Кейін Омбы қаласында әскерде болдым. Соңынан зауытта токарь, дәнекерлеуші, ағаш шебері, суретші-безендіруші, металл қоймасының меңгерушісі тәрізді де жұмыстар істедім. Кейін Өскеменде Шығыс Қазақстан университетін, сол кезде педагогика институты аталатын, ағылшын және неміс тілі мұғалімі мамандығы бойынша тәмамдадым. Университетті бес жылдың орнына үш жылда бітірдім.
1993 жылы үйленгеннен кейін Алматыға көштік. Алматыда жастарды, зерттеушілерді және профессорларды Америкаға оқуға жіберетін АҚШ-тың ACCELS (халықаралық білім бойынша америкалық кеңес) компаниясында жұмыс істедім.
Жұмыс істей жүріп сол кездегі газет-журналдарға біздің мекеменің бағдарламалары туралы баспасөзге жиі жаза бастадым.
Бірде былай болды. Бір күні бастығым Нью-Йоркке факс арқылы көлемді материал жіберуді тапсырды. Бірақ біздің факс бұзылып, көрші отырған компанияға бардым. Сол жерде рұқсат сұрап, факс жіберіп бөгеліп тұрғанымда оларға Мюнхеннен, Азаттық радиосынан қоңырау шалады. Олар шет тілдерін білетін, қазақша жазатын адам іздеп жатыр екен. Сонда әлгі компанияның қызметкері мені таныстырып үлгерген екен.
Сол сәт орталығы Мюнхенде орналасқан Азаттық радиосының басшыларынан Лари Шервин деген кісімен сөйлестік. Әуелде ағылшынша, немісше, сосын орысша сөйлестік. Ол кісі менің жұмыстағы телефон нөмерімді сұрады.
Сол күні кешке таман Мюнхеннен тағы қоңырау түсті. Азаттық радиосы Қазақ редакциясының директоры Хасен Оралтайдың өзі екен. Ол кісі қазақшамды тексерді. Сосын екі мақала жазып беруді тапсырды. Мақаланы қолмен жазып, факспен жібердім.
Содан кейін кештете Мюнхеннен Азаттық радиосының зерттеу орталығынан Аббас Джавади деген кісі телефон шалды. Ол кісі менімен түрікше сөйлесті.
Сөйтіп бас-аяғы бір апта, 10 күн шамасында Германияның Алматыдағы консулдығына барып, визам мен билетімді алдым. Сол кезде елшілік алдында Қазақстаннан Германияға көшуге ниеттенген немістер қона жатып, кезек күтіп тұратын. Жүздеген адам. Бірақ мен туралы елшілікке Мюнхеннен телефон соққан соң кезексіз өткенім есімде.
Осылайша Мюнхенге келдім. Кейін білдім, мені шақырғанға дейін Азаттыққа жұмысқа қабылдау үшін іріктеу конкурстары болыпты. Бірақ оған мен қатысқан жоқпын.
Бұл 1995 жылдың басы болатын. Сонда 4-5 ай болғаннан кейін Қазақстанға келіп, қоштасып, қайтадан жаңа қызмет орныма барғанда, жұмысты Мюнхеннен Прагаға көшкен Азаттық радиосында бастаған едім.
"АДАМДАР АЗАТТЫҚТЫ ТӘУЕЛСІЗДІКТІ ІЛГЕРІЛЕТУШІ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ТАНЫДЫ"
– Азаттық радиосындағы алғашқы жылыңыз ғой. Сол кездегі күніңіз қалай басталушы еді?
– Жұмысқа ерте келетінбіз. Ол кезде интернет парақшасы жоқ, радиоға, эфирге шығуға дайындалатынбыз. Редакция басшысы Хасен Оралтай бізден де ерте, сағат жетілерде жұмысқа келіп алатын. Біз жаңадан келгенде жабдықтарды қолдануды үйрену керек болды. Сол үшін де ерте келетінбіз. Сосын лездеме кезінде Хасен Оралтай кім жаңалық әзірлейтінін, кім мақала жазатынын, кім эфирде модератор болатынын айтып, тапсыратын. Сол кезде Newsroom – жаңалықтар орталығынан түскен материалдарды төменгі қабатта әрбір редакцияның жәшіктеріне бөліп салып отыратын. Әр 15 минут сайын соны алып келіп, керек жаңалықтарды іріктеп алатынбыз. Әрине, бірінші эфирге шыққан кезде қобалжыдық. Соның бәрінен өттік қой.
