Свердлов облысы білім министрлігі ағылшын ғалымдары Джон Киган мен Энтони Бивордың Джордж Соростың «Ашық қоғам» қоры қолдауымен шыққан екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты кітаптарын алып тастау үшін мектеп, училище кітапханаларын жоспардан тыс тексеру туралы жарлық шығарды. Энтони Бивор – Қызыл армияның Германияның бейбіт халқына қарсы зұлымдығын сипаттайтын «Сталинград», «Берлиннің құлауы. 1945» деген кітаптарымен белгілі автор.
Тарих ғылымы кандидаты, 20-ғасырдағы Ресей тарихы жөніндегі маман Александр Фокин Свердлов шенеуніктерінің бұл шешімін «ақымақтық» деп санайды.
Азаттық: – Энтони Бивордың еңбектері жайлы не айтасыз? Олардың құндылығы неде?
Александр Фокин: – Автордың атын шығарған «Сталинград» кітабы туралы көзқарас әрқилы. Оны тарихшылардың көбі сынайды. Мен де бұл кітапқа сыни тұрғыдан қараймын. Авторы – тарихшы әрі публицист. Ол публицист ретінде оқырманды қызықтыруға тырысқаны анық байқалады. Совет сарбаздарының қыз-келіншектерді зорлауы сияқты сюжеттер, жасаған қылмыстары оған оқырман назарын аударады. Бұл жайында аз айтылды, ақпарат та аз болды. Ал тарих ғылымында бұл тақырыпты қозғау – Бивордың еңбегі. Сондықтан бірден өре түргелмей, оны талқылап, безбенделген позициялар табу керек. Объективті тарихи сараптама қажет. Ол біздің ұнамсыз жақтарымызды құжаттарға сүйеніп әшкерелеп отыр. Оның мәлімдемелерін жоққа шығарғымыз келсе, қанша қылмыс, қандай кезеңде жасалғанын мұрағатқа сүйеніп айтуымыз керек. Совет әскерлерінің қылығы туралы содан кейін барып қорытынды жасауға болады. Меніңше, ғылыми дискуссия жүргізудің жалғыз амалы – әбден таразыланған салмақты көзқарас ұсыну. Егер Ресейдің қазіргі заман тарихшылары оның жазғандарын өтірік деп санаса, оған тыйым салудың орнына, дәйекті еңбектерімен жоққа шығаруы тиіс.
Азаттық: – Мүмкін, мектеп – тарихи пікір талатыратын орын емес, ал оқу орындары кітапханаларында тарихи күмән туғызатын әдебиеттер болмауы тиіс шығар?
Мұғалімнің міндеті – баланы аң сияқты құр жаттықтыру емес, ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата білуге баулу.
Александр Фокин: – Ненің тарихи, ненің тарихи еместігін анықтау өте қиын. Оқулықтарға келсек, олардың бәрінде «білім және ғылым министрлігі ұсынған» деген белгі бар, ал мектептер оны қалтқысыз орындайды. Былтыр мен тарихи-мәдени стандартты талқылауға қатыстым. Сол кездесуге қатысқан бір кісі «тарихшыларды сабақ беруге мүлде жолатуға болмайды. Өйткені олар қилы теория, қилы көзқарастарды қарастырып, үнемі шүбәланып жүреді» деген еді. Әлгі кісінің пікірінше, бұлай болмауы, тарих таяқ сияқты түзу болып, патриотизмге баулумен шектелуі, яғни тарихи білімде өзге функция болмауы тиіс екен. Біздің мемлекет осы тұрғыдан әрекет етеді. Ал мен білім берудегі негізгі мақсат – түрлі көзқарасты салыстыра білуі үшін оқушыларды сын тұрғысынан ойлауға үйрету деп санаймын. Мұғалімнің міндеті – баланы аң сияқты құр жаттықтыру емес, ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата білуге баулу.
Азаттық: – Қорыта келгенде, әлгі кітаптарды алып тастау туралы шенеуіктер шешімін қалай бағалар едіңіз?
Қазіргі Ресейде айқын идеология жоқ, оның орнын жоғарыдан түскен әлдебір ишараларды ойсыз орындаудан аспайтын жағымпаздық пен жылпостық жайлаған.
Александр Фокин: – Меніңше, әлдебір саяси күштердің ғылымға араласып, ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін нұсқауы дұрыс емес. Алысқа кетпей-ақ, 20-ғасырды, Совет одағын, өзге режимдерді, генетика, кибернетика, тарихты қудалауды еске түсірейікші. Мұның бәрінің соңы тоқырауға ұласқаны белгілі. СССР-дің ыдырағанына 20 жылдан асты, бірақ бұған дейін жақсы-жаман кітап деген мәселе болмаған еді. Бұл біздің қоғамның әлдебір қисық бағытта жылжып бара жатқанын байқататын белгі сияқты, өз басым бұдан аздап шошимын.
