2000 жылдың күзінде діни білім алу мақсатында Алматыдан алдымен Пәкістанға, содан кейін Ауғанстанға барған Айтуған, 2001 жылдың күзінде Талибан билігіне қарсы батыс елдерінің коалиция күштері соғыс операциясын бастағанда, Ауғаныстанға енген АҚШ әскерінің қолына түседі. Айтуған Бақбергенұлы Кубаның Гуантанамо түрмесінде 5 жылдан астам уақыт отырып, 2006 жылдың соңында Алматы облысындағы туған ауылына оралған.
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданында 1977 жылы дүниеге келген Айтуған Бақбергенұлы отбасындағы 11-ші бала екен. Ауылда орта мектепті жақсы үлгеріммен бітіріп, 1995 жылы әскер қатарына шақырылған ол 2 жыл азаматтық борышын өтеп келгеннен кейін 3 жылдай ауыл мен Алматының арасында жүргенде діни білімге ынтығы ауа бастады деп еске алады Айтуғанның анасы Әтихан әжей:
- Бізге Алматыда діни оқу бар екен, сонда барып оқимын деп кетті. Оның кетіп қалатынын білмедік. Әкемнен қалған пұл болса, беріңдер деп қолқа салды. Оған бере қоятын артық-ауыз ештеңе болмады. Қолымда тағы бір ұлым тұрады. Оның да үш баласы бар. Менің зейнетақыма күн көріп отырмыз ғой. Мен оған жұмыс істе, ақша тап деген едім. Сонымен не керек, бір күні кетіп қалпты ғой.
Айтуған болса діни білім алу үшін, өзінің үй-ішіне айтпастан, 2000 жылдың 4 қыркүйегінде шетелге жол тартқанын айтады:
- Биссимиллаһи рахмани-рахим! Алғаш Алматыдан Пәкістанға шығып, сол елден Ауғанстанға жол тарттым. Бұл елдерге барудағы мақсатым - діни білім алу, имандылыққа бет бұрып, намазды толық меңгеру еді.
Өзінің тірі екенін Айтуған арада тек жарты жыл өткен соң ғана туыстарына хатпен білдіріпті.
- Бастапқыда менің қайда екенімнен отбасым шамамен 7 айдай бейхабар болды. Кейінен хат алысып, хат берісіп, сәлемдеме жолдасып тұрдық, - дейді Айтуған.
Алайда баласының тағдырына алаңдаған анасы мен туыстары оған Қазақстанның заң орындары арқылы іздеу салады.
- Біраз адамдардан сұрастырып, іздестірдім. Суреті тарағаннан кейін бе, заң орындарынан адамдар келіп, менен ұлымның қалай, қайда кеткендігі жайлы сұрастырды. Кейін Қазақстаннан адамдар Гуантанамоға барып келіпті, сол жақта екен деп естідік қой, - дейді Әтихан әжей.
Осылайша, анасы мен туыстары Айтуған Кубаның Гуантанамо түрмесінде қамауда отырғанын бір-ақ естиді. Айтуғанның өзі Гуантанамо түрмесіне қалай тап болғанын былайша түсіндіреді:
- Гуантанамоға өз ықтиярыммен барғаным жоқ. Ауғанстанның Кабул қаласында жүргенде американдықтар тарапынан басымшылық болды. Мені қару-жарағы болды деген күдікпен ұстап алып кетті. Мен өз басыма жауап берейін: менде қару-жарақ болған жоқ. Мен діни білім алу үшін жүргем ол елде. Намаздың өзі бірталай білімді талап етеді ғой. Кубаға Қазақстаннан 4 адам күшпен бардық. Гуантанамо түрмесінде 5 жыл 1 ай отырдым.
Қазақстаннан діни білім алуға Пәкістанға аттанғанда Айтуған 23 жаста екен. Ол арада аттай 6 жыл 3 ай уақыт өткен соң ғана Отанына оралыпты. Содан бері көпшілік ортадан оқшау тірлік кешіп жатқан 30 жастағы жігіт көп уақытын діни әдебиеттерді оқумен өткізеді екен. Туыстары Айтуғанның бұрынғы қалпынан қатты өзгергенін айтады. Олар бұны Гуантанамо түрмесінің салдары болар деп санайды.
- Американдықтардан басымшылық көріп, күшпен Кубаға бардық. Қанша айтқанмен, түрменің аты түрме, ол жердің өз заңы бар. Артық әрекет қылмайсыз, артық сөйлемейсіз. Гуантанамо түрмесіне бір кірсеңіз одан не ез, не ер болып шығасыз. Ені 2 метр, ұзындығы 3 метр темір тордың ішінде жүру оңай емес. Түрмеде 24 сағаттың 2 сағаты ғана серуенге арналған. Күннің көзін тек сонда ғана көресіз, бірақ ондағы күннің нұры біздегіге жетпейді. Қалған 22 сағат күн көзі түспейтін қапаста өтеді, - деп еске алады Айтуған.
