Әзербайжанда наразылыққа роман себеп болды

Саяси наразылықтарға әзербайжан халқының еті үйреніп алды. Ал әдеби наразылық жиі бола қоймайды. Бірақ көрнекті әзербайжан жазушысы Акрам Айлислидің жаңа романы қандастарының ашу-ызасын тудырды. Ызалы халық оның Бакудегі көп пәтерді үйдің алдына келіп, «Масқара!» деп айғайлады. Бірақ наразы жұрттың кейбірі ол кітапты оқымағандарын айтты.

«ТАТУ ӨМІР СҮРУГЕ ТИІСПІЗ»

Акрам Айлисли Әзербайжанда әлі жарияланбаған, «Дружба народов» әдеби журналында орыс тілінде жарық көрген «Тас түстер» кітабында Оңтүстік Кавказдың ауыр оқиғасын сипаттап, туған халқы әзербайжандарды емес, қарсыластары армяндарды жағымды бейнеде суреттейді.

«Тас түстер» Таулы Қарабақтағы қақтығысқа шолу жасайды. Әзербайжанның территориясында орналасқан, армян сепаратистері көп шоғырланған бұл аймақта 1980-90 жылдары алты жылға созылған соғыс ошағы болды. Баку мен Ереванның қарым-қатынасы осыдан соң тіпті ушығып кетті. Әзербайжан мен Армения бұл оқиғаға байланысты бір-бірін «үлкен жауыздық жасады» деп айыптайды.

Айлисли «Тас түс» романында ол оқиғаға басқаша түсініктеме беріп, өз ұлтын «армяндарға қарсы қатыгез кампания ұйымдастырды» деп сипаттайды. Соның ішінде 1990 жылы Бакудегі армяндарды жергілікті халық ұрып-соғып, оншақтысын өлтірген қырғын да бар. Бірақ армяндарды басқыншы, ал әзербайжандарды жапа шегуші етіп сипаттаудан бас тартқан Айлисли 1992 жылдың ақпанындағы Қожалы қырғыны туралы ештеңе демейді. Көптеген сыншылар Таулы Қарабақ оқиғасындағы ең сұмдық әрекет деп сол оқиғаны атайды.

31 қаңтар күні Азаттық радиосына сұхбат берген Айлисли өз елінің қақтығыстағы рөлін көрсету міндетін орындағанын айта келіп:

– Бұл романды Таулы Қарабақта тұратын армяндарға жолдаған үндеу деуге болады. «Сіздерге жасаған жамандығымызды ұмытқан жоқпыз. Біз оны мойындаймыз. Сіздер де бізге қиянат жасадыңыздар» деген ой бар. Қожалы қырғыны туралы жазу – армян жазушыларының міндеті. Мүмкін, олар қырғын туралы жазып қойған шығар. Мүмкін, болашақта жазатын болар. Кез келген халық үшін қатыгездікке барып, оны мойындамау, ол туралы үндемей қалу мүмкін емес. Бұның бәрін саясиландырудың қажеті жоқ. Егер армяндар Әзербайжанның Қарабақ ауданында тұра беретін болса, біз тату-тәтті өмір сүруге тиіспіз. Бұл роман осындай үндеу мақсатында жазылды. Одан қорқудың керегі жоқ. Бұл соңғы сөз емес. Біз бірге тұра аламыз, – деді

Айлисли бұндай пікірді бейресми түрде бұрын да айтқан болатын. «Тас түстер» шығармасы – автордың саяси көзқарасын алғаш рет көркем шығармаға айналдырған туынды.

Бұрынғы депутат Айлисли қазіргі билікті үнемі сынап келеді. «Тас түстер» романында бұрынғы президент, қазіргі басшының әкесі Гейдар Әлиевке қатысты тұспалдар бар. Онда бұрынғы басшыны жағымсыз жағынан сипаттайды.

«САТҚЫН БА, ЕЛ ҚАМҚОРШЫСЫ МА?»

Биліктегі «Ени Әзербайжан» партиясының атқарушы хатшысы Әли Ахмедовтың айтуынша, «жазушы өз еліне моральды соққы берген». Олар тіпті «автордың арғы тегі армян болуы мүмкін» деген жорамалды ұсынды.

Әзербайжанның заң шығарушылары 1 ақпанда парламентте жиын өткізіп, «Айлислидің этникалық тегін анықтау үшін ДНК тест жасайық» деген ұсыныс айтты. Басқа депутаттар «Айлислиді халық жазушысы деген атағынан, тіпті азаматтығынан айыру керек» десті.

Өзге сыншылар Айлислиді түрік жазушысы Орхон Памукпен салыстырды. Памук өз отаны Түркияда тыйым салынған тақырып – Осман империясы кезіндегі этникалық армяндарды қудалау туралы жазып, әлемге танымал болды. Бірақ түріктер оны «іштен шыққан шұбар жылан» дейді.

Әзербайжанның биліктегі партиясының депутаты Мубариз Гурбанлы Айлислидің кітапты жазудағы мақсаты туралы сұрап:

– Мүмкін, ол Орхон Памук сияқты Нобель сыйлығын алғысы келетін шығар? Өз елінің тарихын бұрмалау арқылы басқаларға ұнаймын деп ойлай ма? – деді.

Айлисли бұндай сындарды қабылдамайтынын айтты. Ол керісінше «армян-әзербайжан қақтығысын жеке саяси мақсаттары үшін пайдаланады» деп Әзербайжан билігін сынады.

– Екі адамның (әзербайжан мен армянның) қайғысынан пайда көретін адамдар бар. Олар мансапқа жетіп, дәулетке кенелді, үкіметте жақсы қызметке орналасты. Сондықтан оларға менің романым ұнамайды. Романды өздеріне қарсы жазылған дүние деп қабылдайды. Олар «қақтығыстың туындауы, адамдардың азап шегуі қателік болды» деп ешқашан да айтпайды. Тіпті бұл мәселенің шешілгенін де қаламайды. Себебі олар шалқып өмір сүріп, виллада тұрғысы келеді, ал қарапайым халықтың азап шеккені – оларға тиімді, – деді жазушы Азаттық тілшісіне.

Ауыл тұрғындарының өмірін арқау еткен шығармаларымен танымал 75 жастағы жазушы Айлисли деген лақап атын да Әзербайжанның Ордубад ауданындағы туған ауылының құрметіне алған.

Мәскеудегі Горький атындағы әдебиет институтын бітірген Айлисли «Алты күннің жарығы» (1963) мен «Шие гүліне айтқан әңгіме» (1983) шығармалары кеңінен танымал. Ол 1968 жылы Ленин комсомолы сыйлығын, 2002 жылы елдегі ең жоғарғы сый – «Әзербайжан тәуелсіздігі» сыйлығын алған.

Мақала Азат Еуропа/Азаттық радиосы тілшісі Дейзи Синделардың материалы негізінде жазылды.