Алматылық Уәлихан Қарасаев – Қытай cаясат және құқық университетінің түлегі. 27 жастағы заңгер Пекиндегі консалтингтік компанияда жұмыс істейді. Жыл басында ол турист ретінде Солтүстік Кореяға барып қайтты. Азаттыққа берген сұхбатында ол диктатор-коммунист басқаратын елден алған әсерлерін әңгімелеп берді.
Азаттық: – Уәлихан, әлемдегі ең жабық ел саналатын Солтүстік Кореяға жылына бірнеше мың турист қана барады екен. Онда барудың қалай сәті түсті?
Уәлихан Қарасаев: – Шын мәнінде Солтүстік Кореяға бару соншалық қиын емес. Мәселен, күні кеше ғана Пхеньянда өткен марафонға мыңға жуық шетелдік қатысты. Ол елге заңды жолмен оп-оңай баратын амалдар бар. Солтүстік Кореяның туризм агенттігімен серіктес шетелдік компаниялар туристерге виза рәсімдеумен айналысады, әрі бұл – өте қарапайым процедура.
Азаттық: – Сонда сіз жолдаманы Алматыдағы қарапайым туристік фирмада рәсімдедіңіз бе?
Уәлихан Қарасаев: – Жоқ, визаны АҚШ-тағы туристік фирма арқылы жасадым, олармен интернет арқылы байланысқа шықтым. Визаны рәсімдеу үшін өзің туралы ақпарат пен бір цифрлы суретіңді берсең жеткілікті.
Азаттық: – Неге басқа елді емес, дәл Солтүстік Кореяны таңдадыңыз?
Уәлихан Қарасаев: – Мен Пекинде тұрамын, ал Солтүстік Корея – олардың ең жақын көршісі. Ол жаққа күн сайын ұшақ ұшып, пойыз жүріп жатады, сондықтан бұл елдің аты үнемі аталады. Жұрттың көбі Солтүстік Кореяны тым шалғай әрі жабық ел деп ойлайтындықтан сонда барып көргім келді.
Азаттық: – Сіз барған топта Қазақстаннан неше адам болды?
Уәлихан Қарасаев: – Біздің топта Қазақстан түгіл жалпы Азия құрлығынан жалғыз мен ғана болдым. Өзгелері – АҚШ пен Еуропадан келгендер. Тобымыз шағын ғана болды.
Азаттық: – Солтүстік Кореяға баруға ресми түрде тыйым болмаса да, онда Орталық Азиядан жұрт аз барады. Солай ма?
Уәлихан Қарасаев: – Иә, сонысына таң қалдым. Себебі Солтүстік Кореяда Қазақстанды білетіндер баршылық. Олар корейлердің әлемдегі ең үлкен диаспорасы Қазақстанда тұратынын мақтанышпен айтады. [Жергілікті гидтер] менің Қазақстаннан екенімді білгенде қатты қуанды, әрі біздің әңгіменің негізгі арқауы осы болды.
Азаттық: – Қандай туристік маршрутпен жүрдіңіздер?
Уәлихан Қарасаев: – Ең алдымен баса айтатын нәрсе – Солтүстік Кореяға өз бетіңмен сапарлауға болмайды. Елге кірудің жалғыз жолы – алдын-ала жоспарланған, келісілген маршрут бойынша жүретін туристік топтың құрамында болу. Біздің сапарымыз өте мазмұнды болды, ел астанасы Пхеньянда, Оңтүстік Кореямен шекарада, демилитаризацияланған аймақтың түбінде орналасқан Кэсон қаласында және шығыс жағалаудағы Вонсанда болдық. Вонсанда жақында жаңа шаңғы кешені ашылыпты, сол кешенге алғаш барғандардың бірі біз болдық. Сонда бірнеше күн аялдап, шаңғы, сноуборд тептік.
Азаттық: – Туристік фирма сапар қарсаңында ол елге қатысты ескертулер жасады ма?
