«РЕФОРМАЛАРДЫҢ КЕЙБІРІ ЖҮЗЕГЕ АСПАДЫ»
Азаттық: – Қырғызстан қоғамы әр көктем сайын революция болады деп күтеді. Биыл да солай. Төңкерістің өзекті тақырыпқа айналуы неліктен? Қырғызстандықтар әр 5-6 жыл сайын революция жасауға дағдыланып алды ма? Жоқ әлде қазіргі президент, премьер-министр мен парламент бұрынғы биліктің қателігін қайталап, халық наразылығына түрткі болып отыр ма?
Роза Отунбаева: – Біріншіден, жас мемлекет әрі жас демократия ретінде еліміз шапшаң, тіпті революциялық қарқынмен дамып келе жатыр деп айтуға болады. Біздің даму жолымызды эволюциялық емес, секірмелі жол деп сипаттауға болады.
Батыстың демократиялық мемлекеттері ондаған, тіпті жүздеген жылда жүріп өткен процесс бізде шапшаң жүріп жатыр – 25 жылда өте ауыр саяси жолдан өттік. Еліміз экономикалық проблемалар қыспағын басынан өткерді. ЕАЭО-на (Еуразия экономикалық одағы – ред.) қосылу да халықтың өмірін қиындатып жіберді десем қателеспеспін.
Қазір парламентке өте алмай қалған саясаткерлер бұл фактіні саяси күрес құралы ретінде пайдаланып жүр. Бұл әр көктем сайын оянатын инстинктке айналғандай. Кез-келген елде бұл мезгіл қиын маусым саналады.
Қазір оппозиция бәрін үйіп-төгіп, үкіметке жабады. Мысалы, кейбіреулер «бізде тәуелсіз газеттер жоқ, оларды тұншықтырып тастады» деп мәлімдейді. Бірақ бізде ондай газеттер бар және көп деуге болады. Олар ақты - ақ, қараны - қара деп еш қорықпастан жазады. Оларды оқығанда, басылымдар ойға қонымды уәждер айтатынын байқайуға болады. Шешімін күтіп, қордаланған экономикалық проблемалар мен бағаның қымбаттауы сияқты өткір мәселелерді қозғайтын мақалалар бар. Бірақ, талдап қарар болсақ, мұндай жағдай 2005-2010 жылдары болған. Сол кезден бері өмір қаншалықты өзгерді? Бізге алға жылжып келеміз. Инфляция мен баға бүкіл әлемде өсіп жатыр. Билікті сынайтын саясаткерлер мұны мойындауы тиіс.
Азаттық: – Келер жылы Қырғызстанда президент сайлауы өтуі тиіс. Үлкен саясат үшін бір жарым жыл – аз уақыт. Оппозиция өз бағдарламасын әзірлеп, сайлауға дайындалудың орнына, билікті сынаумен ғана айналысады деген пікірлер бар. Бұл туралы не айтасыз?
Роза Отунбаева: – Кезінде біз де оппозицияда болдық, кей фактілерді қоғамға жеткізуге тырыстық. Бірақ ол уақытта өте ауыр оқиғалар болған еді. Журналистерге шабуыл жасап, президент аппараты жетекшісін өлтіріп, өртеп жіберді, елді қатігездік жайлады. Бірақ қазір жағдай өзгерген.
Президент сайлауы жақындап келеді. Егер біз демокартиялық мемлекет болғымыз келсе, мұндай жағдай мен тәртіпке үйренуіміз керек. Сайлауға дайындалуға бір-ақ жыл қалды. Оппозиция да, билік те қол қусырып қарап отырмауы тиіс. Бізде не нәрсеге болсын дайындықты уақыты әбден таяған қысылтаяң шақта бастайтын әдет бар.
Қазірден бастап сындарлы ұсыныстар жасап, дайындала бастау керек, «бәрі бітті, құрыды, мүлде дұрыс емес» деп байбалам салатын әдеттен арылу керек.
Бүкіл күшті бағдарлама құрастыруға жұмсап, оны «Бұл - осындай партия, оның идеологиясы қоғамды біріктіруге арналған. 2030 жылы Қырғызстан осындай жетістіктерге жетеді» деп түсіндіріп, әлеуметтің талқысына салу керек. Халықты соңыңнан ерте білу керек. Бірақ бізде мұндай бағдарламалар жоқ, сондықтан қазір бір-бірімізді сынап-мінеуден аса алмай жатырмыз.
Азаттық: – Билікті сынаушылар көбінесе оны реформа жүргізбеді деп айыптайды. Олар алты жыл ішінде экономикада елеулі реформалар жүргізілмеді, сот реформасы іске аспады деп мәлімдейді. Билік енгіземіз деп жариялаған өзгерістерден еш нәтиже шықпады ма?
