... Алматыда 11 республика басшысы кездесіп, Тәуелсіз мемлекеттер достастығының (ТМД) Беловеж келісімінен кейінгі тағдырын талқылайтынын естігенде редактордан Қазақстанның астанасына іссапарға жіберуін өтіндім. Алматыға аккредитация беру туралы хат жолдап, ұшаққа билет алдық.
1991 жылы 20 желтоқсанда мен отырған ұшақ Симферополь әуежайынан аспанға көтеріліп, шығысқа қарай бет алды. 70 жыл салтанат құрған СССР-дің тарауына санаулы сағат қалды...
Ұшақта отырған сәтте әлем тарихын өзгертетін жиынға бара жатқанымды, осы елеулі оқиғадан хабар тарататынымды білдім бе? Жоқ, білген жоқпын. Мәселе "тарихи оқиғалардың бағасын уақыт береді" дегенде емес, біз шынымен алдымызда не күтіп тұрғанын сезген жоқпыз. Ол кезде біраз азаматтар Александр Солженицынның "ГУЛАГ архипелагы", Иван Багряныйдың "Гефсиманский бағын", Анатолий Рыбаковтың "Арбат балалары" кітаптарын оқығанымен, әлі де СССР туралы көп шындықтың беті ашыла қоймаған еді.
Ол сәтте іштей толқығанымды жасырмаймын. Одан 19 жыл бұрын, 1972 жылы Киев университетінің журналистика факультетінде оқып жүрген кезімде көктемгі сессиядан кейін дәл осылай ұшақпен Киевтен Алматыға жол тартып едім.
1972 жылы СССР-дің 50-жылдығы болды. Ол кезде Алматыдағы "Ленинская смена" жастар газеті студенттер құрылыс отрядына арнап "Ленинская смена на студенческой стройке" қосымшасын шығаратын (біз әзілдеп "ЛС на СС" деп айтатынбыз; Киевтегі "Молодь України" газетінің де студенттер құрылыс отрядына арналған дәл осындай "Студентський гарт" деген қосымшасы бар еді). "Ленинская смена" газеті ұлттық университеттердегі журналистика факультетінің студенттерін жазғы редакцияға жұмысқа шақырды. Мен Киев университетінің атынан бардым. Ленинград, Орал, Тбилиси, Қазақ университеті және басқа республикалардағы жоғары оқу орындарынан студенттер келді.
Әлбетте, СССР-дің 50-жылдығын атап өткен жоқпыз. Жай ғана иық тірестіріп, бірге жұмыс істедік. Бұл өте ауыр жұмыс болды. Сол сапарымда бүкіл Қазақстанды аралап шықтым. Іс-сапардан қайтар жолда ұшақта отырып мәтін жазып, түнде суреттерді басып шығарып, таңертең жұмысымды редакция хатшысына тапсырып, жаңа билет алатынмын. Сондықтан Алматыда аз ғана аялдап, көп уақытымды Қазақстанның түкпір-түкпірін аралаумен өткіздім.
Жаңадан салынып жатқан "Медеу" мұз айдыны туралы репортаж дайындадым, Петропавл мен Целиноградта (сол кездегі атмосфераны жеткізу үшін бұрынғы атауларын қалдырдым) болдым. Талдықорғанға барып, Тбилиси медициналық университеті студенттерінің Қарақұмда қой қора салып жатқанын жаздым. Байқоңырдан ғарыш айлағымен байланыс желісі орнатылып жатқаны жөнінде хабар тараттым.
Целиноградта (бұрынғы Ақмола, қазір Қазақстан астанасы – Нұр-Сұлтан қаласы) түрменің көбін көргенде таңғалғаным, ол жақтағы депортацияланған немістерге "Фройндшафт" ("Достық") газетін іздегенім есімде. Олардың арасында Қырым немістері де болған екен, ол кезде мұны білмеппін.
Алматыдағы украиналық ұлттық-мәдени ұйым белсенділерімен кездесіп, олардың өз болмысын, тілін сақтап қалуға жанын салып жүргенін, Украинаға деген жанашырлығын, қоғамдық ұйымдардың бәрін басқаруға тырысқан орыстарға ренжігенін көрдім. Кейін украиндар Қазақстандағы ұлттық-мәдени қоғамдар қауымдастығын құрып, ол жаққа орыстарды шақырған жоқ...
