Желтоқсаншылар тек 1990 жылдардың басында ғана халық майданын құратынын мәлімдеді. Мұндай дербес ұлттық саяси күш құруға алғышарттар болған да сияқты. Алайда қазір тәуелсіз Қазақстанда желтоқсаншылардың бір емес, 7 ұйымы бар және олардың арасында бітіспес қарама-қайшылықтар тағы бар.
Тағы бір маңызды мәселе – желтоқсаншылар 1986 жылдың желтоқсаны мен одан кейінгі кезеңде коммунистік режимнің аяусыз тепкісіне ұшыраса, бүгін (Желтоқсан оқиғасының ширек ғасырлық тарихы көмескіленген тұста) тәуелсіз елдегі авторитарлық биліктің саяси қарсыластарына қарсы қолданатын «тоқпаққа» айналған тәрізді. Таяуда ғана Алматыдағы Ұлттық баспасөз-клубында жекелеген желтоқсаншылар қатысқан наразылық шарасы соның айқын дәлелі болса керек.
Азаттық радиосының осы тақырыптағы дөңгелек үстеліне қатысқан қонақтар: Жасарал Қуанышәлі - «Жаса, Азаттық!» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, Хасен Қожахмет - Желтоқсан қаһармандарының бірі, белгілі қоғам қайраткері, Аманғазы Кәріпжан - Желтоқсан ұйымдары белсенділерінің бірі, заңгер, Дос Көшім - «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы, тәуелсіз сарапшы.
Дөңгелек үстелдің модераторы – Азаттық радиосының тілшісі Сұлтан Хан Аққұлұлы.
Дөңгелек үстелдің аудиожазбасын тыңдаңыз:
«ОЛ УАҚЫТТА БІЗДЕН ГӨРІ БИЛІК АСА АҚЫЛДЫ ЕДІ»
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, қазақ жастарының 1986 жылғы толқуынан кейін арада бір жарым жыл өтпей жатып, 1988-89 жылдары Кавказ және Балтық бойы республикаларында, Украина мен Молдовада, өзге одақтас республикаларда «Халық майданы» сынды ұлттық немесе әсіре ұлтшыл қозғалыстар пайда болып, олар көп ұзамай-ақ дербес ұлттық әрі қуатты саяси күшке айналды.
Бүгін талқылайтын бірінші мәселе осы мысалдан шығып отыр. 1990 жылдардың басында желтоқсаншылардың «Халық майданы» сынды дербес саяси күш болып бірігетін мүмкіндігі болды ма? Болса, неге бірікпеді?
Хасен Қожахмет:
– 1986 жылы халық болып шықтық алаңға. Кремльдің саясатына наразылық білдірдік. Сотталып кеттік. Екі жылдан кейін мерзімімізді қысқартып, бостандыққа шығара бастады. Маған төрт жыл берілген. Мерзімім қысқарып, 2 жыл 2 ай отырып шықтым.
Біз түрмеде жатқан кезде Қазақстанда тым болмаса бір ұйым құрылып, «осы азаматтарымыз қайда?» деп бас көтермеген. Жатқан. Шыққаннан кейін «түрмеде қалған азаматтарды шығарамыз, ақиқатын ашамыз» деп, «Желтоқсан» атты адам құқығын қорғау комитетін өзіміздің құруымызға тура келді. Сөйтіп отырғанда үкімет жағы комиссияны құра қойды. Ол кезде түрмеде сегіз адам қалған. Халық біздің өзіміздің түрмеден шыққанымызды күтті.
Біз құрған кездің өзінде де «Желтоқсан» үлкен майдан болып кете алмас еді. Тек қана құқық қорғауға ғана шамасы келді. Өйткені біз бір-бірімізді танымаймыз. Басында біз ұйым болып шыққан жоқпыз ғой. Әркім әр жақтан, өз ниетімен шыққан. Егер ұйымдасқан түрде, артымызда партия тұрса, бірсәрі. Әркім әртүрлі саяси көзқараспен барды. Біреуі жай ғана көрейін деп барды. Біреулер шын наразы болып барды. Сондықтан «Желтоқсанның» майдан болып кетпеуі шынында да табиғи нәрсе еді.
Артынан барып тәуелсіздік аңсаған азаматтардың бәрі қосылып, азат мемлекет құрғаны ақылға сияды.
Сондықтан мен «Желтоқсан» ұйымын құрған кезде сол ұйымда шын мәнінде сотталған жеті-ақ адам болды. Қалғандары, тіпті, жолаған да жоқ. Түрмеден шыққаннан кейін үйлеріне кетіп қалды. Оқудан шығарып жіберген, Алматының тіркеуінен алып тастаған. Тек қана сотталғандар емес, халық болып майдан құру керек еді. Осылайша бірінші саяси ұйымды біз құрдық.
Аманғазы Кәріпжан:
– Қазақтардың бұл оқиғасының бүкіл дүние жүзілік тарихи маңызын бағалауда әлі күнге дейін жалтақтап отырмыз. Жалтақтайтын себебіміз,
Аманғазы Кәріпжан, 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына қатысушылардың бірі.біріншіден – әлі де біздің сол тоталитарлық жүйеден қалып қойған біраз шенеуніктеріміздің үкімет басында отырғаны. Сондықтан да біз ақталамыз дегенше, өзімізден бұрын мына тарихи оқиғаны анықтаймыз дегенше, желтоқсаншылардың алды ауырып, өліп жатыр. Тіпті, өткенде әкесі де, шешесі де қайтыс болып, желтоқсаншылардың баласын «Желтоқсан ақиқаты» қоғамымен бірлесіп отырып балалар үйіне өткіздік.
Былтыр біз жеті ұйымның үйлестіру кеңесін құрдық. Былтыр Болатбек Төлепбергеннің дөңгелек үстелінде бір-бір адамнан шығарып, оны бір жылға сайлайтын болып шешкенбіз. Желтоқсандықтарды біріктірудің тек қана бір амалы - сол.
Ал енді «Желтоқсан» оқиғасы барлық халықтарға жол бастап берді. Нағыз әділеттілікті қорғаған көшбасшысы. Күні бүгінге дейін біз қолда бар тарихтың қадірін білмей, бағалай алмай, әлі күнге дейін кешеуілдетіп жатқанымыз – әлі де азаттық алмағандығымыздың белгісі. Тәуелсіздіктің біздің Қазақстанға келмегендігінің айқын көрінісі – осы «Желтоқсан» оқиғасының күні бүгінге дейін тарих сахнасына шықпай жатқандығы.
Жасарал Қуанышәлі:
– Менің пікірімше, Желтоқсан оқиғасынан кейін желтоқсандықтардың күш болып бас қосып, күресті жалғастырып әкете алмауының себебі – бізде сол кездің өзінде бас қосудан гөрі ыдыраушылық басым болды. Егер назар аударсақ, «Желтоқсан» оқиғасының өзі сол туралы мәселе Тбилиси оқиғасы күн тәртібіне қойылып, әңгіме болған соң барып жария болды. Тбилиси оқиғасы бізден кейін болды. Бірақ, қайталап айтамын, бізден бұрын көтеріліп, жария болды. Тек сол ғана «Желтоқсан» оқиғасын көтеруге негіз болды. «Міне, олар көтерді, біз неге көтермейміз» деген сияқты. Осының өзі-ақ көп нәрсені аңғартады.
Басқа оқиғалар да осыған ұқсас. Балтық бойында болсын, тағы да басқа жерде болсын, қай уақытта болсын – олар Желтоқсаннан гөрі әлдеқайда жариялылырақ болды. Тіпті, бүгінгі күнге дейін халықаралық деңгейде дейік, әйтпесе бұрынғы Совет одағы ауқымында Желтоқсан оқиғасы бастапқы Совет одағының ыдырауына түрткі болған оқиғалар қатарында аталмай қалады. Тбилиси аталады, Баку аталады, тағы басқа жағдайлар аталады да – ал біздікі аталмайды. Неге? Өйткені, менің ұғымымда, ол елдердегі сол оқиғалардың барлығын тек қана халық емес, сол кездегі және кейінгі басшылары қасірет ретінде, сол елдерге жасалған зорлық ретінде қабылдап, барлығы ұйымдасқан түрде осыған қарсы шықты.