Гуантанамо түрмесіне қамалған Айтуған Ауған жерінде қолына қару алып, ұрысқа қатысты деп өзіне тағылған айыптарды жала дейді. Ол түрмеде отырған кезде ешқандай адвокат кезіктірмегенін айтады. Адам құқығын қорғаушы халықаралық ұйымдар Гуантанамо түрмесіндегілердің «тұтқын» деген мәртебеден жұрдай боп, ешқандай қорғаусыз жағдайда қамауда отыруы халықаралық заң талаптарына қайшы масқара жайт екеніне әлем жұртшылығының назарын аударып, АҚШ үкіметін қатты сынаған болатын.
Әлем баспасөзінде Гуантанамодағы тұтқындардың түрмедегі жағдайға наразылық танытып бірнеше аштық жариялағаны жазылды. Ал, кейінірек сол түрмеден босап шыққан кейбір адамдар тұтқында отырғанда американдық әскерилер өздеріне қарсы азаптап-қорлау әдістерін қолданғаны туралы мәлімдемелер жасады. Құрама Штаттар әкімшілігі бастапқы жылдары әлгіндей айыптауларды жоққа шығарып келсе, 2006 жылы қыркүйекте Конгресс қабылдаған «Әскери комиссиялар туралы» заңда Гуантанамодағы шетелдік тұтқындарды тергеу тәртібі белгіленді. Алайда халықаралық адам құқығын қорғаушы ұйымдар бұл заң тұтқындағылардың құқығын өрескел шектейді, олардың ісін әділетті сотта қаралуын қамтамасыз етпейді деп АҚШ билігін сынап келеді.
Биылғы қаңтар айында АҚШ-тың апелляциялық соты Гуантанамо түрмесінде бұрын қамауда болған 4 ағылшын азаматының АҚШ қорғаныс министрлігі - Пентагонның үстінен берген шағым-арызын қанағаттандырмай тастады.
Айтуған болса, Гуантанамо түрмесіндегі әлгіндей қысым, зомбылық туралы жайттарды еске алғысы келмейді:
- Зорлық-зомбылық көрдім деп айтқым келіп тұрған жоқ. Неге десеңіз, ол заңдылық. Ондай бұрыннан да болып келген, әлі де болады. Ешкімнен қысымдық көрдім деп, ақы сұрамаймын. Сауабын Жаратқан иенің өзі береді.
Айтуған қапастағы уақытты түрмедегі өзге тұтқындар секілді өзі де бес уақыт намазға жығылып, жаратқанға құлшылық етумен өткізгенін айтады:
- Түрмедегілердің бәрі Ислам дінінде. Азан шақырады, намаз оқиды, ораза ұстайды. Қолдарынан келгенше, қабілеті жеткенше Аллаға құлшылық қылады. Гуантанамо түрмесінде өзге 41 елдің адамдары болды.
Гуантанамо түрмесіне өзін қанша уақытқа қамауға алғанын білмеген Айтуғанға түрмеде өткізген 5 жылдың ішінде Отаны Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігінің өкілдері үш мәрте жолығыпты. Ол өзінің бостандыққа шығатынын да аяқ астынан естіпті.
- Гуантанамо түрмесінде бәлендей уақыт боласың деп, ешкім маған уақытты кесіп бермеді. Мен түрмеден шығатынымды кетердің алдында, 5-6 күн бұрын ғана естідім, - дейді ол.
Айтуғанмен бірге Гуантанамо түрмесінде қамауда болған тағы 3 адамның 2-і оның ауылдастары екен. Оның біреуі әлі сол түрмеде отыр. Ал Айтуған тағы бір ауылдасы және Шымкенттік бір жігітпен бірге 2006 жылғы желтоқсанның 16-күні Алматыға ұшақпен жетіпті. Алты жылдан астам уақыт Отанынан жырақта болған баласының үйге келген сәтін анасы Әтихан әжей былайша еске алады:
- Ұлым келгенде үстіндегі киімі тым жұпыны болды. Аяғында, әлгі бізде «кета» дейтін спорттық аяқ киім ғана...
Анасы жұпыны киіммен оралған ұлының денсаулығында да кінәрат бар екенін байқапты, кейін оны Айтуғанның өзі мойындапты.
- Басында денсаулығым жайлы айтпағанмын, тәуірмін деген едім. Негізі суық өткен. Ол жақта біраз ем қабылдадым, - деп қана, өз денсаулығы жайлы тым сараң сөйлейді Айтуған.
