Алматыдан АҚШ-қа жақсы өмір іздеп кеткен отбасының бастан кешкенінен шытырман фильм түсіруге болады. Отбасы азын-аулақ мүлкін сатып, бірнеше ел арқылы Америкаға жақындап, теңізді жүзіп өту үшін қайыққа мінеді. Бірақ жиырма мигрант мінген кішкентай қайықты толқын аударып жіберген. Бірнеше сағат ашық теңізде бөшкеге жармасып, бір үйлі жан әрең тірі қалады. "Енді қайыққа отырмаймын" дейді үйдің бес жасар кенжесі.

"БІЗ СҮРГЕН ӨМІРДІ СҮРМЕСІНШІ ДЕП…"

– Судың иісін әлі сеземін, көзімді жұмсам толқынды көремін, – дейді 35 жастағы Арай Жапарқұлова.

Арай, оның 36 жастағы күйеуі Байхан Жапақ пен екі ұлы – Кариб теңізіндегі апаттан аман қалған Қазақстан азаматтары. Никарагуаның шығыс жағалауындағы Корн аралына бармақ болған жиырма мигрант мінген қайықтың суға кеткені туралы хабар баспасөзде биыл 9 шілдеде тарады.

Байхан мен Арай 16 жыл бұрын үйленген. Көп жыл Алматыдағы Шаңырақ ықшам ауданында тұрған. Төрт ұлы бар. Үлкені 14-те, кейінгілері 13 және 10 жаста, ал кенжесі 5-те.

Байхан жүк көлігін жүргізіп, Алматы әуежайының логистика бөлімінде істеген. "Жалақым орташа болса да, отбасыма жетпеді" дейді ол.

– Көп балалы отбасы болған соң бір ғана айлыққа қарап отыра алмайсың, – дейді Арай. – Әр балаға алған жәрдемақыны пәтерге, балалардың киімі мен сабағына жұмсайсың. Табыс табу үшін мен де үйде бәліш пісіріп, дүкенге саттым. Жұмыс істейсің, бірақ ақша жетпейді. Несие, тамақ, қарыз... Айына 600 мың теңге кететін, ал табысымыз одан төмен болды.

Байхан мен Арайдың айтуынша, АҚШ-та жұмыс істейтін достары жақсы табыс тауып, несиелерін жауып жатыр, көлік те алған. Осыған қызыққан екеуі ақша жинап, тағы кредит алып, көлігін сатып, шаруа қожалығындағы үйін кепілге қойып, қолда бар малын да сатқан.

– Досымыздың балалары Америкадағы мектепке тегін барады, ол жерден киім-кешек береді, мектепке автобуспен алып кетеді екен. Бізге "келсеңдер жұмыс бар" деді. Мына жақта қиналдық. Балалар біз сүрген өмірді сүрмесінші, болашағы жақсы болсыншы деген оймен кеттік, – деді Арай.

АҚШ – Байханның жұмыс істеуге бармақ болған алғашқы елі емес. Екі жарым жыл бұрын нәпақа табуға Оңтүстік Кореяға барып, әуежайда сол елдің шекара қызметі өткізбей қойған соң кері қайтқан. Кейін Еуропадан жұмыс тауып, Шенген визасын алуға өтініш берген, бірақ оны да ала алмаған. Қарыздары қыса бастаған соң Америкаға көшудің амалын іздепті.

– Грин-картаға (АҚШ мемлекеттік департаменті елге заңды түрде көшіп келгісі келетіндер арасында жыл сайын ойнататын лоторея – ред.) өтініш тапсыратын ой болды, бірақ оны ұту мүмкіндігі аз, күтетін уақыт болмады. Америкаға отбасыңмен кіру жеңілірек, жалғыз қиын болады деп естідім. Бір жарым жыл бұрын досымның отбасымен бірге жолға шығамыз деген жоспар болған, ол кезде ақшадан қысылып, бара алмадық, досым қазір сол жақта. Ол маған Америкаға қалай жеткенін айтып берді, cөйтіп біз де қамдана бастадық, – деді Байхан.