Ал бізде қоғам мен ел басшылығы екі бөлек шықты. Өйткен себебі («Желтоқсан» оқиғасының суреткерлері қатарында оны ашық айту керек) сол кездегі биліктің өзі – күні бүгінге дейін Қазақстанды басқарып отырған билік – Назарбаев билігі. Әлбетте, олай болғаннан кейін, ондай билік Желтоқсан оқиғасының ешқашан қоғамдық жоғары мәнге ие болуын, еш уақытта оның шындығы ашылуын, еш уақытта оның ұйымдасқан күшке айналуын қалаған жоқ. Керісінше кедергі жасап отыр. Сол кедергі жасау күні бүгінге дейін жалғасып келе жатыр. Жиырма жыл бойы.
Осы тұрғыдан алғанда біз, тіпті, Өзбекстанмен өзімізді салыстыра алмаймыз. Өйткені Өзбекстанда ондай оқиға болған жоқ ол кезде. Сол тұрғыда Каримов пен Назарбаевты да салыстыруға болмайды. Желтоқсан оқиғасында бұдан бұрын құрылған ұйым жастарды ұйымдастырып алып шықса, онда жағдай басқа болар еді. Олай болған жоқ. Керісінше, жастарды алаңға шығарған – билік, бүгінгі Назарбаев билігі. Ол кезде Министрлер кеңесінің төрағасы болып отырған, өзінің жеке бас билігі үшін, өзінің орнын босату үшін жастарды алаңға алып шыққан сол билік астыртын түрде жұмыс жасады. Ол жоспары іске аспай қалғаннан кейін жазалаушы күштермен бірге жастарды қанға бөктіріп, соққыға жығып, қудалауға салып, неше түрлі заңсыз әрекеттер жасаған жоқ па?! Осы тұрғыда, әлбетте, біз әлгіндей мәселені, Қазақстанда салыстырмалы түрде солай болғандығын осы тұрғыда түсіндіруге тиіспіз.
Дос Көшім:
– Менің ойымша, шындығында да бұлар саяси тәжірибесі бар белгілі бір ұйымнан құрылып, содан кейін барып Желтоқсан оқиғасына қатысқан жоқ. Одан шыққаннан кейін өздерінің әлеуметтік мәселелерін, құқықтарын қорғай отырып, сонымен қоса ұлттық бағыттағы жұмысқа тікелей араласқан алғашқы ұйым. Сол деңгейге жеткеніміздің өзіне рақмет айтуымыз керек.
Дос Көшім, "Ұлт тағдыры" қозғалысының төрағасы. Алматы, 19 сәуір 2010 жыл.
Жәкең екеуіміз алғаш саясатқа қатысқан уақытта «Желтоқсанның» кабинетіне бір-екі рет барып, кездесулерге қатысып отыратынбыз. Біз солардан бірдеңе үйренбекші болдық, өз пікірімізді айтпақшы болдық. Ол уақытта Хасен Қожахметов пен Аманжол Нәлібаев деген марқұм ағамыз осы ұйымды алғаш бастаған. Менің ойымша, Желтоқсан оқиғасына қатысқандар екінші қадамды да дұрыс жасады. Олар ұлттық мәселеге де тікелей араласа бастады. «Азатпен» бірге болайық, қосылайық деген мәселеде де өздері бөлініп кеткен жоқ. Хасен, мысалы, «Азаттың» орынбасарының біреуі болды сол жерде. Бәрімен бірге жұмыс істеді. Сондықтан, менің ойымша, бұл жерде оларды кінәлайтын немесе төмендететін ешқандай жағдай жоқ. Керісінше олар өздерінің қолдарынан келгенінше, сол кездегі дайындықтары мен тәжірибелеріне сай жұмыс істеген болуы керек.
Жетпей жатқандығы, біріншіден, саяси тәжірибелерінің жоқтығы болса, екіншіден, ол уақытта бізден гөрі билік аса ақылды еді, олардың зұлымдығы, айласы бізден он есе, жүз есе артық еді. Сондықтан «Желтоқсан», «Азат» бәрі бірігіп, бір ұлттық ұйымға айналмағандығы – екінші мәселе.
«БИЛІКТІҢ ӨЗІ БҰНЫ АЙТҚЫСЫ КЕЛМЕЙДІ...»
Жүргізуші:
– Тәуелсіздіктің бастапқы кезінде, президент Назарбаев билігінің алғашқы он жылында желтоқсаншылардың орны мен рөлі қандай болды?
Хасен Қожахмет:
– Бостандыққа шыққанымызбен, халықтың сүйіспеншілігі болды бізге деген. Ал енді үкімет жағы жолаған жоқ. 1989 жылы күзде біз алғаш үндеу жаздық сол «Желтоқсанның» атынан. Соны Прибалтикадағы «Мнение» деген газетте шықты. Сонда біздің үндеуіміз бірінші рет жарияланды. Сол үндеуді алып ЦК-ға бардық. Барып едік, Сабыр Қасымов деген азамат бізді қарсы алып, әңгімелесіп, «болмайды ғой, жігіттер» деген сияқты болды. Бірақ бізді жібергісі келмей тұрғандай болды. Назарбаевпен кездесеміз дедік, ол жоқ екен. Содан кейін Әбіш Кекілбаев қабылдады. Сол кісімен сөйлестік, содан талабымызды жеткізу үшін үкіметке қарай жол ашылды.
Комиссия құрылғанымен, Шаханов бізді оған жолатқан жоқ. Менің арызымды алды да, «жоламаңдар, сотталғандар жоласа, комиссияның жұмысы жүрмей қалады» деді де, артынан екі айдан кейін өзі де жабылды. Біз сол комиссияны қайта ашқызамыз деп, 3 жылдыққа дайындалдық. «Желтоқсан» алаңына бір машина гүл шашамыз дедік. «Бізде сондай күш бар» деп, үкімет жағы сөйлеспей қойғаннан кейін қоқан-лоққы жасадық. Сөйтіп едік, «жоқ, шықпайсыңдар» деп комиссия құрды, КГБ-ға шақырды, «қайта соттаймыз» деді, «ақыры үш жылдықты жоғары оқу орындарында өткізсеңдер қайтеді» деген келісімге келді. Сөйтіп, ақыры төрт оқу орнында өткіздік. Мединституттың залында үлкен жиын өтті. Бетімізді ашып берген 1989 жылғы желтоқсанның 12-сіндегі сол жиын болды.
Онда да «алаңға шығамыз» дегеннен кейін Айтмұхамбетов, сол кездегі соттың төрағасы Елемесов деген, тағы басқалары компартияның бірінші хатшысы Назарбаевқа айтқан көрінеді «сол желтоқсандықтардың ауыздарын жауып берейік бір жиын жасап, қылмыскер екенін дәлелдеп берейік» деп. Сөйтіп, залды алып, ұйымдастырып берген солар еді. Бірақ біз олардың тас-талқанын шығардық. Олар жеңіліп тарады.
Келесі жылы, шамамен 10 қаңтарда Назарбаев бізді қабылдады. Халықтың біз жақта екенін көрді. Одан кейін үкімет бізбен жақсы араласа бастады. «Одақ тарады, компартияның беделі түсіп жатыр. Халық қолдап, бұлар билікке келіп қала ма?» деп сескенді ме – бастапқы кезде, 1990-91 жылдары бізбен сөйлесіп, шүйіркелесетін. Бірақ артынан күш алып кеткеннен кейін қайта тоталитарлық қалпына келді ғой.
Аманғазы Кәріпжан:
– Күні бүгінге дейін Желтоқсан оқиғасы өзінің тарихи бағасын ала алмай келе жатыр. Ол – бір. Сонымен қатар сол уақытта сотталған адамдардың құқы әлі толық қорғалмай, оның жан-жақты мүмкіндіктері, моральдық, әлеуметтік жақтары әлі шешілмей жатып, алаңға шыққан 18 мың адамның құқы қалай қорғалады?