Күн сайын таңертең әлдебір жаңалықтар ресурсын ашып, бұл жолы билік немен қайран қалдырар екен деп күтетін жағдайға жеттік. Меніңше, қазіргі проблема идеологияда емес, әлдебір нұсқаулардың ойсыз орындалуында. Біреу Сорос қорын жамандады екен деп, дереу онымен күресе бастадық. Қазіргі Ресейде айқын идеология жоқ, оның орнын жоғарыдан түскен әлдебір ишараларды ойсыз орындаудан аспайтын жағымпаздық пен жылпостық жайлаған.
Азаттық: – Неліктен Ресей дәл қазір, яғни 70 жыл өткен кезде, екінші дүниежүзілік соғыс образдарын пайдалануды жиілетті, мінәжат етіп табынуға кедергі келтіретін дүниелерді аластауға тырысып отыр?
Александр Фокин: – Меніңше, бұл соғыспен ғана емес, қоғамдағы «патриоттық бумен» де байланысты сияқты. Қазір «Ресей негіздерін әлсірететін жағымсыз құндылықтардың насихатшысы» деп саналатын Сорос қоры кезінде көптеген ғылыми және публицистикалық материалдарды жариялауды қаржыландырғаны шындық. Осы кезге дейін ешкімге кедергі келтірмей жатқан солар қазір «зиянды» болып шыға келді. Меніңше, мұның бәрі жаңадан басталған «қырғи-қабақ» соғыс немесе санкциялық соғыспен байланысты сияқты. Бір жағынан, қазіргі заманның саяси дәстүрінде Ұлы Отан соғысы бүкіл халықты жұмылдыра алатын негізгі мифтердің біріне айналып келеді. Ал мұнымен дауласқысы келетіндер санаулы. Оның үстіне, «Біз Еуропаны фашизм обасынан құтқарып қалдық, сондықтан барлық елдер бізге бас июі тиіс» деп, Совет одағын азат етуші ел етіп көрсетудің сыртқы саяси фактор ретінде мәні зор. Сондықтан Ұлы Отан соғысы – қазіргі Ресейдің саяси элитасы үшін көзір болып тұр. Ал бұл көзірдің құнын түсіруге тырысқан кез келген әрекеттен олардың зәресі ұшады. Сондықтан коллаборационизм тақырыбын қозғауға, соғыс жылдарындағы совет сарбаздарының қылмыстарын талқылауға тыйым салынған.
Азаттық: – Кітапхана қорынан тарихи кітаптарды алып тастау сияқты фактілер бұрын болып па еді?
Александр Фокин: – Мен студенттерге қазіргі заман журналистикасы тарихы пәнінен сабақ беремін. Әлгі курс тақырыптарының бірі «цензураны зерттеу» деп аталады. Кезінде өлім жазасына кесіліп, пәтуа шығарылған Салман Рушдидің «Ібіліс өлеңдерін» ең қарапайым мысал ретінде келтіруге болады. Ол әлі күнге дейін өз өмірі үшін қауіптенеді. Ал батыста «Маймыл процестері» – эволюция теориясына қарсы креационизм үшін күрес әлі жүріп жатыр әрі кейде кертартпа саясат жеңіп те жатады. Бірақ батыс демократиясы елдерінде саяси себептермен, оның үстіне, сот шешімінсіз кітапхана қорынан тарихи кітаптарды алып тастау сияқты жағдай болады дегенді елестету қиын.
Цензурамен кез келген мемлекет айналысады. Бірақ 20-ғасырда цензураның құбыжық формалары шыға бастады. Біз «тарих пен философиядан хабары жоқ адам кәсіби маманның жұмысын қалай бағалай алады» деп, 17-ғасырдың ортасында цензураға қарсы шыққан Джон Мильтонның «Ареопагитика» трактатын өтеміз. Неліктен дәл осы кітаптар аяқ астынан зиянды әрі ұнамсыз болып шыға келгенін түсіндіретін сараптаманы ешқайдан кездестірмедім.
Азаттық: – Сіз ресейліктер мен Шығыс Еуропа халықтары екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты оқиғалар мен СССР-дің рөлін әрқилы бағалайды деп ойлайсыз ба?