Елдегі соңғы жаңалықтарды бізге Азаттықтың Алматыдағы бюросы беріп тұрды. Алматыда тілшілерге қоса, Азаттықтың бірнеше тұрақты авторы болды. Сол кезде ақпараттың бәрін телефонмен қабылдайтынбыз. Оның бәрін қазіргідей компьютер емес, магнитофонға жазып алатынбыз.
– Сол кездегі ерекше оқиғалар есіңізде ме?
– Сол уақытта Қазақстанда апта сайын наразылықтар болатын. Басқа постсоветтік елдерде де толқу болып жатты. Совет одағы енді ыдырағандықтан экономикалық жағдай өте нашар еді. Қазіргідей емес, сол кезде саясаткерлер, жалпы адамдар өзін еркін сезінді. Зейнеткерлердің өзі ай сайын, апта сайын тұрақты түрде наразылық шараларын өткізетін.
Радионың жұмысында түн ортасында оятып тікелей эфирге шығартқан ерекше екі оқиға есімде қалыпты. Біреуі 1995 жылы Ицхак Рабиннің (Израиль – Палестина арасында бейбітшілік келісіміне қол қойған Израильдің алғашқы премьер-министрі. Ол 1995 жылғы 4 қарашада, бейбітшілік шеруі кезінде оңшыл-радикал Әмір есімді адамның оғынан қаза тапты) өлтірілуі, екіншісі 1996 жылы қазақстандық ұшақтың Нью Делиге жақындаған тұста әуеде басқа бір ұшақпен соқтығысып, көптеген қазақстандық азаматтың (1996 жылғы 12 қарашада Чархи Дадри қаласында Saudi Arabian Airlines және Kazakhstan Airlines компанияларының ұшақтары әуеде соқтығысып, екі ұшақтағы 342 адам қаза тапты. 37 адам – қазақстандық ұшақтың жолаушылары мен экипажы. Бұл авиациядағы ең ірі апаттардың бірі саналады) қаза табуы еді.
Бұрынғы совет елдерінде да саяси өмір қайнап жатты. Неше түрлі өзгерістер болды. Сондықтан эфирден жауыр болған тақырыптарға орын қалмайтын еді.
– Содан бері 30 жылдай уақыт өтті. Азаттыққа қатысты көзқарас та түрлі трансформациядан өтті десек болады. Сол уақытта қоғамның Азаттыққа деген көзқарасы қандай еді?
– Ол кезде қоғам Азаттықты қатты сыйлайтын. Мен бірнеше рет елге барып, Азаттық радиосы тыңдармандарымен кездескенде соны байқадым. Көп адамдар сол кезде орта толқында хабар тарататын Азаттық эфирін күтіп, тыңдап отырады екен. Адамдар еркіндікті сезінген кез ғой, Совет одағы ыдырағаннан кейінгі, тәуелсіздікке енді ие болған уақыт. Адамдарда эйфория болды. Азаттық радиосын тәуелсіздіктің нышанындай көретін. Адамдар Азаттық радиосын аңсаған тәуелсіздікті ілгерілетуші ақпарат құралы ретінде таныды. Халыққа күш, қуат, үміт беретін радио деп есептелді.
Ал Азаттық радиосы сол уақытта тек қазақ тілінде эфирге шығатын.