АМЕРИКАҒА ЖОЛ

Байхан мен Арай АҚШ-қа төрт баласын да алып кеткісі келген, бірақ түрлі елден өтіп баратын алыс жолға аз ақша кетпейді. Сөйтіп ортаншы екі баласын уақытша ата-әжесіне қалдырып, үлкені мен кенжесін алып, жолға шығады.

Оларға Алматыда аспаз болып істеген Қабидолла Қали есімді азамат та қосылады. Байханның айтуынша, Қазақстанға Қытайдан көшіп келген 46 жастағы Қабидолла оны АҚШ-қа кететіндердің чаты арқылы тапқан.

Байхан бұл сапарға 35-40 мың доллар алып шыққанын айтты, бірақ жолда кедергіге тап болып, шығын көбейген. Олар Алматыдан Ташкентке, одан Дохаға, сосын Сан-Паулу (Бразилия) мен Рио-де-Жанейроға жетіп, әрі қарай транзитпен Богота (Колумбия) – Сан-Сальвадор (Сальвадор) – Манагуа (Никарагуа) бағытымен жүреміз деп жоспарлаған.

Риодағы халықаралық әуежайда Байханның отбасы мен Қабидолланы ұшаққа өткізбей қояды. Никарагуа көші-қон қызметі Манагуадағы Аугусто Сандино әуежайына ұшаққа отырғызуға болмайтын жолаушылар тізімін жіберген. Тізімде Қазақстанның 8 азаматының аты-жөні көрсетілген, арасында Байхан мен Арай, олардың екі ұлы және Қабидолла Қали бар.

– Бізді себепсіз [ұшаққа] өткізбей қойды, ұшаққа отырғызу талонын да алғанбыз. Әуе компаниясы қызметкерлері бесеуміздің аты-жөніміз бар тізімді көрсетіп, өткізе алмаймыз деді. Есеңгіреп қалдық, үрей биледі, – деді Байхан. – Никарагуаға визаны кіргенде аласың деп естігенмін, қонақ үйді төлеп, қайтар билетін де алып қойғанбыз, соның өзінде жібермеді.

Бұдан соң олар Алматыға қайтуды ойлапты. Бұл кезде Қабидолла ендігі Қазақстанға билет алып қойған екен. Байханның отбасы Америкаға басқа жолмен баруды ойластырғанда Қабидолла қайтар билетін өткізеді. "Қайтуға жол жоқ, бірге барамын" дейді.

Америкаға жетуге көмектесетін делдалдар оларға екі жол ұсынған: бірі – жунгли, екіншісі – қайықпен өту. Отбасы екіншісін таңдапты.

Қайықпен өту үшін олар Колумбияның Сан-Андрес аралымен бару ең қауіпсіз жол дегенді естиді. Cөйтіп Бразилияның бірнеше қаласы арқылы Колумбияға өтіп, аралға жетеді. Бесеуі сол жақтан Никарагуаның Корн аралына өтпек болады.

Кариб теңізіндегі Сан-Андрес аралына барғанда олар алдымен қонақүйге орналасқан, кейін арадағы делдал Байханның отбасы мен Қабидолланы басқа жаққа апарған. Байханның айтуынша, олар Сан-Андресте бір аптадай жатқан.

– Қайыққа алдын ала 8500 доллар төлеп қойдық, алдап кетпей ме деп қорықтық. Күнде уақытын шегерді, біресе күн бұзылды, біресе шекарашылар тексеріп жатыр деді. Екінші үйге апарғанда шок болдық, – деді Байхан. – Онда жеті мигрант жатыр екен. Венесуэла, Эквадор, Колумбия азаматтары. Бәрін бір жерге жинапты.

Олар басқа адамдармен танысып, сөйлескен соң уайымы сейілген. Бірнеше күн бірге тамақ істеп, бір отбасы сияқты өмір сүрдік дейді Арай. Сөзінше, сол үйде Қабидолла шетелдіктерге лағман созып, манпар да әзірлеп берген.