Александр Фокин: – Әзірше бұған кесімді жауап беру қиын. Олардың бір бөлігі бізді азат етуші ретінде қабылдаса, екінші бөлігі мұнымен келіспейді. Бірақ тарихи жады ағымы екінші бөлігін жақтайды. СССР – азат етуші ел емес деген көзқарасты мемлекеттердің өздері де қолдайды немесе бір диктатураның орнына екіншісі келді дей салады. Қазір Шығыс Еурпада осы көзқарас басым. Шығыс Еуропа жастары да осы тұрғыда, яғни немістерден азат еткен Совет одағы кейін өз диктатурасын орнатты деген ойда тәрбиеленеді. Ал социализм дәуірінде өмір сүрген аға буын өкілдері азайған сайын СССР де «жеңімпаз әрі азат етуші ел» деген даңқынан айырыла түседі, - деп қорытады тарихшы Александр Фокин.
Ондай ештеңе болмағандай кейіп таныта алмаймын.Энтони Бивор.
Ресейде ағылшын тарихшылары Джон Киган мен Энтони Бивордың кітаптарын таратуға сот жүзінде тыйым салынбағанымен және білім туралы заңға сәйкес, мектептер өз кітапхана қорында қандай кітаптарды ұстау қажет деген шешімді өздігінен қабылдауға құқылы болғанымен, Свердлов облысы прокуратурасы қазіргі кезде екі автордың кітаптарын алып тасту фактілеріне қатысты тексеру жүргізуге негіз жоқ деп санайды.
«Гардиан» газетінде жариялаған мақаласында Энтони Бивор кітаптарын бұдан ертерек, яғни 13 жыл бұрын – «Берлиннің құлауы. 1945» кітабы шыққан жылы неге алып тастамағанына қайран қалғанын жазады. Өйткені, 2002 жылы Лондондағы Ресей елшісі Григорий Карасин (қазір Ресей сыртқы істер министрі орынбасары) оны «Қызыл армияға жала жауып, қорладың» деп айыптаған. Бұдан кейін Карасин Биворды «арақ құйып, ланчқа шақырған». Кездесу кезінде елші совет адамдарының кемі үш ұрпағы басынан өткерген сұмдық сынақтар 1945 жылғы жеңісті әперіп, тіпті сталиндік режимнің қарсыластары табынатын «мінәжатқа» айналдырған деп мәлімдеген. Ал жаппай зорлау туралы деректерді жариялау «ең үлкен қорлау» екенін айтқан.
Бивор «Бұл айтпаса да түсінікті, бірақ мен ондай ештеңе болмағандай кейіп таныта алмаймын» деп жазады. Тарихшы «кітаптарымды жазған кезде Ресейдің сансыз мұрағаттарындағы дереккөздерді пайдаландым» деген уәж келтірген. Бивор оккупация кезінде Германияға жұмысқа айдалған совет әйелдерін жаппай зорлау фактілері туралы хабарлаған Бірінші Украина майданы саяси бөлімінің бастығы генерал Цыганковтың баяндамасына сілтеме жасайды. Цыганков бұл фактілер туралы ақпарат жария болып кетпесі үшін тиісті шаралар қолдануды ұсынған. НКВД-ның Шығыс Пруссиядан жазған баяндамаларында совет жауынгерлерінің қорлығына шыдамай, өз-өзіне қол салған көптеген неміс қыз-келіншектері туралы айтылады.
Ақиқатты бұрмалаудың кез келген түріне үзілді-кесілді қарсымын.Энтони Бивор
Бивор Қызыл армияны «зорлықшылар армиясы» атаған журналист қыздың жазбасын мысалға келтіре отырып, бұл деректерді Германияда жұмыс істеген әскери тілшілердің күнделіктері де растайтынын жазған. Кезекті «түнгі саят» алдында әбден масайып алатын сарбаздарды тоқтатуға тырысқан офицерлердің өміріне де үлкен қауіп төнген. Сондай-ақ, тарихшы келтірген деректерде немістерден кек алуға әбден негізі болған советтік еврейлердің керісінше, әйелдерді әскери адамдардың зорлық-зомбылығынан қорғағаны айтылады.
Бивордың пікірінше, Ресей билігі оның кітаптарын жою арқылы «тарихтың жаңа нұсқасын ұсынуға тырысады».
«Мейлі, ол Холокост, армяндар геноциді немесе Германияны тізе бүктірген «сакралды» жеңіс болсын, бірақ мен ақиқатты бұрмалаудың кез келген түріне үзілді-кесілді қарсымын» дейді Энтони Бивор.
(Автор Александр Валиевтің мақаласы орысшадан аударылды.)