Сонымен қатар мына 20 жылғы тәуелсіздікті ұстап тұруға биліктің қатысы бар деу ағаттық болады. Неге десеңіз, қазақ онсыз да сол оқиғадан басылып қалған халық. Бұл жерде бірі мен бірі қарама-қайшы екі үлкен күш тұр. Бірі – отарлық жүйенің тоталитарлық күші дейтін болсақ, екіншісі – ұлттық жүйе. Ол екеуінің текетіресі кезінде биліктің де, басқаның да қатысы болмай қалады. Сондықтан да бұл жерде тыныштыққа билік емес, халықтың өзінен үлкен бір мүмкіндік болды деген сөз.
Дос Көшім:
– Менің ойымша, бұл өте бір қызық жағдай болды. Биліктің өзі бұны айтқысы келмейді, өйткені өздерінің қолдары қанға батқан-ды. Екіншіден, оны айтпаса болмайды, себебі халықтың құлағына жетті, бәріміз білетін нәрсе. Сондықтан да олардың бір-ақ ойыны қалды. Ол – «тоталитаризмге қарсы шыққан, кеңес үкіметіне қарсы шыққан жастарға тағзым етеміз» деген сияқты, бір-екі адамға қаһарман атағын беріп, жиырма жылда ескерткіш қойып, анда-санда бір ауыз сөз айтып, теледидардан көрсетеді, концерт қоятын зал береді. Бұл енді итке тастаған сүйек сияқты десем, тым қатты шығар. Бірақ шындығында да сондай бір ой, сондай бір әсер қалдырады.
Осы уақытқа дейін қойылып келе жатқан талаптар (желтоқсандықтардікі болсын, оларды қолдайтын ұлттық ұйымдардыкі, азаматтардыкі болсын) сол күйі қалған сияқты. Соның ең біріншісі – Желтоқсанға баға беру. Мен қазір ойлап қарасам, біздің сол кезде көтерген «Бізге неге ұлтшыл дейсіздер?» деген, «Бізге қазақ ұлтшылдығының қажеті жоқ» деген мәселеміз онша дұрыс емес сияқты. Менің ойымша, бұл баға – өте дұрыс. Бұл қазақ ұлтшылдығы болды. Мен оған қуанбасам, ренжімеймін. Ұлтшылдықтың осындай да көрінісі болады. Ол – нақты қазақ ұлтшылдығы. Сондықтан да, менің ойымша, сол баға сол қалпында қалғаны дұрыс. Қысқасы, бұл мәселені осы күнге дейін ашықтан-ашық ең түбіне дейін қазып шықпағандығының бір себебі – сол-ақ.
Бұны кімдер ұйымдастырды? Кім кінәлі? Шындығында да жүздеген адам түрмеге жатса, мыңдаған адам жараланса, адам өлімі болса, енді ол аспаннан тас жауған жоқ қой. Мұның себебі неде? Біз де бір көшеде кетіп бара жатқан адамды таяқпен салып жіберіп, бетіне қарап «кешіріңіз, бұл сіз екенсіз ғой» дегендей болдық та. «Кім соттады? Оның себебі неде?» деген мәселе әлі күнге дейін жауапсыз қалып отыр. Ол мәселенің аяғына дейін жетпейінше қазақ тоқтамайтын сияқты. Сондықтан Назарбаевтың кезіндегі он жылдық болсын, жиырма жылдық болсын, осы көзқарас пен әйтеуір бетін сылап-сипап қою. Желтоқсанды айтпауға ауыз бармайды, ашық айтайын десе, арттары бос. Қысқасы, дәл осындай жағдайда тұрмыз.
Жасарал Қуанышәлі:
– Алғашқы он жыл ішінде Назарбаев өзінің жеке билік режимін бекіту мәселесімен айналысты. Әрі сол мақсатына жетті. Ал ол мақсатқа шын мәнінде ел үшін, халық үшін күресетін адамдардың араласуы кірген жоқ. Керісінше, араластырмау мәселесі тұрды. Әлбетте, желтоқсандықтар, қалай айтсақ та (сотталғаны болсын, соттталмағаны болсын) әртүрлі қудалау көрген адамдар. Олардың барлығы да әйтеуір бір күрестің дәмін татқан адамдар. Сондықтан да бұл билік, Назарбаев бастаған билік оларға «кеше алаңға шығып, қайткенде де өз пікірін білдіріп, бас көтерген адамдар қазір маған қарсы бас көтеріп кетпес пе екен» деген қауіппен қарады. Сондықтан оларды басуға тырысты. Көтермек түгілі басып, ысырып, есептен шығару деген сияқты бейтараптандыру саясаты жүрді. Оның көріністері өте көп. Соның ішінде өзім тікелей араласқан екі жағдайды айтып кетейін.
1993 жылы «Азат» қозғалысы өз съезінде шешім қабылдап, желтоқсан кезінде жастарды қанға бөктіріп, жазалап, заңсыз қудалаған сол кездегі лауазым иелері мен үкімет орындарын жауапқа тарту туралы мәселе көтеріп, Конституциялық сотқа бердік. Сот процестері жүрді. Соның барысында көп нәрсе айқындалды. Біз айтып жатамыз ғой «әлі айқындалған жоқ, әлі белгісіз» дегенді, сол сот процесінде көп нәрселер айқындалып, көп нәрселердің беті ашылды. Міне, сол жағдай Назарбаевты қатты мазаландырды. Қатты алаңдатты. Қауіптендірді. Сондықтан 1995 жылы қаңтар айында, тура екі жылдан кейін, тіпті, ақылға сыймайтын сылтауменен сол сот процессі тоқтатылды. Тоқтатылды да, жабулы қазан жабулы күйі қалды.
Екінші, мен өзім депутат болған кезде әлгі оқиғаға байланысты құрылған Мұхтар Шахановтың комиссиясы жұмысын тоқтатып, Шахановтың өзі Қырғызстанға елші болып кетіп, ол жақта Шыңғысханмен "соғысып" жүрген кезде мұнда тірлік жалғасып жатты. Парламентте өзім мәселе көтеріп, күн тәртібіне қойып, жаңадан Желтоқсан оқиғасы, Желтоқсан көтерілісі бойынша парламенттік комиссия құру мәселесін қолыма алдым. Сонда марқұм Аманжол Нәлібаев бастаған (он екі ме екен, он төрт пе екен) «Желтоқсанның» азаматтары демократтар үйінде аштық жариялап, бір жарым ай бойы отырып, мені қолдап, олар сырттан, мен іштен, ақыры сол комисияны құрдық.
Ақыры не болды? Ақыры сол біздің тілазар, тентек, айтқанға көнбейтін парламентті Назарбаев заңсыз таратып тынды. Соның бір себебі – әлгі комисияның көзін жою болды. Сөйтіп Назарбаев екінші рет желтоқсанға байланысты ірі қоғамдық іс-шараның тамырына балта шауып тоқтатты. Бұл – тек қана көзге ұрып тұрған, көрініп тұрған жағдай.
Бұдан шығатын қорытынды қандай? Нұрсұлтан Назарбаев билікте отырған кезде, оның жеке билік режимі дәуірлеп тұрған кезде Желтоқсан оқиғасы Қазақстан тарихында еш уақытта өзіне лайықты орнын алмайды. Көтеріліске қатысқан азаматтар да өзінің лайықты бағасын, өзінің қоғамдағы лайықты орынын еш уақытта алмайды. Мұның бәрі тек қана Назарбаев биліктен кетіп, елдің басына халықтың қамын ойлайтын дұрыс билік келген жағдайда ғана іске асады.
«ҚАЗІР КІМ КӨРІНГЕН «ЖЕЛТОҚСАНДЫҚ» БОЛЫП КЕТТІ»
Жүргізуші:
– Тіркелмеген «Алға» партиясының көсемі Владимир Козловтың президент сайлауына үміткер болып түсуіне қарсы ұлттық баспасөз-клубында болған жанжалдың ізінше желтоқсаншыларға «ұлтшыл-патриоттар» деген айдар тағылып, тіпті, «қазақ шовинизмінің немесе неонацизмнің» көрінісі деген айыптар да, «олар ресми биліктің саяси оппоненттеріне қарсы қолданған қолшоқпарына айналды» деген пікірлер де айтылды. Осы айыптарға негіз бар ма?