– 8 шілде түнге қарай делдал аяқ астынан жолға шығасыңдар деп хабарлады, – дейді ол.

"БІТКЕН ЖЕРІМ ОСЫ ШЫҒАР"

Корн аралына жеткізетін қайық олар ойлағандай болмаған. Байхан оны балық аулауға шығатын, отыратын орындығы да жоқ, кішкентай темір қайық деп сипаттады, оған 20 адам мінген, оған қайықтың капитаны мен көмекшісін қосыңыз.

– Бізді өлімге жібере салғандай.. Үсті жабық, үлкен қайық бола ма деп ойладық. Бір оқпен екі қоян атпақ болған ғой, – деді Байхан.

Бразилиядан Никарагуаға ұша алмаған кезде Байханның отбасы бір чемодан затын сол жақта тастап, төрт сөмке ғана алған. Ол отбасы мүшелерінің паспорты мен телефонын өзінің қол сөмкесіне салып, басқа құжаттың бәрін бір сөмкеге тығып қойған. Сөмкелерін қайыққа салып, суға батырмайтын жилеттерін киген. Екі адамға күртеше жетпей қалған. Қайық жүргенде Байхан бас жағында, Арай мен балалары ортада, Қабидолла арттағы мотор жақта отырған. Капитан Қабидолламен отырған Байханға "салмағың ауыр, алға қарай бар" деген.

– Қайық жүріп бастағаннан "Лә иләһә иллә Алла!" деп айта беріп, балаларды құшақтап отырдым. Басқаларға назар аудармадым. Сан-Андресте болғанда жаңбыр қатты жауған, жолда дауыл болмаса екен деп тілеп отырдым, – деді Арай.

– Жел болмады, ауа да, су да жылы болды. Шамамен 10 шақырым жүргенде арал көрінбей қалды, сосын толқын көтеріле бастады, бірақ онша мән берген жоқпыз. Әркім өз ойымен отырды. Бір кезде капитан алға қарай жүгіріп шығып, арқа тұсыма келіп, өзара бірдеңе айтты, түсінбедік, сосын let's go деп, заттарды суға лақтырды. Киімдеріміздің бәрін тастады. Түсінбей қалдық.

– Не болды? Не болды? – дедік.

– Қайықты артқа бұрды. 4-5 метр жүрген соң көмекшісі кенет суға секіріп кетті. Бір кезде артымыздан үлкен толқын келді де, қайықты аударып жіберді. Бәріміз суға батып, жан-жаққа шашырап кеттік.

– Бекос, Дарынды ұста! – дейді Байхан.

– Әке, Дарын менде! – деп айқайлайды тұңғышы.

– Анаңды ізде!

Тас қараңғыда үй іші бірін-бірі айқайлап жүріп табады. Байхан балаларына, кейін әйеліне жетеді. Төртеуі су бетіне қалқып шыққан бензин бөшкесіне жармасып алады.

– Қабекең жоқ боп кетті. Ішімде сол сәтте не болғанын сөзбен жеткізе алмаймын, – деді Байхан. – Бүкіл өмірім көз алдымнан өтті. Суға кеткенде балалар үшін қатты қорқыныш болды, "басында-ақ қайтып кету керек еді, осында қаламыз, біткен жерім осы шығар" деп ойладым.

– Кім тірі қалып, кім батып кеткенін білмедік, – деді Арай. – Басында қорқыныш болды, баламыз шошынып қалмасын деп өзімізді тыныштандырдық. Оған "жүзіп келе жатырмыз, қорықпа, бізге қайық келеді, көріп тұрсың ба?" деп алдап, өз қорқынышымызды басу үшін айттық. Бірақ іштей "қанша минуттан кейін о дүниеге аттанамыз?", "қанша минут судың бетінде тұрамыз?", "қанша минуттан кейін батамыз?" деген ойлар болды. Елдегі балаңды, қасыңдағы балаңды ойлайсың.

– Жарық та көрінбейді, толқын 5 метр, көтергенде батасың, тұзды су көзіңді ашытады, оны жұтып жаттық. Балаларға бірдеңе болмасын деп оларды көтересің.