Жанашырлар Айтуғанды Алматыға апарып, білікті маманға қаратуға кеңес бергенімен, қазір отбасының оған шамасы келмей отырғанын айтады Әтихан әжей:
- Келгеніне 1 жыл 4 ай болды, содан бері үйде. Жұмыс істеуге денсаулығы жарамайды. Бірақ, құдайға тәуба, биыл денсаулығы былтырғы жылға қарағанда тәуір. Енді оны дұрыстап дәрігерге де қарата алмай отырмыз ғой.
Ал, Айтуған болса 6 жылдан астам уақыт шетте жүргеніне өзінің өкінбейтінін айтады. Тек сол сапарда көргені жайында былайғы жұртқа айтуды қаламайды.
- Бізге Алматыда діни оқу бар екен, сонда барып оқимын деп кетті. Оның кетіп қалатынын білмедік. Әкемнен қалған пұл болса, беріңдер деп қолқа салды. Оған бере қоятын артық-ауыз ештеңе болмады. Қолымда тағы бір ұлым тұрады. Оның да үш баласы бар. Менің зейнетақыма күн көріп отырмыз ғой. Мен оған жұмыс істе, ақша тап деген едім. Сонымен не керек, бір күні кетіп қалпты ғой.
Айтуған болса діни білім алу үшін, өзінің үй-ішіне айтпастан, 2000 жылдың 4 қыркүйегінде шетелге жол тартқанын айтады:
- Биссимиллаһи рахмани-рахим! Алғаш Алматыдан Пәкістанға шығып, сол елден Ауғанстанға жол тарттым. Бұл елдерге барудағы мақсатым - діни білім алу, имандылыққа бет бұрып, намазды толық меңгеру еді.
Өзінің тірі екенін Айтуған арада тек жарты жыл өткен соң ғана туыстарына хатпен білдіріпті.
- Бастапқыда менің қайда екенімнен отбасым шамамен 7 айдай бейхабар болды. Кейінен хат алысып, хат берісіп, сәлемдеме жолдасып тұрдық, - дейді Айтуған.
Алайда баласының тағдырына алаңдаған анасы мен туыстары оған Қазақстанның заң орындары арқылы іздеу салады.
- Біраз адамдардан сұрастырып, іздестірдім. Суреті тарағаннан кейін бе, заң орындарынан адамдар келіп, менен ұлымның қалай, қайда кеткендігі жайлы сұрастырды. Кейін Қазақстаннан адамдар Гуантанамоға барып келіпті, сол жақта екен деп естідік қой, - дейді Әтихан әжей.
Осылайша, анасы мен туыстары Айтуған Кубаның Гуантанамо түрмесінде қамауда отырғанын бір-ақ естиді. Айтуғанның өзі Гуантанамо түрмесіне қалай тап болғанын былайша түсіндіреді:
- Гуантанамоға өз ықтиярыммен барғаным жоқ. Ауғанстанның Кабул қаласында жүргенде американдықтар тарапынан басымшылық болды. Мені қару-жарағы болды деген күдікпен ұстап алып кетті. Мен өз басыма жауап берейін: менде қару-жарақ болған жоқ. Мен діни білім алу үшін жүргем ол елде. Намаздың өзі бірталай білімді талап етеді ғой. Кубаға Қазақстаннан 4 адам күшпен бардық. Гуантанамо түрмесінде 5 жыл 1 ай отырдым.
Қазақстаннан діни білім алуға Пәкістанға аттанғанда Айтуған 23 жаста екен. Ол арада аттай 6 жыл 3 ай уақыт өткен соң ғана Отанына оралыпты. Содан бері көпшілік ортадан оқшау тірлік кешіп жатқан 30 жастағы жігіт көп уақытын діни әдебиеттерді оқумен өткізеді екен. Туыстары Айтуғанның бұрынғы қалпынан қатты өзгергенін айтады. Олар бұны Гуантанамо түрмесінің салдары болар деп санайды.
- Американдықтардан басымшылық көріп, күшпен Кубаға бардық. Қанша айтқанмен, түрменің аты түрме, ол жердің өз заңы бар. Артық әрекет қылмайсыз, артық сөйлемейсіз. Гуантанамо түрмесіне бір кірсеңіз одан не ез, не ер болып шығасыз. Ені 2 метр, ұзындығы 3 метр темір тордың ішінде жүру оңай емес. Түрмеде 24 сағаттың 2 сағаты ғана серуенге арналған. Күннің көзін тек сонда ғана көресіз, бірақ ондағы күннің нұры біздегіге жетпейді. Қалған 22 сағат күн көзі түспейтін қапаста өтеді, - деп еске алады Айтуған.
Гуантанамо түрмесіне қамалған Айтуған Ауған жерінде қолына қару алып, ұрысқа қатысты деп өзіне тағылған айыптарды жала дейді. Ол түрмеде отырған кезде ешқандай адвокат кезіктірмегенін айтады. Адам құқығын қорғаушы халықаралық ұйымдар Гуантанамо түрмесіндегілердің «тұтқын» деген мәртебеден жұрдай боп, ешқандай қорғаусыз жағдайда қамауда отыруы халықаралық заң талаптарына қайшы масқара жайт екеніне әлем жұртшылығының назарын аударып, АҚШ үкіметін қатты сынаған болатын.