9 сағаттан кейін ұшақ өзіме жақсы таныс Алматы әуежайына қонды. Қазақтар ескі, дефиспен жазылатын, қазақ тілінде "алма ата" деген мағына беретін атауға қарсы болған соң, көп ұзамай қала атауы Алматы ("алмалы") болып өзгерді.
"БІЗДЕ САРАЙ КӨП…"
Қонақүйге орналасып, саммиттің баспасөз орталығын тауып, аккредитациядан өтуге тырыстым. Баспасөз орталығының қызметкерлері Симферопольдан келгенімді естіп, таңғалды. Бірақ редакцияның хаты тез табылып, аккредитациямды алдым. Орталықты аралап жүріп, жиырма жыл бұрын "ЛС на СС" қосымшасы арқылы танысқан достарым – белгілі қазақстандық журналист Светлана Синицкая мен қазақ журналисі Қуанышбаевқа кезіктім. Қуана көрісіп, жастық шағымыз бен студенттік газетімізді еске алып, шүйіркелесіп әңгіме айттық.
11 мемлекет басшысы таңертеңнен бері әртүрлі ғимаратта кездесу өткізіп жатқанын білдік: Қазақстан парламентінде басталған жиын министрлер кеңесінде, кейін басқа орында жалғасқан. Бірақ қорытынды баспасөз конференциясы жақында қызметі тоқтаған Қазақстан компартиясы орталық комитетінің ғимаратында өтеді деп белгіленді. "Бізде сарай көп!" – деді Света Синицкая.
Бұрын партия пленумдары өткен, төбесі әйнекпен қапталған залда отырмыз. Залға 11 мемлекет басшысы кіріп келді. Кездесуді ұйымдастырған Нұрсұлтан Назарбаев Тәуелсіз мемлекеттер достастығын құру декларациясын оқып, бұрын СССР құрамында болған Грузия, Литва, Латвия және Эстониядан басқа 11 республика басшысы Ресей, Украина және Беларусьтің Минскіде қабылдаған ТМД-ны құру туралы шешіміне қосылатынын мәлімдеді. Борис Ельцин "Тоталитарлы коммунистік жүйенің шынжыры үзілді" деді.
СССР құрамында болған республикалардың басшылары Тәуелсіз мемлекеттер достастығын құру туралы декларацияға қол қойғаннан кейін. Алматы, 21 желтоқсан 1991 жыл.
Журналистер жапа-тармағай сұрақ қоя бастады. Интерфакс "ТМД азаматтығы бола ма?" деп сұрады. Леонид Кравчук тәуелсіз мемлекеттердің әрқайсысының өз азаматтығы болатынын, кей елдер өзара келісімге келген жағдайда қос азаматтық беруі мүмкін екенін айтты. "ТМД – мемлекет емес!" деді ол.
Біреу бюджет туралы сұрады. Борис Ельцин "Әр мемлекеттің өз бюджеті болады, ТМД – мемлекет емес" деп Кравчуктың сөзін қайталады. Шекара туралы сұраққа ол "Шекаралар сақталады, бірақ олар ашық болуы керек, азаматтар визасыз еркін жүріп-тұруы тиіс" деп жауап берді. Мемлекет басшылары журналистер сұрағына жауап беріп отырып, ядролық батырманы Борис Ельцинге тапсырғанын, оны қолдану үшін ТМД елдері басшыларының келісімін алуы керегін, бас қолбасшы маршал Шапошников болып қалатынын, БҰҰ-да ТМД мүддесін Ресей қорғайтынын айтты.
Өз кезегім келгенде микрофонға жақындап, "Мемлекетаралық мәселелер қалай шешілетінін талқыладыңыздар ма? Мысалы, қазір қырым татарлары туған жеріне, Қырымға оралып жатыр. Олар бірнеше шекараны кесіп өтеді. Бұл мәселеде Украина, Өзбекстан және басқа да мемлекеттер бірлесіп жұмыс істей ме?" деп сұрадым.
Осы тұста қателескенімді түсіндім. Бұл сұраққа аталған мәселеге қатысы бар мемлекет басшылары – Леонид Кравчук немесе Ислам Каримов жауап беретін шығар деп ойлап, сауалды нақты кімге қойғанымды айтпап едім. Борис Ельцин мұрын астынан міңгірлеп, үстел басында отырған әріптестерін көзімен бір шолып шықты да, "Мирча Снегур әлі жақ ашқан жоқ, сол жауап берсін" деді.