– Су жұтпайық деп толқын келе жатқанда "Бір, екі, үш!" деп санап, секірдік. Су аузыңды ашытады, ішіне құстық.

– Толқын көтерген кезде алыстан жарық көрдік, арал ма белгісіз, қараңғы, майда-майда жарық, соған қарай жүзейік дедік. Бірақ жүзіп жатырмыз ба, жоқ па, белгісіз. Қасымда Венесуэланың жігіті бар, ол да жүзіп жатыр, "набе, набе" дейді. Ол аяқпен жүзіңдер деген сөз екен. Жүземіз, толқын қайта артқа жібереді. Бір орында тұрғандай болдық. Шаршадық, уақыт қалай өткенін білмей қалдық. Бір кезде үлкен балам алыстан қайық келе жатыр деді. Қызыл-жасыл түсті жарығын көрген. Help! Help! деп айқайладық. Суды жұтып, даусым шықпай қалған, Венесуэланың жігіті мойныма асылып алған, мені жібермейді. Айқайлаймыз, естімейді, бір сағаттай айналды.

– Қайық бірде бізге жақындағандай болды, бір уақытта бір жерде тұрып қалды, сол жерде құтқарушыларды шақырған адамдарды құтқарып жатқан екен.

Олар суда шамамен 5 сағаттай болған.

Қайықта болған Эквадор жігіті теңізге шыққанда су өткізбейтін чехолға салған телефонында GPS қосып қойған екен. Байханның айтуынша, оның Америкадағы інісі геолокацияны бақылап отырған. Ал Сан-Андрестен Корн аралына қайықпен жету 4 сағаттық жол болған.

– Қайық аударылғанда Эквадордың жігіті інісіне хабарласып үлгерген, телефон байланысы бар болған. Інісі сол сәтте Колумбиядағы құтқару қызметіне хабарласқан, олар геолокация бойынша іздеуге шыққан. Бірінші соны тапқан, одан өте алыс тұрғанбыз. Бізден 100 метр жерде басқа да адамдар болған еді. Үшінші партияда бізді алып кетті. Эквадорлық жігіттің телефоны болмаса өліп қалатын едік, – деді Байхан.

– Құтқарушылар бізден кейін басқа адамдарға барды, – дейді Арай. – Ол жерде бір ер адам басқа біреулердің 3 жасар баласын құтқарып қалған екен, анасының мәйітін суда көрдік, қалқып тұрды. Әкесін таппады.

"СҮЙЕГІН АЛЫП КЕТЕЙІН…"

Жағалау күзеті оларды алдымен портқа алып барған, сол жерде паспорттарын тексеріп, сұрақтар қойған. Паспорттары Байханның су тимесін деп скотчтап салып қойған қол сөмкесінде болған.

– Бізде әл жоқ, сөйлей алмаймыз, есеңгіреп тұрмыз, үсті-басымыз малмандай, басқа киіміміз жоқ. Кейін көші-қон орталығына алып кетті, ол жерде 3 күн отырдық. Жататын жері болды, тамақ, киім берді, жақсы қарады. Асүйге, әжетханаға барғың келсе, бірге жүреді, шығып кетпесін деп қарап тұрады. Телефондарымыз қосылмады, көші-қон орталығында басқа телефон берген соң байланысқа шықтық. Америкаға баратын ой жоқ, елге қайтамыз деп шештік. Бүкіл қарызымды ұмытып кеттім, аман-есен қайтуды ойладық. Бір нәрсе істеп күн көрерміз дедім, – деді Байхан.

Байхан мен Арай Қабидолла Қалидың қаза болғанын кейін естіген. Қайықта болған Иран азаматы "Қабидолланы көрдім, ақ матамен жапты" деген. Екеуі бірге табылған. Иран азаматын құтқарушылар теңізден 11 сағаттан кейін алып шыққан.

