Өткен аптада Ресейдің Сочи қаласында халықаралық "Валдай" пікірталас клубында сөйлеген сөзінде Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ресейді "ұлы мемлекет" деп атады. Қазақстан басшысы Орталық Азияның Ресей империясының бір "бөлігі" болғанын айтып, қазір де Мәскеудің Орталық Азияда "жетекші орынға ие болуы керектігіне" тоқталды. Алайда оның Ресей туралы пікірі Қазақстандағы ресми баспасөзде де, президенттің ресми сайтында да жарияланған жоқ. Тек "Егемен Қазақстан" газеті президенттің "Ресейдің әлем алдындағы айтулы шешімдер қабылдау кезіндегі мүддесі мен ықпалында В.Путиннің еңбегі зор екенін" атағанын хабарлады.
Аталған жиынның соңғы күніндегі пленарлық отырысқа Ресейдің өзін қосқанда бес елдің басшысы қатысты. Онда Иордания королі, Ресей, Әзербайжан, Қазақстан және Филиппин президенттері Азияда қалыптасқан ахуалға байланысты пікірлерін білдірді. Бұл жолғы жиын "Шығыс шапағы және әлемдік саяси құрылым" тақырыбында өтті.
РЕСЕЙДІ ДӘРІПТЕУГЕ ҰЛАСҚАН ҚЫТАЙ МӘТЕЛІ
Президент Тоқаевтың айтуынша, Қытайдың "Бір белдеу - бір жол" жобасымен тығыз байланыстағы Қазақстанның "Нұрлы жол" инфрақұрылымдық жобасы Еуразия экономикалық кеңістігінің бір бөлігі болып келеді. Қазақстан басшысы екі елмен де қатынастың негізінен осы бағытта дамып келе жатқанын көрсетуге тырысты. Құрамына Қытай да, Ресей де мүше болып отырған Шанхай ынтымақтастық ұйымын Тоқаев ынтымақтастықтың сәтті үлгісі ретінде атады.
Кезінде Совет одағының Пекиндегі елшілігінде бес жыл хатшылық қызметте болған Тоқаев бұған қоса қайшылықты жайларға тоқталып, Азияның Қытайда айтылатындай "бір көрпенің астында жатып, түрлі түс көретінін" айтып өтті. Қазақстан басшысы климаттың өзгеруіне меңзеп, ғаламдық жылыну "мұздықтардың еруін, шөлейттер мен топырақтың құнарсыздануын жылдамдатып жібереді" деді. Алайда Тоқаев пікірталас кезінде климаттың өзгеруі туралы мәселе ескі жыр екенін де айтып, реплика білдіреді.
- Азиядағы қақтығыстар су көздерін әділ бөлу, таза ауыз су көздерін бақылауға қарай ойысуы мүмкін. Бұл Орталық Азия аймағындағы тұрақсыздық тудыруы ықтимал мәселенің бірі екені белгілі, - деді Тоқаев.
Қазақстан президенті жалпы Азияның қауіпсіздігінде Орталық Азия маңызды факторға айналғанын айтып, оны шешудегі Ресейдің орнына назар аудартуға тырысты.
- Осы аймақта әлемдегі жетекші мемлекеттердің мүддесі тоғысып жатқанын жақсы білесіздер. Мен бұл аймақта Ресей жетекші роль ойнауға тиісті деп ойлаймын. Өйткені тарихи жағынан алып қарағанда, Орталық Азия Ресей империясының бір бөлігі болды. Сондықтан саясатта болсын, экономикада болсын, осы аймақтағы Ресейдің ұзақ мерзімді құзыры толықтай табиғи жайт, - дейді ол. Тоқаев халықаралық "Валдай" пікірталас клубындағы сөзінің соңында тағы да Мәскеуге көпшік тастайды.
- Менің пайымдауымша, Ресей – ұлы мемлекет. Қазіргі әлемде бір де бір ғаламдық болсын, аймақтық болсын, проблемалар Ресейдің конструктивті түрде қатысуынсыз шешілмейтінін ешкім де жоққа шығара алмайды, - деген Қазақстан президенті мұны ресейлік әріптесі Владимир Путиннің "абсолютті негізгі еңбегімен" байланыстырады.