Мәселенің шет-жағасын ғана естіген Молдова басшысы не десін? Ол сәл ойланды да, "Мұндай тақырып талқыланған жоқ, бірақ бұрынғы республикалар арасында барлық салаға қатысты келісім орнаған, сондықтан бұл мәселеде де ортақ шешім табылады" деп шынын айтты.
Журналист Николай Семена (сол жақта) Алматыдағы баспасөз жиынында сұрақ қоюға дайындалып тұр. 21 желтоқсан 1991 жыл.
СССР ТАРАҒАННАН КЕЙІН
Баспасөз конференциясы аяқталғаннан кейін қонақ үйге жүгіріп, тез материал жазып, Симферополь редакциясындағы стенографист қызға қоңырау шалдым. Ауыр жұмыс басталды. Осы кезде саммиттен хабар таратқан жапон журналистеріне қатты қызықтым: олар қонақ үйдің балконында тұрып, редакцияға мәтін мен суретін "антенна" арқылы оп-оңай жібере салды.
Басқа әріптестерім сияқты менде де ондай техника болған жоқ. Сондықтан мәтінді телефон арқылы ежіктеп оқуға тура келді. Телефондағы дауыс әзер жетеді. Стенографист қыз бейтаныс терминологияға келгенде күмілжіп қалды. Мен "11 мемлекет басшысы Алматыдағы Құрманғазы көшесіндегі ғимаратқа жиналды…" деймін. Ол мені тоқтатып, "Қандай көше?" дейді қазақша сөзден мүдіріп. "Әріптеп айтамын" дедім стенографистің жүгін жеңілдетіп. Дауысымды көтеріп, "Константин, Ульяна, Роман, Матвей, Анна, Николай көшесінде..." деп дауыстап жаттым.
Мәтінді әзер жеткізіп, радионы қостым. Неге екені белгісіз, қонақ үйде теледидар болмады. Радиодан СССР президенті Михаил Горбачев биліктен кеткені жөнінде мәлімдеме жасап жатыр екен.
Михаил Горбачев, 1991 жыл.
Дәлізге шығып, буфетке барып шай ішпек болдым. Жолай бейтаныс журналистер кезікті. Олар бірнеше тілшінің тоналғанын, жапон журналистерінің видеокамерасы мен басқа да құрылғылары ұрланғанын айтты. Жапондар жергілікті полицияға арыз берген, бірақ одан қайыр жоқ сияқты…
Қырымға қайтарда мемлекеттер де "өледі" екен ғой деп ойладым. Бір қызығы, мектепте, кейін университетте тарихтан дәріс тыңдап жүріп, осы қарапайым ақиқат ойыма келмеген екен. СССР деген алпауыт ел болды. Жарты ғұмырым, біреулердің тұтас өмірі осы елде өтті. Енді СССР жоқ. Адамдар бұрынғыдай көшеге шығып, буфеттен шай ішіп, жапон техникасын ұрлап, шаруасын істеп, тіршілігін жалғастырып жатыр. Ал мемлекеттің карьерасы аяқталды. СССР-дің азаматтарға еркіндік сыйлау үшін сайланған бірінші және соңғы президенті де биліктен кетті. СССР кезінде халықты түрмеге жапты, Сібірге не Колымаға жер аударды. Енді Украина деген өз мемлекетіміз бар. Онда азаматтарды айдайтын Сібір жоқ. Адамдар елде қалып, жаңа өмір бастайды.
Елде мені қырым татарлары күтіп алды. Алматыдағы саммит телеарналардан көрсетілген екен. Симферополь халқы да жиынды жіті бақылап, саммиттен қырым журналисін көргенде, таңғалыпты. Мұндай жоғары деңгейлі кездесулерде ТМД елдерінің басшыларына қырым татарлары туралы сұрақ күнде қойыла бермейді. Сондықтан жергілікті халық маған алғысын жаудырып, дән риза болды. Қырым татарларының арасынан шыққан кей белсенділермен әлі күнге дейін араласып тұрамын.
Николай Семена – Қырым журналисі, Крым.Реалии сайтының шолушысы. Автордың Азаттықтың "Крым.Реалии" сайтына жазған блогы ықшамдалып аударылды. Түпнұсқасын мына жерден оқи аласыздар.
Блогта айтылған пікірлер автордың жеке көзқарасы саналады және редакцияның позициясын білдірмейді.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ "Беловеж келісімі" кезінде Назарбаев қайда болды? Куәгерлер естелігі