– Көші-қон орталығында бізден Қабекеңнің саусақ табын, паспортын сұрады. Сол кісі ме, жоқ па, соны растау үшін деді. Бізге түрін де көрсеткен жоқ. Саусақ табы болмады, біз Қазақстаннан қиындықсыз шығып кеткен едік, оны еш жерде сұрамады. Мен "ол кісінің сүйегін алып кетейін, бірге келдік" дедім. Бірақ "бұлай болмайды, туған-туысы, саусақ табы я елшіліктен хат жіберу керек" деді. Қабекеңнің туысымен байланысқа шықтық, – деді Байхан.

Байханның айтуынша, Қабидолла Қалидың туыстарының көбі Қытайда тұрады. Азаттық сөйлескен оның туысы пікір бере алмайтынын, жағдайды сыртқы істер министрлігі анықтап жатқанын айтты. Қазақстан СІМ өкілі Азаттыққа "бұл жағдай бойынша бізде ресми ақпарат жоқ" деп жауап берді.

– Ақкөңіл, керемет кісі болды. Ән айтатын. Ол кісіге де бауыр басып қалған едік, үнемі қасымызда жүрді, – деді Байхан.

Отбасының өзімен алып бара жатқан сөмкелері суға ағып кеткен, кейін аяқ киімдері салынған бір сөмке ғана табылған. Сөмкелердің бірінде 6-7 мың доллар болған. "Әмиянымда шамамен 500 доллар болған, ол су болып қалды" дейді Байхан.

Колумбиялықтар оларға "Сан-Андрестен тезірек кеткендерің дұрыс" деген, себебі бұлар бәрібір АҚШ-қа баруға әрекеттене ме деп қауіптенсе керек.

12 шілдеде Байханның Қазақстандағы туысы оларға 2 миллион 700 мың теңгеге Сан-Андрес – Богота – Панама – Стамбұл – Алматы бағытына билет алып берген.

Колумбияда оларды ұшаққа отырғанша қадағалап, шығарып салған. 14 шілде таңертең Байхан мен Арай балаларымен Қазақстанға жетті.

"ӨЗІМІЗДІ КЕШІРМЕС ЕДІК"

Байхан мен Арай Азаттыққа сұхбат беріп жатқанда жағдайын сұрап туыстары келді. Екеуі елге жеткен соң мал сойып, құрбандық шалған. "15 миллион теңге қарыз бар, енді айына 700 мың теңге кредит төлеуіміз керек" дейді олар.

– Күйеуім қазір жұмыс іздеп жатыр, түйіндемесін жіберді. Кредиттеріміз күтіп тұр, бала-шағаны бағуға ақша керек, – деді Арай. – Тірі адам тіршілігін істейді, өмір жалғасады дейді ғой, бір мәнісі болар, екі қолға бір күрек табылады, несиені жаба алатындай жұмыс таба ала ма, білмеймін.

Олар Корн аралынан кейін Манагуаға (Никарагуа), кейін Гондурастан Гватемалаға, одан Мексикаға барамыз деп ойлаған. Мехикода АҚШ-тың кеден және шекара қорғау (US Customs and Border Protection) мекемесінің CBP One қосымшасына тіркеліп, АҚШ шекарасынан мигрант ретінде заңды түрде өтпек болған. Мексикадағы мигранттар саяси баспана сұрайтындарға арналған CBP Onе бағдарламасымен АҚШ-қа кіруге өтініш бере алады. Президент Джо Байден әкімшілігі Мексика арқылы келетін заңсыз мигранттарға арнап ашқан бұл бағдарлама елінде қиындыққа тап болған адамдардың Америкаға заңды түрде өтуіне мүмкіндік береді.

– Бұл жолға жоламасын деп айтар едім, әсіресе бала-шағамен. Маңдайға жазылғаны осы шығар деп ойлаймын, – деді Байхан.

Байхан да, Арай да қарыздарын жабу үшін, балаларының болашағы үшін АҚШ-та жұмыс істеуге әлі де заңды түрде барғысы келетінін айтты.