Жасарал Қуанышәлі:
– Мен ұлттық баспасөз клубында Владимир Козловтың «өзімді президенттікке ұсынамын» деп мәлімдеме жасап шығуына байланысты болған оқиғаны өрескел бұзақылық және өрескел заң бұзушылық деп есептеймін. Сондай ұят әрекеттерге қатысқан адамдарды желтоқсандықтар деп есептемеймін. Олай айту үшін менің моральдық құқығым бар деп есептеймін. Шын мәнінде өз отаны үшін, елі үшін, жері үшін сонау желтоқсанның ызғарлы күнінде алаңға шыққан азаматтар еш уақытта мұндай іс-әрекетке бармас еді. Бұған кәміл сенемін.
Жасарал Қуанышәлі, «Жаса, Азаттық!» қоғамдық бірлестігінің төрағасы. Алматы, 15 қараша 2010 жыл.Ал неге өздерін «желтоқсандықтармыз» деп атаған адамдар солай шықты? Өйткені оларды билік пайдаланды. Бұған дейін Назарбаев билігі сол таққа көз сүзген қазақ азаматтарын, тіпті, шын мәнінде өздері оны мойындамаса да, сөйтуі мүмкін деп көздерін жойып, я түрмеге жауып, я шетелге асырып жіберетін. Ал қазір Назарбаевтың ешқандай қауіп күтпеген жағынан, «бүкіл орыс менің жағымда» деп жүргенде орыстың шығуы күтпеген жағдай болды. Есеңгіреп қалды билік. Сөйтіп есеңгіреп отырып, сасқалақтап жүріп, әлгіндей «жұмыртқа бұзақылығын» ұйымдастырып, ұятқа қалды. Әлгі адамдардың өздері үлкен ұятқа қалды. Тек өздері ғана емес, желтоқсандықтардың атына көлеңке түсірді. Қазақ атына көлеңке түсірді.
Ал шын мәнінде олар өйтуге тиіс емес еді. Өйткені біздің конституцияда жазылған: Қазақстанның кез-келген азаматы ұлтына қарамай, басқа жағына қарамай, 40 жасқа толса, Қазақстанда 15 жыл тұрса, мемлекеттік тілді білсе – сайлауға түсуге құқықты. Егер «сен тіл білмейсің» деп кінә тақса, оны мемлекеттік тіл бойынша комиссия анықтасын. Одан өтсе, ар жағында оны тіркейтін орталық сайлау комиссиясы бар емес пе. Ал одан әрі қарай Козлов сайлауға түсіп жатса, дауыс беру арқылы шешілмей ме кімнің президент болатыны?
Аманғазы Кәріпжан:
– Олардың атына көлеңке түскен жоқ. Керісінше желтоқсандықтар өздерінің ерлігін танытып, қазақтың рухын көтерді бұл жерде. Козловтың президент болмайтыны белгілі. Болса да, болмаса да, Козлов ештеңеден ұтылмай отыр. Бұл қалай да басқа ұлттарды өзінің төңірегіне жинау. Бұл – бір. Екіншіден, дәл қазіргі Қазақстанның жағдайында Козловтың президент болуы ешқандай тарихи жағдайда, тарихи философиялық, теориялық заңдылыққа келмейді.
Жүргізуші:
– Хасен мырза, қазір желтоқсаншылар биліктің қолшақпарына айналды дегенге негіз бар ма?
Хасен Қожахмет:
– Болған оқиға қол шоқпардан болды ма, өз ниетімен болды ма – оны тексеріп, тергеу керек. Ондай күш те жоқ тергейтіндей. Дұрыс, Козловты қорғауымыз керек. Бірақ өз қазағымызды да қорғайық та. Басқа ұлтқа бірдеңе болса, шырылдап бәріміз жүгіреміз. Оған енді таңғалуға да болмайды. Қазақтың билігі Ресейде не істелсе, соны қайталайды деген сөз бар ғой. Онда скинхед дегендер бар. Олар жұмыртқа лақтырмақ түгілі бауыздап тастайды бөтен ұлтты көрсе Мәскеуде. Бірақ ит ит болды екен деп, бөтен ұлттан үлгі алмайық та.
Менің бір таң қалатыным – сол оқиға бола салысымен ертеңінде маған телеарналардағылар хабарласып, газеттегілер неше түрлі сұхбат аламыз деп, біраз айтпай қойып едім, артынан амал жоқ...
Ал енді Желтоқсан дейтін болсақ, қазір кім көрінген «желтоқсандық» болып кетті. Ана Мұхтар Шахановтан бастап баяғыда Мәскеуде жүрген. Ол да нөмірі бірінші желтоқсаншы болып шықты. Анау бізді сабаған, взвод басқарып барған капитан Төлеген Әлжанов деген... оған дейін «Желтоқсан» деген ұйым құрып алыпты. Ал не дейсіз енді!
Дос айтқандай, сол комисия – шын мәнінде «қазақ ұлтшыл емес» дегенді дәлелдейтін ғана комиссия. Мәскеудің алдында интернационал екенін дәлелдеу тағы бір рет. Басқа бітірген түгі жоқ шын мәнінде. Әйтпесе айтып отырмас едік қазір.
Сондықтан сұхбат алатын адамдарға айтқанмын: «Жұмыртқа лақтырғандарды желтоқсандықтар демес бұрын сотталғандардың тізімін қарасаңдаршы. Тоқсан тоғыз адамның ішінде бар ма солар, жоқ па?» деп.
Жаңа айттым ғой, жұрттың жаманынан үлгі алып керегі не?! Мықты болсақ, сол жерде сөзбен дәлелдеп-ақ айтуға болар еді. «Сен саяси жиналысқа барып отырсың ғой. Көшеде төбелессе, қарусыз адамға қару қолдану, бірдеңе лақтыру, жалпы адамгершілікке жатпайтын нәрсе. Сөзбен қарсы тұрған кезде, мықты болсаң, сөзбен жең. Әркім түсе беретін заң қабылдаған неге үкіметке қарсы шықпайсыңдар. Бірінші соған қарсы шығыңдар. Заңды өзгертіңдер басқа ұлт шықпасын деген» деп айтқанмын Гүлбахрамға.
25 жылдық келе жатыр. Тағы да жұмыртқа лақтырған азаматтардың іс-әрекеті сол Желтоқсан атын былғауға көмектесіп кетті. Назарбаев «міне, көрдіңдер ме – бұзақылар барып тұрған, бұларға қалай жағдай жасаймын, бұларды қалай насихаттаймын, қалай батыр деп айтамын» деп айтады. Жаңағы әрекеттерге бармас бұрын осындайды ойлау керек еді.
Дос Көшім:
– «Желтоқсандықтар» деп тырнақшаға алып жазғанды газеттерден көргенде журналистерге таң қалдым. Себебі желтоқсандықтардың алты-жеті ұйымы бар екенін жақсы білеміз. Бұл олардың қайсысы? Бәріне бірдей күйе жағылған сияқты. Онымен қоса «ұлтшылдар» деп 10-15 ұйымға, азаматтарға күйе жағылды.
Менің ойымша, журналистер де белгілі бір тапсырма алған сияқты. Осыны пайдаланып бәріне бірдей бір күйе жағу тапсырмасы. Мен «Желтоқсан» ұйымының екі өкілін көріп қалдым. Душанбеде жүргенде толық көрсетті. Мен ондай іс-шараны қабылдамаймын, Саясатты, мәдениетті игеру керек.
Олар орындарында тұрып ашық айтуларына болады: «Біз әлі қазақ мемлекетін құрып болған жоқпыз. Қазақ үкіметін құрмай жатып тағы да бұрынғы кеңес үкіметі сияқты басқа ұлт өкілдері деген сөзді қоя тұрайық. Біз өркениетті елге айналған жағдайда ғана бұл жерде туған адамдар да болар. Әлде біз өзіміз шет елден шақырып алып қоямыз ба Барак Обама сияқты – бұл өз мәселеміз болады. Бірақ біз әлі қазақ мемлекетін құру жолында жүрген уақытта бұл мәселеге өзіміз қарсымыз» дейтін болса, мен желтоқсандықтарды толық түсінемін.
