Серік Бейсембаев: Ақпарат неғұрлым көп болса, дауысты ұрлау қиындай түседі

"АВТОРИТАРЛЫ БИЛІК ЭКЗИТПОЛДЫ БҰРМАЛАНҒАН ДЕРЕКТІ ҚУАТТАУҒА ҚОЛДАНАДЫ"

Азаттық: Экзитпол дегеніміз не және ол не үшін керек?

Серік Бейсембаев: Экзитпол – сайлаушылар дауыс берген күні сайлау учаскелері маңында жүргізілетін сауалнама. Ол – қазіргі сайлау процесінің ажырамас бөлігі. Қандай да бір партия немесе кандидат осы экзитполға тапсырыс беріп, сайлау күні аймақта, бүкіл ел көлемінде өзіне және бәсекелестеріне сайлаушылардың қалай дауыс беріп жатқанын бақылай алады. Демократиялық елдерде экзитполдың екінші функциясы бар. Ол – сайлаудың ресми қорытындысын легитимді ету. Сайлаудың ресми қорытындысы мен экзитпол нәтижесінің бір-бірінен аса алшақ шығуы дауыстың әділ саналғанын күмәнді етеді. Сол себепті тәуелсіз экзитпол өтетін елде билік сайлауды бұрмалауға құштар емес.

Ал авторитарлы елдерде экзитполды пропагандаға пайдаланады. Сайлауды әділ өткізбейтін билік сондай экзитпол арқылы "Міне, біз бәрін дұрыс өткіздік" деп бұрмаланған деректі қуаттауға тырысады. Постсоветтік кеңістікте кең тараған бұл тәжірибе Қазақстанға да жат емес.

Демократиялық процестің бір бөлігі ретінде қалыптасқан экзитпол, өкінішке қарай, осылайша теріс мақсатта қолданылып отыр.

Азаттық: Әлеуметтік сауалнаманың кез келген түрі сияқты экзитпол да санаулы адамға сұрақ қойып, бүкіл елдің пікірін береді. Ол үшін сауал қойылатын адамдар санаты, саны мен сұрақтың сипаты дұрыс есептелуі қажет. Бұл есептерді елдегі әлеуметтанушылардың өзі жасай ма, әлде дайын формуланы ала ма?

Серік Бейсембаев: Экзитполдың репрезентативтігіне қойылатын талаптар бар. Мысалы, біз 18 миллион халықтың пікірін білу үшін сауалнамаға 1500 адамды қамтимыз. Ал олар жас шамасы, жынысы және ұлты деген сияқты өлшемдер бойынша қоғамның құрылымын қайталауы қажет. Сайлау учаскелері де осы жолмен іріктеледі. Республика бойынша 10 мың сайлау учаскесі болса, біз оның облыс, аудан және ауыл бойынша тізімін аламыз да, соның ішінен кездейсоқтық тәсілімен бірнеше учаскені таңдаймыз. Шалғайда жатқан учаскелерде адам саны аз болуы мүмкін. Олар жалпы тізімге емес, бөлек тізімге қосылады. Яғни экзитполға таңдалған сайлау учаскелері бүкіл елдегі сайлау учаскелерінің шағын моделі болуы керек.

Әлеуметтанушы Серік Бейсембаев (оң жақта) "Қазақстандағы ғылымды мемлекеттік қолдау" тақырыбында өткен пікірталасқа қатысып отыр. Жеке архивтегі сурет.

Қазақстандағы 2012 жылғы парламент сайлауы кезінде "Стратегия" зерттеу орталығында осындай экзитпол жүргізгенбіз. Ол үшін Молдоваға барып, көрген тәжірибені Қазақстанда қолдандық. Сөйтіп 180 сайлау учаскесін таңдап, ондағы дауыс берген сайлаушылардың таңдауын сұрадық. Ресми қорытынды мен экзитпол нәтижесі арасында алшақтық көп болды, бірақ біз өз нәтижемізге көбірек сендік. Өйткені сайлау барысында фальсификацияға жол берілді деп ойлаймын.

Азаттық: Бір сайлау учаскесінде қанша интервьюер болады?