Роза Отунбаева: – Ол - рас. Реформалар іске аспады, мысалы, сот жүйесіне реформа жүргізілмеді. Сондықтан бизнес тоқырады, саясат соттарға тіреліп тұр. Бұл шынымен солай. Ең қиыны – сот жүйесін реформалау болып шықты. Милиция органдарынан да елеулі өзгерістер мен реформалар байқамадық. Мұның бәрі оппозиция сынына ілік болды.
Азаттық: – Оппозиция биліктің кадр саясатын да көп сынайды...
Роза Отунбаева: – Ондай мәлімдемелерді оқып та, тыңдап та жүрмін. Президент кадр саясатында елді алға жетелейтін қадамдар жасап келеді. Бірақ оларға бұл да ұнамайды, «Бакиевтің кадрлары келді» деген сияқты байбалам үнемі айтылады. Бұл жас жігіттердің Бакиевтің тұсында технократ болғаны рас, бірақ соған қарамастан ой-санасы керең, соқыр емес екен.
Президент оларды лауазымды қызметтерге тағайындады. Олар өркөкірек болмай, сынға сөзбен емес, іспен жауап қайтара білуі тиіс.
Өкінішке қарай, министрлер мен президент аппаратындағы бөлім меңгерушілерінің енгізіп жатқан өзгерістері туралы идеяларын баяндап, әкімшілік реформаларға қатысты ойларын қағазға түсіріп, халықтың талқысына салғанын байқамадым. Бұрын Максимнің [экс-президент Құрманбек Бакиевтің ұлы – ред.] төңірегінде болған адамдардың қазір жоғары билікте жұмыс істеп жүргенін көріп кей саясаткерлер «Бұл қызметте неге біз емес, олар отыр?» деп ашуланады. Бірақ жас мамандарды тарту керек. Бұл – кез-келген мемлекетте өзекті талапқа жатады.
Бірақ, қазір кадр саясаты президент пен министрлердің ғана құзырындағы нәрсе емес. Мысалы, лауазымды қызметке тағайындауға ұсынысты фракциялар жасайды. Егер олар ұсынған министрлер тағайындалғаннан кейін келесі күні ұрлық үстінде ұсталып немесе өзге қылмыстары ашылып, түрмеге түссе, оларды ұсынған депутаттар былқ етпейді де. Өкінішке қарай, бізде мемлекеттік қызмет әзірше шатқаяқтап тұр.
ӨЗ КҮШІҢЕ ҒАНА СЕНУ
Азаттық: – Сәуір оқиғаларының алты жылдығы келді. Сіз үшін 7 сәуір қандай күн – құрбандарды еске алу күні ме әлде үміт мерекесі ме?
Роза Отунбаева: – Көп адамымыздан айырылғандықтан, мен бұл күнді өзге қырынан қабылдаймын.
Украинадағы Еуромайдан кезінде Киевте 100 шақты адам мерт болды, қазір оларды періште деп атайды, есімдері дүние жүзіне жайылды. Біз шағын елміз, біз де көп адамымыздан айырылдық, бірақ біздің қайғымызды бөлісетін жандар аз. Тіпті оларды айыптап, қаралайтындар да бар. Меніңше, кейін тарих бәрін өз орнына қояды.
7 сәуір – біздің демократиямыздың жаңа парағы екені даусыз, өйткені парламентаризмге көштік. Авторитарлы жүйеге тосқауыл қойып, оның билеушісін қашуға мәжбүр еттік. Бұл біз үшін бетбұрыс күні болды, оны өте жоғары бағалауға тиіспіз.
Өкінішке қарай, бес жылда көп ештеңе тындыра алмайсың, бірақ бірталай өзгерістер бар. Мысалы, қауіпсіздік саласында. Қазір Армения мен Әзербайжан арасында ашық қақтығыс, Украинада бұрын түсіңе де кірмейтін жайттар болып жатыр, Таяу Шығыста қаншама мемлекет зардап шекті.
Мұндай жағдайда өз қауіпсіздігімізге ерекше назар аударуымыз керек. Президент Атамбаев бұл бағытта көп жұмыс істеп жатыр. Бұрын ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымына (ҰҚШҰО), Ресей мен өзгелерге үміт артатынбыз, бірақ қиын-қыстау сәттерде тек өз күшімізге ғана сүйенуіміз керек. Соңғы бес жылда бұл салада ілгерілеу байқалады деп айтып отырғаным сол.