Осыған дейін сол сотталған 99 адамның арасында, тоталитаризмге қарсы шыққан кездерде неге бір де бір өзге ұлт өкілдері болмады. Неге осы 20-23 жылдың ішінде желтоқсанның 17-сі күні сағат 11-де алаңға барамыз? Неге соның ішінде бірде-бір басқа ұлт өкілдері келіп, бастарын имейді? Неге олар бізбен бірге қатар тұрмайды? Сонда осы қазақ мемлекетінің тарихын мойындамай жүрген, қазақ тілін мойындамай жүрген азаматтарға деген ашу-ыза, әрине, ондай көрініс беруі әбден мүмкін. Сондықтан мен желтоқсандықтарды толық түсінемін. Бірақ жасаған іс әрекеттері – біріншіден, мәдениетсіздік, екіншіден ұстамсыздық, үшіншіден, шындығында да бүкіл ұлттық бағытта жүмыс істеп жүргендерге жағылған үлкен бір күйе болып көрінді.
Бұл жерде екі жақ та пайдаға батты-ау деймін. Біріншіден, билік те пайдаға батты Козловқа тас лақтыртып. Ал екіншіден қазақ мемлекетін қолдамайтын азаматтар тағы да бір сандарын шапалақтап қалды.
Жүргізуші:
– Азаттық радиосының дөңгелек үстелі осымен аяқталды. Пікірталасқа қатысқандарыңызға рақмет.
Тағы бір маңызды мәселе – желтоқсаншылар 1986 жылдың желтоқсаны мен одан кейінгі кезеңде коммунистік режимнің аяусыз тепкісіне ұшыраса, бүгін (Желтоқсан оқиғасының ширек ғасырлық тарихы көмескіленген тұста) тәуелсіз елдегі авторитарлық биліктің саяси қарсыластарына қарсы қолданатын «тоқпаққа» айналған тәрізді. Таяуда ғана Алматыдағы Ұлттық баспасөз-клубында жекелеген желтоқсаншылар қатысқан наразылық шарасы соның айқын дәлелі болса керек.
Азаттық радиосының осы тақырыптағы дөңгелек үстеліне қатысқан қонақтар: Жасарал Қуанышәлі - «Жаса, Азаттық!» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, Хасен Қожахмет - Желтоқсан қаһармандарының бірі, белгілі қоғам қайраткері, Аманғазы Кәріпжан - Желтоқсан ұйымдары белсенділерінің бірі, заңгер, Дос Көшім - «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы, тәуелсіз сарапшы.
Дөңгелек үстелдің модераторы – Азаттық радиосының тілшісі Сұлтан Хан Аққұлұлы.
Дөңгелек үстелдің аудиожазбасын тыңдаңыз:
«ОЛ УАҚЫТТА БІЗДЕН ГӨРІ БИЛІК АСА АҚЫЛДЫ ЕДІ»
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, қазақ жастарының 1986 жылғы толқуынан кейін арада бір жарым жыл өтпей жатып, 1988-89 жылдары Кавказ және Балтық бойы республикаларында, Украина мен Молдовада, өзге одақтас республикаларда «Халық майданы» сынды ұлттық немесе әсіре ұлтшыл қозғалыстар пайда болып, олар көп ұзамай-ақ дербес ұлттық әрі қуатты саяси күшке айналды.
Бүгін талқылайтын бірінші мәселе осы мысалдан шығып отыр. 1990 жылдардың басында желтоқсаншылардың «Халық майданы» сынды дербес саяси күш болып бірігетін мүмкіндігі болды ма? Болса, неге бірікпеді?
Хасен Қожахмет:
– 1986 жылы халық болып шықтық алаңға. Кремльдің саясатына наразылық білдірдік. Сотталып кеттік. Екі жылдан кейін мерзімімізді қысқартып, бостандыққа шығара бастады. Маған төрт жыл берілген. Мерзімім қысқарып, 2 жыл 2 ай отырып шықтым.
Біз түрмеде жатқан кезде Қазақстанда тым болмаса бір ұйым құрылып, «осы азаматтарымыз қайда?» деп бас көтермеген. Жатқан. Шыққаннан кейін «түрмеде қалған азаматтарды шығарамыз, ақиқатын ашамыз» деп, «Желтоқсан» атты адам құқығын қорғау комитетін өзіміздің құруымызға тура келді. Сөйтіп отырғанда үкімет жағы комиссияны құра қойды. Ол кезде түрмеде сегіз адам қалған. Халық біздің өзіміздің түрмеден шыққанымызды күтті.
Хасен Қожахмет, 1986 жылғы желтоқсан қозғалысына қатысушы. Алматы, 1 желтоқсан 2009 жыл
Біз құрған кездің өзінде де «Желтоқсан» үлкен майдан болып кете алмас еді. Тек қана құқық қорғауға ғана шамасы келді. Өйткені біз бір-бірімізді танымаймыз. Басында біз ұйым болып шыққан жоқпыз ғой. Әркім әр жақтан, өз ниетімен шыққан. Егер ұйымдасқан түрде, артымызда партия тұрса, бірсәрі. Әркім әртүрлі саяси көзқараспен барды. Біреуі жай ғана көрейін деп барды. Біреулер шын наразы болып барды. Сондықтан «Желтоқсанның» майдан болып кетпеуі шынында да табиғи нәрсе еді.
Артынан барып тәуелсіздік аңсаған азаматтардың бәрі қосылып, азат мемлекет құрғаны ақылға сияды.
Сондықтан мен «Желтоқсан» ұйымын құрған кезде сол ұйымда шын мәнінде сотталған жеті-ақ адам болды. Қалғандары, тіпті, жолаған да жоқ. Түрмеден шыққаннан кейін үйлеріне кетіп қалды. Оқудан шығарып жіберген, Алматының тіркеуінен алып тастаған. Тек қана сотталғандар емес, халық болып майдан құру керек еді. Осылайша бірінші саяси ұйымды біз құрдық.
Аманғазы Кәріпжан:
– Қазақтардың бұл оқиғасының бүкіл дүние жүзілік тарихи маңызын бағалауда әлі күнге дейін жалтақтап отырмыз. Жалтақтайтын себебіміз,
Былтыр біз жеті ұйымның үйлестіру кеңесін құрдық. Былтыр Болатбек Төлепбергеннің дөңгелек үстелінде бір-бір адамнан шығарып, оны бір жылға сайлайтын болып шешкенбіз. Желтоқсандықтарды біріктірудің тек қана бір амалы - сол.
Ал енді «Желтоқсан» оқиғасы барлық халықтарға жол бастап берді. Нағыз әділеттілікті қорғаған көшбасшысы. Күні бүгінге дейін біз қолда бар тарихтың қадірін білмей, бағалай алмай, әлі күнге дейін кешеуілдетіп жатқанымыз – әлі де азаттық алмағандығымыздың белгісі. Тәуелсіздіктің біздің Қазақстанға келмегендігінің айқын көрінісі – осы «Желтоқсан» оқиғасының күні бүгінге дейін тарих сахнасына шықпай жатқандығы.
Жасарал Қуанышәлі:
– Менің пікірімше, Желтоқсан оқиғасынан кейін желтоқсандықтардың күш болып бас қосып, күресті жалғастырып әкете алмауының себебі – бізде сол кездің өзінде бас қосудан гөрі ыдыраушылық басым болды. Егер назар аударсақ, «Желтоқсан» оқиғасының өзі сол туралы мәселе Тбилиси оқиғасы күн тәртібіне қойылып, әңгіме болған соң барып жария болды. Тбилиси оқиғасы бізден кейін болды. Бірақ, қайталап айтамын, бізден бұрын көтеріліп, жария болды. Тек сол ғана «Желтоқсан» оқиғасын көтеруге негіз болды. «Міне, олар көтерді, біз неге көтермейміз» деген сияқты. Осының өзі-ақ көп нәрсені аңғартады.
Басқа оқиғалар да осыған ұқсас. Балтық бойында болсын, тағы да басқа жерде болсын, қай уақытта болсын – олар Желтоқсаннан гөрі әлдеқайда жариялылырақ болды. Тіпті, бүгінгі күнге дейін халықаралық деңгейде дейік, әйтпесе бұрынғы Совет одағы ауқымында Желтоқсан оқиғасы бастапқы Совет одағының ыдырауына түрткі болған оқиғалар қатарында аталмай қалады. Тбилиси аталады, Баку аталады, тағы басқа жағдайлар аталады да – ал біздікі аталмайды. Неге? Өйткені, менің ұғымымда, ол елдердегі сол оқиғалардың барлығын тек қана халық емес, сол кездегі және кейінгі басшылары қасірет ретінде, сол елдерге жасалған зорлық ретінде қабылдап, барлығы ұйымдасқан түрде осыған қарсы шықты.