Серік Бейсембаев: Екі адам тұрады. Сайлау учаскесіне тіркелген дауыс беруші санына қарай әрбір бесінші не онынша адамды тоқтатып, сұрақ қояды. Үш-төрт нәрсені: жасын, кімге дауыс бергенін, кімге дауыс беретіні туралы шешімді қашан қабылдағанын сұрайды.

Азаттық: Орталық сайлау комиссиясы 2019 жылғы президент сайлауы қарсаңында экзитпол жүргізуге екі-ақ компаниядан өтініш түсті деді. Қазақстанда сауалнаманың осы түрін жасауға қанша зерттеу орталығы қауқарлы?

Серік Бейсембаев: Осы уақытқа дейін экзитпол жүргізіп келген компаниялардың саны бес-алты шамасында болды. 2004 жылдан бері сайлау туралы зерттеулердің төңірегінде жұмыс істеп жүрмін. Былтыр экзитполды екі-ақ компания жүргізгені рас. Бұл енді біздің нарық үшін аз және экзитпол жүргізетін компаниялар жылдан жылға азайып барады.

Азаттық: Неге?

Серік Бейсембаев: Саяси жүйенің бақылау функциясын ұлғайтуынан деп ойлаймын. 2004 жылдан бергі тенденцияны қарасақ, сайлауды бақылау жылдан жылға күшейіп, ақыр соңында сайлау толықтай қолдан басқарылатын процеске айналды. Экзитпол сол процестің бір бөлігі болып қалды. Сол себепті бізде оған да көптеген шектеу салынды.

2018 жылы "Сайлау туралы" заңға өзгеріс енгізіліп, бұдан былай қандай да бір сауалнама жүргізетін болсаңыз, Орталық сайлау комиссиясын хабардар ету керек деген ереже қалыптасты. Бұл тура митингідегідей сияқты. "Рұқсат сұрау керек емес, хабардар етсеңіз жеткілікті" дейді, бірақ хабардар етпесеңіз, айыппұл салады. Оның үстіне сауалнама жүргізетін компанияға талаптар қойып тастаған. Мысалы, сауалнама жүрізетін компанияның бес жылдық тәжірибесі болуы шарт.

"РЕФОРМА ТУРАЛЫ УӘДЕ ҚҰР СӨЗ КҮЙІНДЕ ҚАЛДЫ"

Азаттық: Бес жылдық тәжірибе туралы талап артық па?

Серік Бейсембаев: Мұндай талап қоюдың өзі – нонсенс. Өйткені сауалнама – қоғамдық пікірді зерттеу. Бұл саяси тұрғыдан реттейтін, шектейтін нәрсе емес. Егер реттеу қажет деп тапса, онда неге сауалнаманың өзге түрін жүргізгенде мұндай талап қоймайды? Басқа кезде сауалнаманы қалай өткізсең де, өткізе бер, бірақ сайлауға келгенде рұқсат алуымыз керек екен. Жаңа компания ашып, сайлаудың алдында қоғамдық пікірді зерттегіңіз келсе, сізге есік жабық. Бұл – мемлекеттің, биліктің тарабынан үлкен цензура.

Екінші жағынан саяси қатер де бар. Заң талаптарының бәрін қанағаттандырып, бірақ тәуелсіз экзитпол жүргіземін десеңіз, құқық қорғау органдары келіп, сұрақ қоюы мүмкін. Соның салдарынан экзитпол жүргізуге қызығушылық танытатын компания жоқ.

Парламент сайлауы кезінде дауыс беріп жатқан полицей. Байқоңыр, Қазақстан. 20 наурыз 2016 жыл.

Азаттық: 2019 жылғы президент сайлауындағы экзитпол нәтижесі туралы не ойлайсыз?

Серік Бейсембаев: Былтырғы сайлауда экзитполды екі компания жүргізді. Олардың нәтижесі ресми қорытындыны қайталады. Айырмашылы бір пайызға да жетпейді. Бұл – логика тұрғысынан да, ғылым тұрғысынан да мүмкін емес жағдай. Мұндай дәл шығуы үшін я дауыс берушілерді 100 пайыз қамтуыңыз, я сізде супер технология болуы керек. Бізде оның екеуі де жоқ. Өкінішке қарай, бұл шынайы экзитпол емес, пропагандалық құрал болды.

Азаттық: Пайыздың дәл келуі расымен мүмкін емес пе? Әлемдік тәжірибе қандай?