"ҚАЗАҚСТАН ОППОЗИЦИЯСЫНА БЕРІЛГЕН АУЫР СОҚҚЫ"
– Азаттықтың негізі миссиясы демократиялық құндылықтарды таратып, адам құқығын баянды ету екенін айтып жүрміз. Сіздің Қазақ редакциясында жұмыс істеген кезіңіз Назарбаев билігінің алғашқы онжылдықтарымен тұспа-тұс келді. Сонда авторитаризмнің нығайғанын қалай сезіндіңіздер? Бұл Азаттықтың жұмысына әсер етті ме?
– Авторитаризмнің орнауы біздің жұмысқа әсерін тигізе алмады. Бірақ билік Азаттықтың тілшілеріне қысым көрсетіп, біршама ықпал жасамақшы болды. 2003 жылы әріптесім Сағат Батырханмен бірге, Қазақстанға Қазақ редакциясының директоры болып барғанымда, мені әуежайда Ұлттық қауіпсіздік комитетінің адамдары әрнені сылтауратып төрт сағат бойы ұстағаны бар. Артынан кешірім сұрап, мені босатқан еді. Кейін Қазақстандағы жағдай өзгерген сайын біздің тілшілеріміз қысымды сезініп, қиыншылық көре бастады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ондай болмайтын.
– Сіз Азаттықтың Қазақ редакциясын басқарған жылдары елдегі саяси қудалау да күшейе бастаған еді. Биліктің оппоненттері құпия жағдайда қаза тапты. Мен Заманбек Нұрқаділов пен Алтынбек Сәрсенбайұлының жағдайын айтып отырмын. Сол оқиғалар кезінде сіздер қалай хабар таратып едіңіздер?
– Биліктің саяси оппоненттері, яғни Заманбек Нұрқаділов, Алтынбек Сәрсенбайұлының қаза болу оқиғасын әдеттегідей боямасыз хабарлауға тырыстық. Олардың әріптестері мен жақындарынан хабар алдық. Ресми, бейресми мәліметтер мен шетелге шығып кеткен саясаткерлердің пікірлерін ұдайы беріп отырдық. Мүмкін болғанынша оқиғаға қатысты жайдың бәрін қамтуға тырыстық.
Бұл Қазақстан оппозициясына ауыр соққы болды. 2004, 2005, 2006 жылдары Назарбаев режимі өзінің келбетін бүкпесіз ашық көрсете бастады. Нұрқаділов пен Сәрсенбайұлының өлімінен кейін оппозиция басылып қалды. Оппозиция өкілдерінің билікке ашық қарсы шығып, ашық сынауы бұрынғымен салыстырғанда әлдеқайда азайды.
– Сіз Азаттықтың Қазақ редакциясын басқарып тұрған жылдары Қазақстанда БАҚ әлдеқайда тәуелсіз еді ғой. Азаттықтың сол тәуелсіз БАҚ-пен қарым қатынасы қандай болды?
– Әуелде Қазақстандағы БАҚ-пен жақсы әріптестік орнаттық. Біріккен бағдарлама ұйымдастырған кездер болды. Мәселен, "Хабар" агенттігімен бірлесіп, тіл мәселесіне байланысты үлкен дөңгелек үстел ұйымдастырдық. КТК және тағы бірнеше телеарнаның басшылығымен келісімге отырдық. Олар "Азаттық хабарлайды" деген айдармен экрандағы титрға біздің жаңалықтарды да жариялап тұрды. Сол кезде жергілікті БАҚ қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда еркін еді. Алайда біртіндеп бәрі де өзгерді. Мәселен, ынтымақтастыққа келісіп тұрған ақпарат құралдары соңғы сәтте бізбен байланыстан бас тартқан жағдайлар болды. 2005 жылы Атырауда жергілікті бір радиомен бірігіп, концерт өткізбекші едік. Бірақ соңғы сәтте әлгі радио бірлескен іс-шарадан бас тартты.
– Сол кезде радио тыңдармандары "Азаттықтың дауысы" деп кімдерді жиі атайтын еді?
– Ол кезде Үкілай Бестай, Сағат Батырхан, Сұлтанхан Аққұлұлы, Нұрлытай Үркімбай, Смағұл Елубай, Ардақ Нұрғали, Едіге Мағауин сынды кісілер жұмыс атқарды. Радио тыңдармандары көбінесе, Үкілай Бестай мен Нұрлытай Үркімбайды көрмесе де, дауыстарынан танитын.