Ал бізде қоғам мен ел басшылығы екі бөлек шықты. Өйткен себебі («Желтоқсан» оқиғасының суреткерлері қатарында оны ашық айту керек) сол кездегі биліктің өзі – күні бүгінге дейін Қазақстанды басқарып отырған билік – Назарбаев билігі. Әлбетте, олай болғаннан кейін, ондай билік Желтоқсан оқиғасының ешқашан қоғамдық жоғары мәнге ие болуын, еш уақытта оның шындығы ашылуын, еш уақытта оның ұйымдасқан күшке айналуын қалаған жоқ. Керісінше кедергі жасап отыр. Сол кедергі жасау күні бүгінге дейін жалғасып келе жатыр. Жиырма жыл бойы.
Осы тұрғыдан алғанда біз, тіпті, Өзбекстанмен өзімізді салыстыра алмаймыз. Өйткені Өзбекстанда ондай оқиға болған жоқ ол кезде. Сол тұрғыда Каримов пен Назарбаевты да салыстыруға болмайды. Желтоқсан оқиғасында бұдан бұрын құрылған ұйым жастарды ұйымдастырып алып шықса, онда жағдай басқа болар еді. Олай болған жоқ. Керісінше, жастарды алаңға шығарған – билік, бүгінгі Назарбаев билігі. Ол кезде Министрлер кеңесінің төрағасы болып отырған, өзінің жеке бас билігі үшін, өзінің орнын босату үшін жастарды алаңға алып шыққан сол билік астыртын түрде жұмыс жасады. Ол жоспары іске аспай қалғаннан кейін жазалаушы күштермен бірге жастарды қанға бөктіріп, соққыға жығып, қудалауға салып, неше түрлі заңсыз әрекеттер жасаған жоқ па?! Осы тұрғыда, әлбетте, біз әлгіндей мәселені, Қазақстанда салыстырмалы түрде солай болғандығын осы тұрғыда түсіндіруге тиіспіз.
Дос Көшім:
– Менің ойымша, шындығында да бұлар саяси тәжірибесі бар белгілі бір ұйымнан құрылып, содан кейін барып Желтоқсан оқиғасына қатысқан жоқ. Одан шыққаннан кейін өздерінің әлеуметтік мәселелерін, құқықтарын қорғай отырып, сонымен қоса ұлттық бағыттағы жұмысқа тікелей араласқан алғашқы ұйым. Сол деңгейге жеткеніміздің өзіне рақмет айтуымыз керек.
Жәкең екеуіміз алғаш саясатқа қатысқан уақытта «Желтоқсанның» кабинетіне бір-екі рет барып, кездесулерге қатысып отыратынбыз. Біз солардан бірдеңе үйренбекші болдық, өз пікірімізді айтпақшы болдық. Ол уақытта Хасен Қожахметов пен Аманжол Нәлібаев деген марқұм ағамыз осы ұйымды алғаш бастаған. Менің ойымша, Желтоқсан оқиғасына қатысқандар екінші қадамды да дұрыс жасады. Олар ұлттық мәселеге де тікелей араласа бастады. «Азатпен» бірге болайық, қосылайық деген мәселеде де өздері бөлініп кеткен жоқ. Хасен, мысалы, «Азаттың» орынбасарының біреуі болды сол жерде. Бәрімен бірге жұмыс істеді. Сондықтан, менің ойымша, бұл жерде оларды кінәлайтын немесе төмендететін ешқандай жағдай жоқ. Керісінше олар өздерінің қолдарынан келгенінше, сол кездегі дайындықтары мен тәжірибелеріне сай жұмыс істеген болуы керек.
Жетпей жатқандығы, біріншіден, саяси тәжірибелерінің жоқтығы болса, екіншіден, ол уақытта бізден гөрі билік аса ақылды еді, олардың зұлымдығы, айласы бізден он есе, жүз есе артық еді. Сондықтан «Желтоқсан», «Азат» бәрі бірігіп, бір ұлттық ұйымға айналмағандығы – екінші мәселе.
«БИЛІКТІҢ ӨЗІ БҰНЫ АЙТҚЫСЫ КЕЛМЕЙДІ...»
Жүргізуші:
– Тәуелсіздіктің бастапқы кезінде, президент Назарбаев билігінің алғашқы он жылында желтоқсаншылардың орны мен рөлі қандай болды?
Хасен Қожахмет:
– Бостандыққа шыққанымызбен, халықтың сүйіспеншілігі болды бізге деген. Ал енді үкімет жағы жолаған жоқ. 1989 жылы күзде біз алғаш үндеу жаздық сол «Желтоқсанның» атынан. Соны Прибалтикадағы «Мнение» деген газетте шықты. Сонда біздің үндеуіміз бірінші рет жарияланды. Сол үндеуді алып ЦК-ға бардық. Барып едік, Сабыр Қасымов деген азамат бізді қарсы алып, әңгімелесіп, «болмайды ғой, жігіттер» деген сияқты болды. Бірақ бізді жібергісі келмей тұрғандай болды. Назарбаевпен кездесеміз дедік, ол жоқ екен. Содан кейін Әбіш Кекілбаев қабылдады. Сол кісімен сөйлестік, содан талабымызды жеткізу үшін үкіметке қарай жол ашылды.
Комиссия құрылғанымен, Шаханов бізді оған жолатқан жоқ. Менің арызымды алды да, «жоламаңдар, сотталғандар жоласа, комиссияның жұмысы жүрмей қалады» деді де, артынан екі айдан кейін өзі де жабылды. Біз сол комиссияны қайта ашқызамыз деп, 3 жылдыққа дайындалдық. «Желтоқсан» алаңына бір машина гүл шашамыз дедік. «Бізде сондай күш бар» деп, үкімет жағы сөйлеспей қойғаннан кейін қоқан-лоққы жасадық. Сөйтіп едік, «жоқ, шықпайсыңдар» деп комиссия құрды, КГБ-ға шақырды, «қайта соттаймыз» деді, «ақыры үш жылдықты жоғары оқу орындарында өткізсеңдер қайтеді» деген келісімге келді. Сөйтіп, ақыры төрт оқу орнында өткіздік. Мединституттың залында үлкен жиын өтті. Бетімізді ашып берген 1989 жылғы желтоқсанның 12-сіндегі сол жиын болды.
Онда да «алаңға шығамыз» дегеннен кейін Айтмұхамбетов, сол кездегі соттың төрағасы Елемесов деген, тағы басқалары компартияның бірінші хатшысы Назарбаевқа айтқан көрінеді «сол желтоқсандықтардың ауыздарын жауып берейік бір жиын жасап, қылмыскер екенін дәлелдеп берейік» деп. Сөйтіп, залды алып, ұйымдастырып берген солар еді. Бірақ біз олардың тас-талқанын шығардық. Олар жеңіліп тарады.
Келесі жылы, шамамен 10 қаңтарда Назарбаев бізді қабылдады. Халықтың біз жақта екенін көрді. Одан кейін үкімет бізбен жақсы араласа бастады. «Одақ тарады, компартияның беделі түсіп жатыр. Халық қолдап, бұлар билікке келіп қала ма?» деп сескенді ме – бастапқы кезде, 1990-91 жылдары бізбен сөйлесіп, шүйіркелесетін. Бірақ артынан күш алып кеткеннен кейін қайта тоталитарлық қалпына келді ғой.
Аманғазы Кәріпжан:
– Күні бүгінге дейін Желтоқсан оқиғасы өзінің тарихи бағасын ала алмай келе жатыр. Ол – бір. Сонымен қатар сол уақытта сотталған адамдардың құқы әлі толық қорғалмай, оның жан-жақты мүмкіндіктері, моральдық, әлеуметтік жақтары әлі шешілмей жатып, алаңға шыққан 18 мың адамның құқы қалай қорғалады?