Уәлихан Қарасаев: – Әрине, міндетті түрде «сауат ашу дәрісін» өткізеді. Әдетте халық Солтүстік Кореяны жан баласы бара алмайтын қорқынышты ел ретінде елестетеді. Сондықтан туристік топтың өкілдері не істеу керек, не істемеу керек екенін тәптіштеп түсіндіреді. Сапарым өзіме қатты ұнады, соншалық көп шектеулер болған жоқ.
Азаттық: – Істеуге болмайды деп ескерткені қандай нәрселер?
Уәлихан Қарасаев: – Басты талаптардың бірі – Солтүстік Кореяға бұл елге қатысы бар, үгіт-насихат немесе мемлекетке қарсы бағытталған деп есептеледі-ау деген мазмұндағы материалдарды апаруға болмайды. Солтүстік Кореяны сынайтын видео және баспа материалдарды алып жүруге қатаң тыйым салынған. Әуежайға кірерде жеке заттарды, компьютер мен басқа да құралдарды аз-маз тексеріп, осындай материалдардың жоқтығына көз жеткізеді.
Азаттық: – Солтүстік Кореяға барған бойда ең алдымен көзіңізге түскен не нәрсе?
Уәлихан Қарасаев: – Ең әуелі күткен нәрсең мен көрген нәрсеңнің арасындағы айырмашылықты атар едім. Бұл өзгерістердің болғанына көп өтпеген, сондықтан ол туралы жұрт көп біле бермейді. Ұшақ қонғанда жаңадан салынған әуежайға кіресің, мұндай көріністі көрем деп арамызда ешкім ойламаса керек. Себебі біз онда ескі ұшақпен ұшып бардық. Солтүстік Корея басшылығы санкциялардың кесірінен жаңа ұшақ ала алмай жүрміз дейді. Мұндай контрастты барлық жерден байқайсың.
Азаттық: – Демек, Пхеньянға тек Солтүстік Кореяның ұлттық әуе компаниясының ұшағы қатынайды ғой?
Уәлихан Қарасаев: – Иә, көбіне Air Koryo ұлттық әуе компаниясының ұшақтары ұшады.
Азаттық: – Пхеньянды бір ауыз сөзбен суреттеп бере аласыз ба?
Уәлихан Қарасаев: – Бұл – қиын шаруа. Қысқаша айтсам, бұл – уақыт машинасына мініп, бізбен параллель ғаламдағы балама әлемге тап болғандай күй.
Азаттық: – Бұл болашаққа сапар ма, әлде өткен шаққа ма?
Уәлихан Қарасаев: – Бұл балама өткен шаққа сапар дер едім. Яғни бұл – адамдардың белгілі бір тобын бөліп алып, оларды басқа әлемнен оқшаулап, бірнеше буын алмасқанша белгілі бір идеяларға сендіріп өмір сүргізсе қандай болатынын көрсететін шынайылық.
Солтүстік Кореяға сапар
Азаттық: – Шетелдік саяхатшылардың көбі гидтердің қаталдығын, туристік бағдарламада көрсетілмеген жоспардан тыс нәрселерді істеудің қауіптілігін айтады. Тәртіпті бұзып, рұқсатсыз суретке түсірген туристердің арасында тұтқындалып, сотталғандары да бар. Мұндайды байқаған жоқсыз ба?
Уәлихан Қарасаев: – Мұндай жазалауды байқамадым. Ең алдымен қатаң ереже мен тәртіпке бағыну керек екенін ескерген жөн. Жақында ғана бір турист ұрлық жасағаны үшін 15 жылға сотталды. Басқа бір еркіндеу елде емес, Солтүстік Кореяда жүргеніңді ұмытпау керек.
Азаттық: – «Насихат ойыны» деп аталатын жаңа деректі фильмнің авторы, испан режиссері Альваро Лонгориа Пхеньяндағы жаңа пәтерлердің тұрғындары тоңазытқыштарын көрсетуден жымия бас тартқанын айтқан. Кейбір шетел журналистері «демонстрациялық турларға арнап бұл пәтерлерге адамдарды уақытша тұрғызады» деп күмәнданыпты. Жергілікті тұрғындармен танысқанда мұндай жайттарды байқаған жоқсыз ба? Әлеуметтік-экономикалық өмірдің қандай ерекшеліктері бірден көзге түседі?