Серік Бейсембаев: Дәл келуі мүмкін-ақ. Бірақ бізде ресми қорытындыдан бөлек екі компанияның шығарған нәтижесі бір-бірін қайталап отыр ғой. Екі пайыздық айырмашылық болса жарайды дер едік. Әлемдік тәжірибеде бұл асқан дәлдікті, кәсібилікті білдірсе, Қазақстанның жағдайында бұл сайлаудың ресми қорытындысын қуаттау құралы ғана.

Азаттық: Сайлаудың бұрмалануы жөнінде әңгіме болғанда әдетте қорытынды нәтижемен бірге сайлаушылардың дауыс беруге қатысу көрсеткіші де қозғалады. Экзитпол жүргізетін интервьюерлер сайлау учаскесінен шыққан әрбір бесінші не оныншы сайлаушыға сұрақ қояды дедіңіз. Демек интервьюер өзі барған учаскеде қанша адамның дауыс бергенін шамалап санай алады ғой?

Серік Бейсембаев: Егер экзитпол әділ жүргізілсе, әрине. Бізде ресми ақпараттың өзінде дауыс беруге сайлаушылардың 60-70 пайызы қатысады. Жақында "Стратегия" орталығының сайлау туралы зерттеуі шықты. Онда сайлаушылардың 50 пайызға жуығы ғана дауыс беруге барамыз деп айтқан. Оның ішінде жартысы кімге дауыс беретінін білмейді. Электоралды белсенділік әсіресе Алматы, Нұр-Сұлтан секілді ірі қалаларда төмен. Енді сайлаудың түріне байланысты белсенділік деңгейі әрқалай болуы мүмкін, бірақ ресми ақпараттағыдай емес.

Ал экзитпол расымен кімге қанша дауыс берілгенін ғана емес, сайлаушылардың қаншасы дауыс бергенін де көрсете алады. Экзитпол осы тұрғыдан да өте маңызды құрал.

Азаттық: Экзитполды бұлай бақылауда ұстаудың салдары қандай?

Серік Бейсембаев: Беларусь мысалында айтып берейін. Билік қолдан жасалған шектеулер арқылы сайлаудың барлық түрін қатаң бақылауда ұстады. Тәуелсіз сауалнамалардың кең тарауына жол бермеді. Енді соның нәтижесін көріп отырсыз, тәуелсіз сауалнамашыларды тұншықтырамын деп ақыр соңында өздері тәуелсіз ақпарат ала алмай қалды. Қазіргі болып жатқан митингілер мен толқуларда соның да үлесі бар.

Президент сайлауы бұрмаланды деп көшеге шыққан наразы тұрғындар екінші аптаға жалғасқан митингіде. Минск, Беларусь, 23 тамыз 2020 жыл.

Қазақстанда да осыған ұқсас жағдай орнаған. Мысалы, президент Қасым-Жомарт Тоқаев "либерализация жасаймыз", "реформаға жол ашамыз" деді, бірақ іс жүзінде өзгеріс бола қоймады. Ашықтық пен жариялық орнамады. Онсыз ешқандай реформа, ешқандай либерализация мүмкін емес.

ЭКЗИТПОЛ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰНЫ ҚАНША?

Азаттық: Былтырғы президент сайлауында экзитпол жүргізу үшін "Қоғамдық пікір институты" 350 интервьюер жалдаған екен. Оның сыртында алынған ақпаратты өңдейтін мамандар бар. Экзитпол жүргізудің құны қанша? Қаржы әдетте қайдан алынады?

Серік Бейсембаев: Дәл санды айта алмаймын. Бірақ бір интервьюерді бір күнге жалдау кем дегенде 15 мың теңге тұрады. Оны 350-ге көбейтіңіз. Одан бөлек штаб жұмысы және бар. Түсетін ақпараттың бәрі өңдеу керек. Қағазға, байланысқа төлейтін ақша бар. Өте қымбат процедура. Ал енді кім қаржыландырады деген сұраққа келсек, экзитпол шынайы демократиялық құрал болып қалыптасуы үшін ол жерде саяси нарық болуы керек. Бәсекелес саяси күштер, партиялар болуы қажет. Қаржыландыратын солар. Партиялар, саяси лидерлер, ірі бұқаралық ақпарат құралдары өздері үшін тапсырыс беріп жатады. Біздің жағдайда олардың ешқайсысы жоқ. Толықтай мемлекеттің монополиясы орнаған.