Сонымен қатар мына 20 жылғы тәуелсіздікті ұстап тұруға биліктің қатысы бар деу ағаттық болады. Неге десеңіз, қазақ онсыз да сол оқиғадан басылып қалған халық. Бұл жерде бірі мен бірі қарама-қайшы екі үлкен күш тұр. Бірі – отарлық жүйенің тоталитарлық күші дейтін болсақ, екіншісі – ұлттық жүйе. Ол екеуінің текетіресі кезінде биліктің де, басқаның да қатысы болмай қалады. Сондықтан да бұл жерде тыныштыққа билік емес, халықтың өзінен үлкен бір мүмкіндік болды деген сөз.
Дос Көшім:
– Менің ойымша, бұл өте бір қызық жағдай болды. Биліктің өзі бұны айтқысы келмейді, өйткені өздерінің қолдары қанға батқан-ды. Екіншіден, оны айтпаса болмайды, себебі халықтың құлағына жетті, бәріміз білетін нәрсе. Сондықтан да олардың бір-ақ ойыны қалды. Ол – «тоталитаризмге қарсы шыққан, кеңес үкіметіне қарсы шыққан жастарға тағзым етеміз» деген сияқты, бір-екі адамға қаһарман атағын беріп, жиырма жылда ескерткіш қойып, анда-санда бір ауыз сөз айтып, теледидардан көрсетеді, концерт қоятын зал береді. Бұл енді итке тастаған сүйек сияқты десем, тым қатты шығар. Бірақ шындығында да сондай бір ой, сондай бір әсер қалдырады.
Осы уақытқа дейін қойылып келе жатқан талаптар (желтоқсандықтардікі болсын, оларды қолдайтын ұлттық ұйымдардыкі, азаматтардыкі болсын) сол күйі қалған сияқты. Соның ең біріншісі – Желтоқсанға баға беру. Мен қазір ойлап қарасам, біздің сол кезде көтерген «Бізге неге ұлтшыл дейсіздер?» деген, «Бізге қазақ ұлтшылдығының қажеті жоқ» деген мәселеміз онша дұрыс емес сияқты. Менің ойымша, бұл баға – өте дұрыс. Бұл қазақ ұлтшылдығы болды. Мен оған қуанбасам, ренжімеймін. Ұлтшылдықтың осындай да көрінісі болады. Ол – нақты қазақ ұлтшылдығы. Сондықтан да, менің ойымша, сол баға сол қалпында қалғаны дұрыс. Қысқасы, бұл мәселені осы күнге дейін ашықтан-ашық ең түбіне дейін қазып шықпағандығының бір себебі – сол-ақ.
Бұны кімдер ұйымдастырды? Кім кінәлі? Шындығында да жүздеген адам түрмеге жатса, мыңдаған адам жараланса, адам өлімі болса, енді ол аспаннан тас жауған жоқ қой. Мұның себебі неде? Біз де бір көшеде кетіп бара жатқан адамды таяқпен салып жіберіп, бетіне қарап «кешіріңіз, бұл сіз екенсіз ғой» дегендей болдық та. «Кім соттады? Оның себебі неде?» деген мәселе әлі күнге дейін жауапсыз қалып отыр. Ол мәселенің аяғына дейін жетпейінше қазақ тоқтамайтын сияқты. Сондықтан Назарбаевтың кезіндегі он жылдық болсын, жиырма жылдық болсын, осы көзқарас пен әйтеуір бетін сылап-сипап қою. Желтоқсанды айтпауға ауыз бармайды, ашық айтайын десе, арттары бос. Қысқасы, дәл осындай жағдайда тұрмыз.
Жасарал Қуанышәлі:
– Алғашқы он жыл ішінде Назарбаев өзінің жеке билік режимін бекіту мәселесімен айналысты. Әрі сол мақсатына жетті. Ал ол мақсатқа шын мәнінде ел үшін, халық үшін күресетін адамдардың араласуы кірген жоқ. Керісінше, араластырмау мәселесі тұрды. Әлбетте, желтоқсандықтар, қалай айтсақ та (сотталғаны болсын, соттталмағаны болсын) әртүрлі қудалау көрген адамдар. Олардың барлығы да әйтеуір бір күрестің дәмін татқан адамдар. Сондықтан да бұл билік, Назарбаев бастаған билік оларға «кеше алаңға шығып, қайткенде де өз пікірін білдіріп, бас көтерген адамдар қазір маған қарсы бас көтеріп кетпес пе екен» деген қауіппен қарады. Сондықтан оларды басуға тырысты. Көтермек түгілі басып, ысырып, есептен шығару деген сияқты бейтараптандыру саясаты жүрді. Оның көріністері өте көп. Соның ішінде өзім тікелей араласқан екі жағдайды айтып кетейін.
1993 жылы «Азат» қозғалысы өз съезінде шешім қабылдап, желтоқсан кезінде жастарды қанға бөктіріп, жазалап, заңсыз қудалаған сол кездегі лауазым иелері мен үкімет орындарын жауапқа тарту туралы мәселе көтеріп, Конституциялық сотқа бердік. Сот процестері жүрді. Соның барысында көп нәрсе айқындалды. Біз айтып жатамыз ғой «әлі айқындалған жоқ, әлі белгісіз» дегенді, сол сот процесінде көп нәрселер айқындалып, көп нәрселердің беті ашылды. Міне, сол жағдай Назарбаевты қатты мазаландырды. Қатты алаңдатты. Қауіптендірді. Сондықтан 1995 жылы қаңтар айында, тура екі жылдан кейін, тіпті, ақылға сыймайтын сылтауменен сол сот процессі тоқтатылды. Тоқтатылды да, жабулы қазан жабулы күйі қалды.
Екінші, мен өзім депутат болған кезде әлгі оқиғаға байланысты құрылған Мұхтар Шахановтың комиссиясы жұмысын тоқтатып, Шахановтың өзі Қырғызстанға елші болып кетіп, ол жақта Шыңғысханмен "соғысып" жүрген кезде мұнда тірлік жалғасып жатты. Парламентте өзім мәселе көтеріп, күн тәртібіне қойып, жаңадан Желтоқсан оқиғасы, Желтоқсан көтерілісі бойынша парламенттік комиссия құру мәселесін қолыма алдым. Сонда марқұм Аманжол Нәлібаев бастаған (он екі ме екен, он төрт пе екен) «Желтоқсанның» азаматтары демократтар үйінде аштық жариялап, бір жарым ай бойы отырып, мені қолдап, олар сырттан, мен іштен, ақыры сол комисияны құрдық.
Ақыры не болды? Ақыры сол біздің тілазар, тентек, айтқанға көнбейтін парламентті Назарбаев заңсыз таратып тынды. Соның бір себебі – әлгі комисияның көзін жою болды. Сөйтіп Назарбаев екінші рет желтоқсанға байланысты ірі қоғамдық іс-шараның тамырына балта шауып тоқтатты. Бұл – тек қана көзге ұрып тұрған, көрініп тұрған жағдай.
Бұдан шығатын қорытынды қандай? Нұрсұлтан Назарбаев билікте отырған кезде, оның жеке билік режимі дәуірлеп тұрған кезде Желтоқсан оқиғасы Қазақстан тарихында еш уақытта өзіне лайықты орнын алмайды. Көтеріліске қатысқан азаматтар да өзінің лайықты бағасын, өзінің қоғамдағы лайықты орынын еш уақытта алмайды. Мұның бәрі тек қана Назарбаев биліктен кетіп, елдің басына халықтың қамын ойлайтын дұрыс билік келген жағдайда ғана іске асады.
«ҚАЗІР КІМ КӨРІНГЕН «ЖЕЛТОҚСАНДЫҚ» БОЛЫП КЕТТІ»
Жүргізуші:
– Тіркелмеген «Алға» партиясының көсемі Владимир Козловтың президент сайлауына үміткер болып түсуіне қарсы ұлттық баспасөз-клубында болған жанжалдың ізінше желтоқсаншыларға «ұлтшыл-патриоттар» деген айдар тағылып, тіпті, «қазақ шовинизмінің немесе неонацизмнің» көрінісі деген айыптар да, «олар ресми биліктің саяси оппоненттеріне қарсы қолданған қолшоқпарына айналды» деген пікірлер де айтылды. Осы айыптарға негіз бар ма?