Уәлихан Қарасаев: – Менің білуімше, сіз айтқан фильм Солтүстік Кореяның басшыларымен келісе отырып түсірілген. Сондықтан онда қойылымның болуы мені онша таңқалдырмайды. Жалпы, Солтүстік Кореяда ешкім форс-мажор оқиғаларға байланысты мойындарына жауапкершілік алмайды, сондықтан, ол – арнайы жасалған көрініс болуы да мүмкін.
Кэсон қаласы қатты ұнады. Онда ежелгі Коре династиясының тарихи кешені орналасқан, «Корея» деген сөздің өзі содан шыққан. Тарихи орындармен қоса демилитаризацияланған аймақтың өзі – көруге тұратын қызықты жер. Астана мәртебесі болмағанымен, Кэсон жақсырақ дамыған әрі саясаттан алыс қала болып көрінді.
Ал өмір сүру деңгейіндегі айырмашылыққа келсек, Пхеньян Солтүстік Кореяның өзге бөлігінен мүлде басқаша. Себебі Пхеньян тұрғындарының қалада тіркеуі бар, ал ауылдықтар онда оңайлықпен бара алмайды. Қалада өмір сүру деңгейі анағұрлым жоғары. Солтүстік Корея десе, біз ашқұрсақ, ашушаң халықты елестетеміз, бірақ мен көрген Пхеньян ондай емес. Ондағы тұрғындардың смартфондары бар, оның үстіне тым біржақты болса да, сыртқы әлем туралы түсініктері қалыптасқан.
Азаттық: – Қай қаланы көбірек ұнаттыңыз және не себеппен?
Уәлихан Қарасаев: – Маған елдің оңтүстігінде, демилитаризацияланған аймаққа жақын тұстағы Кэсон қаласы қатты ұнады. Онда ежелгі Коре династиясының тарихи кешені орналасқан, «Корея» деген сөздің өзі содан шыққан. Тарихи орындармен қоса демилитаризацияланған аймақтың өзі – көруге тұратын қызықты жер. Астана мәртебесі болмағанымен, Кэсон жақсырақ дамыған әрі саясаттан алыс қала болып көрінді. Онда Пхеньяндағыдай әр қадам басқан сайын кездесетін алып ғимараттар жоқ.
Азаттық: – Солтүстік Кореяның кейбір азаматтарының сыртқы әлем туралы түсінігі тым біржақты дедіңіз. Жергілікті тұрғындармен сөйлесіп, олардың әлем туралы көзқарастарын біле алдыңыз ба? Олардың жауаптарында сізді таңқалдырған жайттар болды ма?
Уәлихан Қарасаев: – Тіл білмегендіктен жергілікті жұртпен тікелей тілдесе алмадым. Сондықтан негізінен бізбен еріп жүрген бірнеше гидпен сұхбаттастық. Олардың ақпараты тым шектеулі екені байқалады. Олар ақпаратты тек бір жерден ғана алады, соны пайдаланады. Сондықтан Солтүстік Кореяда туризмнің ықпалы өте жоғары, себебі біз сияқты шетелдіктер олар үшін балама ақпарат көзі саналады. Олар өз елінен тыс аумақта өздері сияқты қарапайым адамдардың тұрып жатқанына, олардың достыққа бейіл екеніне көз жеткізеді. Гидтер мен аудармашылар арқылы тілдессек те, жергілікті тұрғындар өте жақсы әсер қалдырды. Бір байқағаным, оларда шетелдіктерді біз ойлағандай қатты жек көрмейді екен. Мүмкін, олар бізге өздерінің қасиетті елдерін қиратуды көздейтін капиталистер деп қарайтын да болар. Бірақ олармен бетпе-бет келіп, жүздеріне қарап жымисаң, олар да саған қарап күлімсірейді.
Ең қиыны – қозғалыс еркіндігіңді шектегені. Шетелдіктердің әрбір жүріп-тұрғаны алдын ала келісілуі керек және оның қасында гид еріп жүруі қажет.