Қазір экзитполды мемлекет немесе мемлекеттің қарамағындағы институттар қаржыландырып отыр.

Азаттық: Партиялар да тапсырыс бере алады ғой?

Серік Бейсембаев: Әрине. "Менің дауысымды ұрлап қоймасын", "Нұр Отан" өзіне көп дауыс алып қоймасын" деп сақтануы үшін оларға да экзитпол керек. Бірақ бұл "Ақ жолға" да, Коммунистік халық партиясына да (осыған дейінгі сайлауда билік партиясы "Нұр Отанмен" бірге парламентке өткен саяси партиялар – ред.) керек емес. Өйткені айналып келгенде олардың қанша пайыз дауыс алатынын сайлаушылар емес, билік шешеді. Яғни экзитпол демократиялық елдердегі қызметін атқару үшін азаматтар шынайы сайлаушыға айналуы тиіс.

Азаттық: Халықаралық қорлар экзитпол жүргізуге грант бөле ме?

Серік Бейсембаев: Меніңше, екіталай. Олар мұның билік үшін өте шетін тақырып екенін біледі. Мұндай бастаманы қаржыландырса, биліктің қарсылығына тап болады, олар оған барғысы келмейді.

КӨП АҚША ЖҰМСАП, АЗ ДЕРЕК АЛУ

Азаттық: Дамыған елдерде экзитпол секілді сауалнамалар арқылы түрлі дерек алынады. Жай ғана кімнің қанша пайыз дауыс алғаны ғана емес, берілген учаскенің алдыңғы сайлауда қалай дауыс бергені, кандидатқа қай топтың (жастар, зейнеткерлер, әйел-ер) көбірек дауыс бергені деген сияқты қосымша деректер бірге жарияланады. Бізде пәлен миллион теңге жұмсап, бір ғана сан – кандидатқа қанша адам дауыс бергені алынады. Мәселе неде?

Серік Бейсембаев: Біздің мұның бәрін жасауға болады. Бірақ экзитпол жасайтын компаниялар сауалнаманы қоғамдағы жағдайды түсіну үшін емес, саяси мақсатта жүргізеді. Ал билік егжей-тегжейлі сауалнамаға мүдделі емес. Жариялықты авторитарлы режимдердің бәрі жек көреді. Мысалы, Орталық сайлау комиссиясының сайтына кірсеңіз, онда тек қай партияның қанша дауыс алғаны ғана бар. Ал сол партияға республика не облыс бойынша ғана емес, аудан-аудан бойынша қанша дауыс берілгені көрсетілмейді.

Азаттық: Аудандық нәтиже демекші, Қырғызстан орталық сайлау комиссиясының сайтынан сайлау нәтижесін аудан бойынша ғана емес, аудан ішіндегі әрбір сайлау учаскесі бойынша білуге болады екен.

Серік Бейсембаев: Үш революцияның арқасында жеткен нәрсе ғой.

Азаттық: АҚШ, Ұлыбритания және Германия сияқты елдерде де солай. Қазақстанда ең төменгі меже – облыс. Ауылдық, учаскелік деңгейдегі сайлау нәтижесін жария ету халыққа не береді? Билік бұл қадамға не себепті бармайды?

Серік Бейсембаев: Ақпарат неғұрлым көп болған сайын оны бұрмалау қиындай түседі, сәйкессіздік бірден көзге түсіп қалуы мүмкін.

Азаттық: Егер билік сайлау нәтижесін бұрмалайды десек, нәтижені ауыл не учаске бойынша жариялау үшін билік сол ауылдағы нәтижені де бұрмалауы тиіс, солай ма?

Серік Бейсембаев: Әрине, ондай деңгейге дейін бақылау мүмкін емес. Әр облыс деңгейінде қажет нәтижені шығаруға болады, бірақ биліктің әр ауданға, оның ішінде әр ауылға төмендеуге әкімшілік ресурсы жетпейді. Уақыты да жоқ. Ақпаратты тез шығарғысы келеді. Тоқаев сайлауды "әділ өткіземіз" деп уәде беріп жатыр ғой, бірақ осындай деңгейдегі ашықтық болмайынша, сайлауды әділ өткізу мүмкін емес.

Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.