Азаттық: – Сіз Таулы Қарабаққа қатысты Армения мен Әзербайжан арасындағы жанжалды еске салдыңыз. Шекаралық даулар постсоветтік елдердің бәрінде, соның ішінде Қырғызстанда да болып тұрады. Жуырда ғана Ақсы ауданындағы Өзбекстанмен арадағы дауды реттеудің сәті түсті. Көрші елдермен шекара дауларын шешудің қандай жолдарын атар едіңіз?
Роза Отунбаева: – Әлемде 200-ге жуық мемлекет бар, оның жартысына жуығында шекара немесе ішкі территориясына қатысты шешілмеген проблемалары бар. Мысалы, біз Қытайды қарыз береді деп мақтаймыз. Ал іс жүзінде Қытай Жапония, Вьетнам, Филиппин сияқты Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерімен соғыстың аз-ақ алдында тұр ғой.
Одақтан бізге қалған проблемаларды 25 жылда шеше алмадық. Иә, бұл жағынан қиындық бары рас, қазір тығырыққа тіреліп тұрмыз, көрші ел басшыларымен түсінісе келе алмай жатқанымыз да рас. Бірақ бұл мәселені екі тараптың қатысуымен ғана шешуге болады.
Президент болған кезімде Тәжікстан басшысы Эмомали Рахмонды келіссөзге шақырып, проблемаларды талқылап, шешуді ұсындым, бірақ ол әңгімені басқа арнаға бұрғыштап, бұл тақырыпты талқылаудан қашқақтай берді. Ал Ислам Каримовпен диалог орнату, өкінішке қарай, мүлде қиын іс.
Жұрт арасында «басқа президент болса Каримовпен жолығып, тіл табысар еді, Атамбаев бұған дәрменсіз» дейтіндер бар. Барлық проблема шешілсе, әрине, жақсы болар еді, бірақ ол әзірше қолдан келмей тұр. Әйткенмен қалай болғанда да мұндай мәселелерді байыппен, бірақ кідіріссіз әрі тоқтаусыз шешу керек.
Азаттық: – Ел конституциясын өзгерту жайлы бастамалар туралы не айтар едіңіз? Бастама көтерушілер ондай өзгерістер билік буындарының жұмысын реттеуге көмектеседі деп мәлімдейді. Мұндай уәжді ертеректе Атамбаев та айтқан.
Роза Отунбаева: – Өзгертуге болмайды. Біз Конституцияны қабылдаған кезде ол 2020 жылға дейін өзгеріссіз қалуы тиіс деп жаздық. Осы көзқарастан таймауымыз керек, өйткені оған жету үшін қан төгіліп, ауыр жолдан өттік. Осы конституцияны қабылдау үшін талай адам өмірін қиды. Саяси мәдениет талаптарын ұстанып, оны нығайта беруіміз керек, бұл – өте маңызды.
Біздің ел 20 жыл президенттік республика болды, мұның бәрі конституцияда бекітілген. Кейін оны парламенттік республикаға айналдырдық. Енді оны да өзгертсек, құқықтық орта бұзылады. Екіншіден, қазіргі жүйенің кем-кетігі жоқ. Дамыған елдер ондаған, тіпті одан да көп жылдар бойы еш өзгертпестен бір конституциямен өмір сүріп жатыр.
Азаттық: – Қазір немен айналысып жүрсіз? Билікте жоқ болсаңыз да, саяси тәжірибе, білім, қабілетіңізді қоғам игілігіне қолдануға бола ма екен?
Роза Отунбаева: – Мен бұрынғы 120 президент, премьер-министр кіретін Мадрид клубының мүшесімін. Бұл ұйымға демократиялық жолмен сайланған басшылар ғана мүше бола алады. Бүкіл постсоветтік елдер арасында мені ғана осы клубқа қабылдады.
Клуб құрамында бұрынғы мемлекет басшылары көп, кей елден 3-4 адамнан бар. Бұл жайт әлгі мемлекеттердегі қалыптасып, орныққан саяси мәдениеттің деңгейі жоғары екенін көрсетеді.
Қызметіңнен бір күні бәрібір кетесің, бұл орынға сені ешкім байлап қойған жоқ, мәңгі билік құрмайсың. Шамаң болса, ол жұмыстан кейін өзге шаруамен айналыс, болмаса – зейнеткер ретінде өмір сүр. Зейнет демалысына шыққан соң да көп іс тындыруға болатынын Мадрид клубы мүшелерінен түсіндім. Президенттік қызметтен кеткеннен кейін өз қорымды құрып, қазір ел игілігіне жұмыс істеп жатырмын.
(Азаттықтың Қырғыз қызметінің материалы.)
