Тілдерді жойылып кетуден сақтап қалу үшін қаржы мен жарнамаға қоса қоғам жауапкершілігі керек

ТІЛДІ ҚҰТҚАРЫП ҚАЛУ ЖОРЫҒЫ

Әлемде әр 14 күнде бір тіл жойылып жатқаны және сондай тілдердің кейбірі жайында мақаламыздың бірінші бөлімінде айтқан болатынбыз.

Сонымен қатар, қолданыстан шығып, біржолата жоқ боп кетуге айналған кейбір тілдерді ғалымдардың құтқарып қалғаны туралы сирек те болсын мысалдары бар.

Американдық ғалымдар доктор Грегори Андерсон мен доктор Дэвид Харрисон 2003 жылы Ресейдің Томск облысының шығысындағы ауылдарға аттанғанда, олар өздерімен тек қана ең қажетті заттарды, яғни тіс щеткасы мен шұлықтарын, сабын мен микрофондарын, сондай-ақ видеокамералары мен магнитофондарын және лингвистикалық кітапшаларын алып барған-ды.

Олардың орталық Сібірдің шетіндегі бұл ауылға сапарының мақсаты - орта чұлым немесе өс тілінде сөйлей алатын шамамен 25 адаммен кездесу болатын.

Андерсон мен Харрисон - Америкадағы «Жойылып кету қаупі төніп тұрған тілдер институтының» тіл мамандары. АҚШ-та орналасқан коммерциялық емес бұл ұйым әлемдегі жойылып бара жатқан тілдерді сақтап қалу үшін күресіп келеді.

Сарапшылар осы ғасырдың аяғына дейін әлемдегі 6700 тілдің жартысы жойылады деген болжам айтып отыр.

Қауіп-қатердегі тілдер мәселесі деген ғаламдық феномен бұрынғыдан да тезірек жайылуда. Әлеуметтік-экономикалық және мәдени қысымдарға байланысты азшылық тілдердің орнын басқа тілдер басуда.

Бұл үдерісте ерекше лингвистикалық және антропологиялық ақпараттар мүлде жойылып кетеді.

РУХАНИ ҚАЗЫНА

«Тілдердің жойылу үдерісін тоқтатуға немесе баяулатуға бола ма? Қалай болатынын білу өте қиын. Әлемнің дамуына қарасаңыз, бүгінгі таңда азшылық тілдерге қысым жасалып отыр. Бұл әлеуметтік факт. Егер әлемде түбегейлі өзгеріс болмаса, жағдай сол күйінде қалады», - дейді Британияда орналасқан Қауіп-қатердегі тілдер қорының төрағасы доктор Николас Остлер.

Остлердің қоры Андерсон мен Харрисонның ұйымы сияқты жойылып бара жатқан тілдерді сақтап қалу үшін күресуде.

Аталмыш топтың өкілдері Сібір мен Боливиядан Австралияға дейінгі алыста орналасқан аймақтарға барып, зерттеу жұмыстарын жүргізеді, сирек кездесетін тілдерді сақтап қалу мақсатында ондағы жергілікті халықпен бірге жұмыс істеп, дауыстар мен мәтіндерді, сондай-ақ бейнетаспаларды жазып алады, сөйтіп егжей-тегжейлі талдау жүргізеді, қажет болса, тарихқа көз жүгіртеді.

Мәселен, Тәжікстандағы ягнуби тілінің орта ғасырдағы Жібек жолында қолданылған ежелгі согдиан тілінен қалғандығы анықталған.

Құжаттар реттелген соң ең күрделі үдеріс, яғни жойылып бара жатқан тілді қалпына келтіріп, сақтап қалу процесі басталады.

Оны тек тіл мамандарының өздері ғана жүзеге асыра алмайды.

Осыған байланысты доктор Андерсон былай деп мәлімдеді:

«Лингвистердің не ойлап, не деп, не жұмыс жасауына қарамастан, олар өздері жалғыз болып тілді сақтап қала алмайды. Олар тек қана қажетті құжаттармен қамтамасыз ете алады.

Адамдардың өздері тілдерін сақтап қалуға тырысуы керек. Ол көп күш-жігерді талап етеді. Мектептерге арналған материалдарды шығарып, өз тілін сақтап қалу үшін көп үлес қосулары керек».

Жеткілікті әрекет жасалса, жойылып бара жатқан тілдер бірден қайта жаңғыруы мүмкін. Мәселен осы тұрғыда жетістікке жеткен оқиғалардың бірі - Британиядағы уэльс тілі.

Осыдан 20 жыл бұрын бұл тіл жойылып кете жаздаған болатын бірақ қазір уэльс тілінде жүздеген мың адам сөйлейді. Уэльс тілін сақтап қалуға үкімет көп қолдау танытты. Осы қолдау арқылы тілдің қайта жаңғыруы үшін жеткілікті қаржы бөлінді.

Британияда орналасқан Дүниежүзілік ауыз әдебиеті жобасының негізін қалаған доктор Марк Туриннің айтуынша, жойылып бара жатқан тілдерді сақтап қалу үшін қаржы мен жарнамаға қоса қоғам жауапкершілікті сезінуі тиіс.

- Біз бәріміз жауаптымыз. Тілдің тарихы мен болашағын байланыстыруымыз қажет, - дейді Марк Турин.