Әлем баспасөзінде Гуантанамодағы тұтқындардың түрмедегі жағдайға наразылық танытып бірнеше аштық жариялағаны жазылды. Ал, кейінірек сол түрмеден босап шыққан кейбір адамдар тұтқында отырғанда американдық әскерилер өздеріне қарсы азаптап-қорлау әдістерін қолданғаны туралы мәлімдемелер жасады. Құрама Штаттар әкімшілігі бастапқы жылдары әлгіндей айыптауларды жоққа шығарып келсе, 2006 жылы қыркүйекте Конгресс қабылдаған «Әскери комиссиялар туралы» заңда Гуантанамодағы шетелдік тұтқындарды тергеу тәртібі белгіленді. Алайда халықаралық адам құқығын қорғаушы ұйымдар бұл заң тұтқындағылардың құқығын өрескел шектейді, олардың ісін әділетті сотта қаралуын қамтамасыз етпейді деп АҚШ билігін сынап келеді.
Биылғы қаңтар айында АҚШ-тың апелляциялық соты Гуантанамо түрмесінде бұрын қамауда болған 4 ағылшын азаматының АҚШ қорғаныс министрлігі - Пентагонның үстінен берген шағым-арызын қанағаттандырмай тастады.
Айтуған болса, Гуантанамо түрмесіндегі әлгіндей қысым, зомбылық туралы жайттарды еске алғысы келмейді:
- Зорлық-зомбылық көрдім деп айтқым келіп тұрған жоқ. Неге десеңіз, ол заңдылық. Ондай бұрыннан да болып келген, әлі де болады. Ешкімнен қысымдық көрдім деп, ақы сұрамаймын. Сауабын Жаратқан иенің өзі береді.
Айтуған қапастағы уақытты түрмедегі өзге тұтқындар секілді өзі де бес уақыт намазға жығылып, жаратқанға құлшылық етумен өткізгенін айтады:
- Түрмедегілердің бәрі Ислам дінінде. Азан шақырады, намаз оқиды, ораза ұстайды. Қолдарынан келгенше, қабілеті жеткенше Аллаға құлшылық қылады. Гуантанамо түрмесінде өзге 41 елдің адамдары болды.
Гуантанамо түрмесіне өзін қанша уақытқа қамауға алғанын білмеген Айтуғанға түрмеде өткізген 5 жылдың ішінде Отаны Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігінің өкілдері үш мәрте жолығыпты. Ол өзінің бостандыққа шығатынын да аяқ астынан естіпті.
- Гуантанамо түрмесінде бәлендей уақыт боласың деп, ешкім маған уақытты кесіп бермеді. Мен түрмеден шығатынымды кетердің алдында, 5-6 күн бұрын ғана естідім, - дейді ол.
Айтуғанмен бірге Гуантанамо түрмесінде қамауда болған тағы 3 адамның 2-і оның ауылдастары екен. Оның біреуі әлі сол түрмеде отыр. Ал Айтуған тағы бір ауылдасы және Шымкенттік бір жігітпен бірге 2006 жылғы желтоқсанның 16-күні Алматыға ұшақпен жетіпті. Алты жылдан астам уақыт Отанынан жырақта болған баласының үйге келген сәтін анасы Әтихан әжей былайша еске алады:
- Ұлым келгенде үстіндегі киімі тым жұпыны болды. Аяғында, әлгі бізде «кета» дейтін спорттық аяқ киім ғана...
Анасы жұпыны киіммен оралған ұлының денсаулығында да кінәрат бар екенін байқапты, кейін оны Айтуғанның өзі мойындапты.
- Басында денсаулығым жайлы айтпағанмын, тәуірмін деген едім. Негізі суық өткен. Ол жақта біраз ем қабылдадым, - деп қана, өз денсаулығы жайлы тым сараң сөйлейді Айтуған.
Жанашырлар Айтуғанды Алматыға апарып, білікті маманға қаратуға кеңес бергенімен, қазір отбасының оған шамасы келмей отырғанын айтады Әтихан әжей:
- Келгеніне 1 жыл 4 ай болды, содан бері үйде. Жұмыс істеуге денсаулығы жарамайды. Бірақ, құдайға тәуба, биыл денсаулығы былтырғы жылға қарағанда тәуір. Енді оны дұрыстап дәрігерге де қарата алмай отырмыз ғой.
Ал, Айтуған болса 6 жылдан астам уақыт шетте жүргеніне өзінің өкінбейтінін айтады. Тек сол сапарда көргені жайында былайғы жұртқа айтуды қаламайды.