Тоқаев "Валдай" клубындағы пікірталас кезінде Қазақстанның бір мезгілде Қытай мен Ресейдің жобаларына қатар қатысуы туралы сұраққа да жауап берген. Қазақстан басшысы мұндайда мәселені Қытай мен Ресей жобаларына бірігіп қатысумен (синергия) байланыстырады. "Қытайдың "Жаңа Жібек жолы" ("Бір белдеу – бір жол" деп те аталады – Азаттық) мегажобасы біздің елдердің қатысуынсыз жүзеге асуы мүмкін емес" дейді ол.
Қазақстан президенті қазіргі әлемде табиғи ресурстарды өндіріп, сату өзіндік орынға ие болғанымен, жақын арада көлік-логистика саласы кіріс келтіру жағынан бірінші орынға шығуы әбден мүмкін деп санайды. Қазақстанның мегажобаға жұмылу бағытындағы әрекетін жалғастыра беретінін айтқан Тоқаев Еуразиялық экономикалық одақты да өте маңызды интеграциялық бірлестік деп атаған. Оның пайымдауынша, Еуразия одағы "Жаңа Жібек жолы" жобасымен табиғи түрде түйіседі.
БИЛІКТЕН КЕТУІН КҮТУ СТРАТЕГИЯСЫ
"Валдай" пікірталас клубында Қазақстан басшысы Орталық Азия аймағында Ресей құзырының одан әрмен кеңеюіне мүдделілік танытты. Бұл аймақ елдеріне қалай әсер етуі мүмкін? Бұған қоса Қазақстан Қытай және Ресей бастатқан инфрақұрылымдық жобаларға белсенді түрде қатыса беретінін қуаттады. Мұның бәрі Қазақстанның өз ішінде Қытай жобаларына қарсылық байқалған тұста айтылғаны назар аудартады. Бұл туралы Азаттық кейбір сарапшылардан сұрап көрді.
Парижде тұратын өзбекстандық саясаттанушы Камолиддин Раббимов Тоқаев пікірінің астарын Ресей президенті Владимир Путиннің "Совет одағының құлауы - 20 ғасырдың геосаяси трагедиясы" деген көзқарасымен байланыстырады. Оның айтуынша, Путин осы көзқарасы арқылы жаңа форматтағы одақты қайта қалпына келтіруді қалайды. "Постсоветтік кеңістіктегі қақтығыстардың барлығына дерлік Ресей тікелей араласып отыр. Украина, Кавказ, Балтық бойы елдеріндегі жағдайдан осыны көреміз" дейді сарапшы.
- Қазақстан Ресей тарапынан болуы ықтимал барлық қатердің алдын алғысы келеді. Сондықтан да Қазақстан өзінің Ресейге жау емес, дос, стратегиялық әріптес екенін көрсетпек. Өзінің осы елге одақтастық, достық ниетін оқтын-оқтын жариялауы арқылы Қазақстан өз тәуелсіздігін нығайтуды көздейді. Бұл белгілі бір мөлшерде қайшылықты мәселе болып та көрінуі мүмкін және мұндай әрекет Путинге ұнамайды да. Әдетте, Ресей - Беларусь және Ресей-Қазақстан басшылары арасында келіспеушіліктер өте көп. Бірақ соның бәрі жария болмауы мүмкін. Бірақ бір нәрсе анық. Олардың бәрі Путиннің биліктен кетуін күтеді. Сондықтан ол биліктен кеткенге дейін Ресейге қатысты дипломатиялық маневрлар бола береді, - дейді Камолиддин Раббимов Азаттыққа.
ҚЫТАЙҒА ҚАРСЫ КӨҢІЛ-КҮЙ РЕСЕЙГЕ ЫҢҒАЙЛЫ МА?
Ресейдің Орталық Азиядағы құзыры туралы мәселеде саясаттанушы Камолиддин Раббимов Қазақстанның аймақтағы өзге де елдермен арасында қайшылық болмайтынын айтады.