Азаттық: – Көсемдері Ким Чен Ынға деген сезімі қаншалық шынайы екен?
Уәлихан Қарасаев: – Өз басшыларына деген құрметі мен сезімі еш күмән туғызбайды. Пхеньяндағы алдыңғы екі басшы жерленген Кымсусан мемориалдық кешеніне бас сұқсаңыз жеткілікті. Көсемдерінің бейітіне барып сыйыну үшін ең жақсы киімдерін киіп ағылып барып жатқан халықты көріп, бұған көз жеткізесіз.
Азаттық: – Лениннің мавзолейінің алдында ұзақ-сонар кезекке тұрған Совет Одағының халқы сияқты ма?
Уәлихан Қарасаев: – Бәлкім, солай шығар. Оны айта алмаймын, себебі ол заманды көрмедім.
Азаттық: – Осы сапардан соң Солтүстік Корея туралы көзқарасыңыз өзгерді ме?
Уәлихан Қарасаев: – Иә. Жолға шығар алдында онда болып жатқан жағдайлар туралы оқыдым. Бірақ өзің барып, көзбен көрген соң көзқарасың өзгереді. Томаға-тұйық қоғамнан туристер мен шетелдіктердің келгенін қолдайтын ашығырақ қоғамға қарай өтуге ұмтылыс анық байқалады. Ел басшылығының туризмді дамыту жөнінде жоспары да бар. Яғни өзгерістер болып жатыр және оларды жоққа шығаруға болмайды.
Азаттық: – Қай тыйым сіз үшін өте қатаң болып көрінді?
Валихан Карасаев: – Әрине, ең қиыны – қозғалыс еркіндігіңді шектегені. Шетелдіктердің әрбір жүріп-тұрғаны алдын ала келісілуі керек және оның қасында гид еріп жүруі қажет. Оның үстіне маршрутқа өзгеріс енгізу өте қиын. Себебі бұл үшін біреу жауапкершілік алу керек, ал Солтүстік Корея сияқты елде бұл – өте үлкен тәуекел.
Instagram еш шектеусіз ашылып тұрды. Ал Facebook-ке кіру үшін прокси-серверді қолдану қажет болды. Бірақ шектеулер Қытайдағыдан анағұрлым аз болды.
Азаттық: – Елде интернет байланысы бар ма?
Уәлихан Қарасаев: – Шетелдіктер интернетке қонақүйден кіре алады. Оның үстіне Пхеньянда 3G интернет бар, әуежайдан түскен бойда сим-карта алып, сол арқылы интернетке кірсең болады. Менің білуімше, сайттар ешқандай шектеусіз ашылып тұрды. Мен Қытайда тұрамын, ал онда Батыс сайттарының көбі бұғатталған, сондықтан телефонымда оларды айналып өтетін арнайы бағдарлама бар. Содан болар, мен интернетті еркін қолдандым. Солтүстік Кореяда болған кезімізде Facebook-ке кіріп, Instagram парақшамызға сурет жариялап жүрдік. Мұндайды күтпеген едім, сондықтан бұған қатты таңқалдым.
Азаттық: – Facebook пен Instagram-ға ешқандай кедергісіз сурет жариялай бердіңіз бе, әлде цензураны айналып өттіңіз бе?
Уәлихан Қарасаев: – Менің білуімше, Instagram еш шектеусіз ашылып тұрды. Ал Facebook-ке кіру үшін прокси-серверді қолдану қажет болды. Бірақ шектеулер Қытайдағыдан анағұрлым аз болды. Ескертетін маңызды жайт – Солтүстік Кореяда интернетке шетелдіктер басқа әдіспен, ал жергілікті корейлер басқа жолмен кіреді. Жергілікті тұрғындардың өз аймағы, «Интранет» деп аталатын өз интернеті бар. Онда олар тек мемлекет мақұлдаған ресурстарды ғана аша алады.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рақмет.
(Сұхбатты орыс тілінен аударған - Мұхтар Екейұлы)