Жасарал Қуанышәлі:
– Мен ұлттық баспасөз клубында Владимир Козловтың «өзімді президенттікке ұсынамын» деп мәлімдеме жасап шығуына байланысты болған оқиғаны өрескел бұзақылық және өрескел заң бұзушылық деп есептеймін. Сондай ұят әрекеттерге қатысқан адамдарды желтоқсандықтар деп есептемеймін. Олай айту үшін менің моральдық құқығым бар деп есептеймін. Шын мәнінде өз отаны үшін, елі үшін, жері үшін сонау желтоқсанның ызғарлы күнінде алаңға шыққан азаматтар еш уақытта мұндай іс-әрекетке бармас еді. Бұған кәміл сенемін.
Ал шын мәнінде олар өйтуге тиіс емес еді. Өйткені біздің конституцияда жазылған: Қазақстанның кез-келген азаматы ұлтына қарамай, басқа жағына қарамай, 40 жасқа толса, Қазақстанда 15 жыл тұрса, мемлекеттік тілді білсе – сайлауға түсуге құқықты. Егер «сен тіл білмейсің» деп кінә тақса, оны мемлекеттік тіл бойынша комиссия анықтасын. Одан өтсе, ар жағында оны тіркейтін орталық сайлау комиссиясы бар емес пе. Ал одан әрі қарай Козлов сайлауға түсіп жатса, дауыс беру арқылы шешілмей ме кімнің президент болатыны?
Аманғазы Кәріпжан:
– Олардың атына көлеңке түскен жоқ. Керісінше желтоқсандықтар өздерінің ерлігін танытып, қазақтың рухын көтерді бұл жерде. Козловтың президент болмайтыны белгілі. Болса да, болмаса да, Козлов ештеңеден ұтылмай отыр. Бұл қалай да басқа ұлттарды өзінің төңірегіне жинау. Бұл – бір. Екіншіден, дәл қазіргі Қазақстанның жағдайында Козловтың президент болуы ешқандай тарихи жағдайда, тарихи философиялық, теориялық заңдылыққа келмейді.
Жүргізуші:
– Хасен мырза, қазір желтоқсаншылар биліктің қолшақпарына айналды дегенге негіз бар ма?
Хасен Қожахмет:
– Болған оқиға қол шоқпардан болды ма, өз ниетімен болды ма – оны тексеріп, тергеу керек. Ондай күш те жоқ тергейтіндей. Дұрыс, Козловты қорғауымыз керек. Бірақ өз қазағымызды да қорғайық та. Басқа ұлтқа бірдеңе болса, шырылдап бәріміз жүгіреміз. Оған енді таңғалуға да болмайды. Қазақтың билігі Ресейде не істелсе, соны қайталайды деген сөз бар ғой. Онда скинхед дегендер бар. Олар жұмыртқа лақтырмақ түгілі бауыздап тастайды бөтен ұлтты көрсе Мәскеуде. Бірақ ит ит болды екен деп, бөтен ұлттан үлгі алмайық та.
Менің бір таң қалатыным – сол оқиға бола салысымен ертеңінде маған телеарналардағылар хабарласып, газеттегілер неше түрлі сұхбат аламыз деп, біраз айтпай қойып едім, артынан амал жоқ...
Ал енді Желтоқсан дейтін болсақ, қазір кім көрінген «желтоқсандық» болып кетті. Ана Мұхтар Шахановтан бастап баяғыда Мәскеуде жүрген. Ол да нөмірі бірінші желтоқсаншы болып шықты. Анау бізді сабаған, взвод басқарып барған капитан Төлеген Әлжанов деген... оған дейін «Желтоқсан» деген ұйым құрып алыпты. Ал не дейсіз енді!
Дос айтқандай, сол комисия – шын мәнінде «қазақ ұлтшыл емес» дегенді дәлелдейтін ғана комиссия. Мәскеудің алдында интернационал екенін дәлелдеу тағы бір рет. Басқа бітірген түгі жоқ шын мәнінде. Әйтпесе айтып отырмас едік қазір.
Сондықтан сұхбат алатын адамдарға айтқанмын: «Жұмыртқа лақтырғандарды желтоқсандықтар демес бұрын сотталғандардың тізімін қарасаңдаршы. Тоқсан тоғыз адамның ішінде бар ма солар, жоқ па?» деп.
Жаңа айттым ғой, жұрттың жаманынан үлгі алып керегі не?! Мықты болсақ, сол жерде сөзбен дәлелдеп-ақ айтуға болар еді. «Сен саяси жиналысқа барып отырсың ғой. Көшеде төбелессе, қарусыз адамға қару қолдану, бірдеңе лақтыру, жалпы адамгершілікке жатпайтын нәрсе. Сөзбен қарсы тұрған кезде, мықты болсаң, сөзбен жең. Әркім түсе беретін заң қабылдаған неге үкіметке қарсы шықпайсыңдар. Бірінші соған қарсы шығыңдар. Заңды өзгертіңдер басқа ұлт шықпасын деген» деп айтқанмын Гүлбахрамға.
25 жылдық келе жатыр. Тағы да жұмыртқа лақтырған азаматтардың іс-әрекеті сол Желтоқсан атын былғауға көмектесіп кетті. Назарбаев «міне, көрдіңдер ме – бұзақылар барып тұрған, бұларға қалай жағдай жасаймын, бұларды қалай насихаттаймын, қалай батыр деп айтамын» деп айтады. Жаңағы әрекеттерге бармас бұрын осындайды ойлау керек еді.
Дос Көшім:
– «Желтоқсандықтар» деп тырнақшаға алып жазғанды газеттерден көргенде журналистерге таң қалдым. Себебі желтоқсандықтардың алты-жеті ұйымы бар екенін жақсы білеміз. Бұл олардың қайсысы? Бәріне бірдей күйе жағылған сияқты. Онымен қоса «ұлтшылдар» деп 10-15 ұйымға, азаматтарға күйе жағылды.
Менің ойымша, журналистер де белгілі бір тапсырма алған сияқты. Осыны пайдаланып бәріне бірдей бір күйе жағу тапсырмасы. Мен «Желтоқсан» ұйымының екі өкілін көріп қалдым. Душанбеде жүргенде толық көрсетті. Мен ондай іс-шараны қабылдамаймын, Саясатты, мәдениетті игеру керек.
Олар орындарында тұрып ашық айтуларына болады: «Біз әлі қазақ мемлекетін құрып болған жоқпыз. Қазақ үкіметін құрмай жатып тағы да бұрынғы кеңес үкіметі сияқты басқа ұлт өкілдері деген сөзді қоя тұрайық. Біз өркениетті елге айналған жағдайда ғана бұл жерде туған адамдар да болар. Әлде біз өзіміз шет елден шақырып алып қоямыз ба Барак Обама сияқты – бұл өз мәселеміз болады. Бірақ біз әлі қазақ мемлекетін құру жолында жүрген уақытта бұл мәселеге өзіміз қарсымыз» дейтін болса, мен желтоқсандықтарды толық түсінемін.
Осыған дейін сол сотталған 99 адамның арасында, тоталитаризмге қарсы шыққан кездерде неге бір де бір өзге ұлт өкілдері болмады. Неге осы 20-23 жылдың ішінде желтоқсанның 17-сі күні сағат 11-де алаңға барамыз? Неге соның ішінде бірде-бір басқа ұлт өкілдері келіп, бастарын имейді? Неге олар бізбен бірге қатар тұрмайды? Сонда осы қазақ мемлекетінің тарихын мойындамай жүрген, қазақ тілін мойындамай жүрген азаматтарға деген ашу-ыза, әрине, ондай көрініс беруі әбден мүмкін. Сондықтан мен желтоқсандықтарды толық түсінемін. Бірақ жасаған іс әрекеттері – біріншіден, мәдениетсіздік, екіншіден ұстамсыздық, үшіншіден, шындығында да бүкіл ұлттық бағытта жүмыс істеп жүргендерге жағылған үлкен бір күйе болып көрінді.
Бұл жерде екі жақ та пайдаға батты-ау деймін. Біріншіден, билік те пайдаға батты Козловқа тас лақтыртып. Ал екіншіден қазақ мемлекетін қолдамайтын азаматтар тағы да бір сандарын шапалақтап қалды.
Жүргізуші:
– Азаттық радиосының дөңгелек үстелі осымен аяқталды. Пікірталасқа қатысқандарыңызға рақмет.