- Орталық Азия елдері басшылары Путиннің кім екенін біледі және Тоқаев пікірінің астарын ұғады деп есептеймін. Егер Ислам Каримов болғанда, ол бірдеңе айтып қалуы мүмкін еді. Дегенмен Орталық Азияның өзге елдері Қазақстанның аймақ атынан сөйлеуін қуаттамайды және оларға бұл ұнамауы да мүмкін, алайда олар Тоқаевтың бұл айтқандарының төркінін түсініп отыр деп ойлаймын, - дейді сарапшы.
Камолиддин Раббимовтың пікірінше, соңғы екі-үш жылда Орталық Азияда Қытайға қарсы көңіл-күй күшейе түскен. Бұл бірінші кезекте Қытайдың Шыңжаңдағы саясатына байланысты болуы мүмкін. Биылғы жазда БҰҰ-да 37 елдің өкілі ұйымның Адам құқығы жөніндегі кеңесіне хат жазып, Қытайдың Шыңжаңдағы саясатын қолдаған. Қол қойғандар арасында, Раббимовтың айтуынша, Түркіменстан мен Тәжікстанға қоса Өзбекстан да болған. Ал Қазақстан мен Қырғызстан қалыс қалды.
Қазақстандық саясаттанушы, бұрынғы дипломат Қазбек Бейсебаев Тоқаевтың "Валдай" пікірталас клубында айтқандарын Орталық Азияның ерекше орнын көрсетті деп бағалайды. Оның айтуынша, Тоқаев тың жаңалық ашқан жоқ.
- Ресейдің Орталық Азиядағы орны туралы президент Тоқаев Қазақстанның ұстанымын ғана айтты. Орталық Азия елдерінің қай-қайсысы болсын, Ресеймен экономикалық байланысқа мүдделі. Мәселен, Ресей Өзбекстанға АЭС салып бермекші. Сондықтан да Қазақстан басшысының Ресейдің аймақтағы орны туралы айтқаны - қалыпты дипломатиялық ілтипат-реверанс, - дейді Қазбек Бейсебаев.
Ал тағы бір қазақстандық саясаттанушы Әзімбай Ғали президент Тоқаевтың мұның алдында Қытайға сапарлағанына және Америкаға сапарында АҚШ басшысы Трамппен кездескеніне назар аударады.
- Соның бәрін ақтап алу үшін, бейресми жиында Ресейдің Орталық Азиядағы орны туралы осылай айтылды деп ойлаймын. Тоқаев осы пікірімен Ресейдің көңілін орнықтыруға тырысты, - дейді сарапшы. Әзімбай Ғалидың айтуынша, Қазақстан қоғамында соңғы кезде байқалған Қытайға қарсы көңіл-күй Ресейге де ыңғайлы болып отыр.
Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қыркүйекте Пекинге сапармен барар алдында Қазақстанның бірнеше қаласында наразылық акциясына шыққандар Қытайдың Орталық Азиядағы табиғи ресурстарға бай елге қаржы мен инвестициялық жобалар ұсыну арқылы "ықпалын күшейткенін" айтып, Тоқаевты сапардан бас тартуға шақырған.
Ал Шыңжаңдағы қазақтар мен ұйғырлардың қысым көріп, лагерьге қамалғаны туралы ақпарат 2017 жылы көктемінде тарай бастаған. Өткен жылы БҰҰ Шыңжаңда миллионға жуық этникалық ұйғыр мен өзге де түркітілдес ұлт өкілдерін Қытайдың солтүстік-батысындағы "саяси тәрбие лагерьлерінде" ұстап отырғаны туралы мәлімдеген. Басында мұндай ақпаратты терістеген Пекин кейін оны "экстремизмге қарсы шара" деп түсіндірген және саяси лагерьлерді "тіл үйреніп, кәсіпке баулитын орталықтар" деп атаған. Қазақстан Шыңжаңдағы қазақтар мәселесін басында "Қытайдың ішкі ісі" деп атағанымен, кейін сыртқы істер министрлігі Шыңжаңдағы қазақтар мәселесі дипломатиялық жолдармен шешіліп жатқанын хабарлаған.
ПІКІРЛЕР