Ал Едіге Мағауинді өзім мықты журналист деп есептеймін. Ісін өте тиянақты атқаратын.
– Едіге Мағауин сізден кейін Азаттықтың Қазақ редакциясының директоры болған...
– Иә, Едіге өнімді жұмыс жасайтын. Ол маған көп көмек болды.
"ӨЗГЕРІСТЕРДІ ҚАРҚЫНДАТУ ҮШІН АЗАТТЫҚТЫҢ РӨЛІ ӘЛІ ДЕ ЖОҒАРЫ"
– Қазақстандағы демократияның дамуында Азаттықтың қазіргі рөлі қандай деп ойлайсыз?
– Азаттық радиосының Қазақстандағы рөлі жоғары деп есептеймін. Мәселен, Қанды Қаңтар оқиғасы кезінде Азаттық бұрынғыдай жаңалықты бірінші таратып отырды. Одан кейінгі қолға алынған өзгеріс қаншалықты дәрежеде іске асатыны белгісіз. Бірақ соған қарамастан Назарбаев режимінің өкілдері, әсіресе, оның отбасы саяси сахнадан толықтай болмаса да, негізінен кетті деуге болады. Қазір саяси-экономикалық, әлеуметтік өзгерістер басталғандай. Өкінішке қарай, бұл өзгерістер үлкен қарқынмен жүріп жатқан жоқ. Соны қарқындату үшін Азаттықтың рөлі әлі де жоғары деп есептеймін.
– Алдағы уақытта Азаттық қандай істерге көңіл аудару керек деп ойлайсыз?
– Азаттық Азаттық болғалы Қазақстанның тәуелсіздігі, тілі, ділі, ұлттың болмысы сияқты мәселелерді көтеріп келеді. Әрине, біз басқа тілдерге назар аудармай отырған жоқпыз. Алайда Қазақстанда қамқоршылық тілеп отырған тіл – қазақ тілі. Сондай жағдайда Қазақстанда орыс тіліне орай алаңдайтындай себеп жоқ. Қазақстан тәуелсіз ел болғандықтан, оның азаматтары да қазақ тілін білуі керек. Әсіресе, бұл қазақтарға қатысты жай. Олай дейтінім – соңғы оқиға, Украинадағы соғыста тіл мәселесі дағдарыстың қақ ортасында тұрды.
Елі өз тілінде сөйлеп, көне тарихын білсе, Қазақстан номиналды ғана емес, нағыз өз-өзіне сенімді мемлекетке айналар еді деп ойлаймын.
Әрине, адам құқықтары, азаматтық құқықтарды ұмытпау керек. Әлеуметтік теңсіздікті реттеу қажет. Биліктің үш тармағы бір-бірінен тәуелсіз болуы тиіс. Сонда ғана мемлекет күшейіп, болашағы зор болады.
Әрине, соңғы оқиғалардың бәрінен бірдей баланс сақтап, хабар тарату керек. Оқырманды сыйлап, оған түрлі ойлар мен пікірлерді насихаттамау керек. Тек фактілерді беріп отырғанда ғана кез-келген оқырман өзіне тиісті қорытынды жасап алады. Өйткені оқырман мен тыңдарманның да өз пікірін қалыптастыруға құқығы бар.
– Қазіргідей постсоветтік елдерге Кремль пропагандасының әсері күшейген кезде сіз айтқан бұл пікірлер өте маңызды. Уақыт тауып сұхбат бергеніңізге көп рақмет.
"Азаттық радиосына 70 жыл" аудиоподкасының алдағы эпизодына Азаттық радиосы қазақ бөлімінің бұрынғы директоры Едіге Мағауинмен сұхбат ұсынылады.
Подкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, Apple Podcasts, Google Podcasts платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан толықтай тыңдауға және жүктеп алуға болады.
ПІКІРЛЕР