– 3 жасар баланың жалғыз қалғанын көргенде жүрегім ауырып жыладым, жаным ашыды, балаларымның аман қалғанына шүкіршілік еттім. Балалар үшін деп жүрміз, оларды өмірге әкелген соң бәрі біздің мойнымызда, – деді Арай көзіне жас алып. – Бірақ еріккеннен бармадық қой. Сондай қатерге барғанымызға өзімізді де кінәлап өтер едік. Балаларымызға бірдеңе болса, өзімізді ешқашан кешірмес едік.

КАРИБ АЙМАҒЫНДА ӨЛІМ КӨБЕЙІП БАРАДЫ

Кейінгі жылдары Латын Америкасы елдері арқылы Мексикаға жетіп, одан ары АҚШ-қа заңды-заңсыз өтетіндер легі көбейген, бұл жол қауіпті болғанымен, Америкадан пана тауып жатқандардың оқиғалары көп адамды жігерлендіреді. "Мексика арқылы Америкаға жол" сияқты телеграм-арналарда адамдар өзара пікір алмасып, ақпарат алып, делдал тауып, жолға шығып жатады.

Азаттық бұған дейін Қазақстанда қудаланып, ақыры осы жолмен жүріп өтіп, АҚШ-та пана тапқан белсенді Қайрат Сұлтанбектің және Қытай қазақтарының құқықтары үшін күрескен Байболат Күнболатұлының бастан кешкен оқиғаларын баяндаған.

2023 жылы Орталық Азия елдерінің 50 мыңнан астам азаматы АҚШ шекарасын заңсыз кесіп өткен. 2021 жылдан бері жалпы 7,3 миллион адам АҚШ-қа заңсыз барған. Бұл деректерді АҚШ сенаторы Стив Дейнс айтқан.

АҚШ-тағы босқын мәртебесін беру туралы өтініштерді бақылайтын транзакция жазбаларын талдау орталығының (TRAC, Transactional Records Access Clearinghouse) мәліметінше, қазіргі кезде Қазақстанның 2901 азаматы осындай істер бойынша сот шешімін күтіп отыр.

Халықаралық миграция ұйымының мәліметі бойынша, Кариб аймағы арқылы өтетін мигранттар арасында өлім-жітім, із-түзсіз жоғалу фактілері көбейіп барады. 2022 жылы Кариб аймағында 321 мигрант өлген не жоғалып кеткен. Бұл – бұрын-соңды болмаған рекорд.

"Былтыр Кариб аймағында қаза болған мигранттардың 51 пайызын анықтау мүмкін емес. Бұл – жүздеген отбасы жақындарының қайда екенінен мүлде бейхабар деген сөз" дейді Халықаралық миграция ұйымының Кариб аймағы бойынша үйлестірушісі Патрис Кесада.

Ұйымның мәліметі бойынша, мигранттар көбіне суға батып өледі. Оған ауа райының қолайсыздығы және қолдан жасалған сапасыз қайық себеп. Халықаралық миграция ұйымы шалғайда орналасқан әрі қатерлі жол болғандықтан мұнда қылмыстық топтар да көп деп ескертеді.

"ҚАЗАҚСТАН МИГРАНТ ЖІБЕРУШІ ЕЛГЕ АЙНАЛДЫ"

"Халықаралық құқықтық бастама" қоғамдық қорының жетекшісі Айна Шорманбаеваның сөзінше, азаматтардың шетелге кетуіне басында көп несие болғаны, баспана ала алмағаны, жағдайы төмен болғаны, жұмыссыздық түрткі болады. Ол "Қазақстан мигрант жіберуші елге айналды" деді.

"Бәрінің себебі – кедейшілік. Экономикалық жағдай күннен-күнге нашарлап бара жатыр, жұмыс жоқ болса, әрине, адам өз отбасын асырау үшін әр мүмкіндікті іздейді, өз елінде де, басқа елде де. Қаңтар не үшін болды? Сол кедейшіліктен. Оның себептері әлі жойылған жоқ", – деді Шорманбаева.

Оның айтуынша, мемлекет жұмыс күшін қабылдайтын елдермен еңбек көші-қоны туралы екіжақты келісім жасауы керек, сонда жұмысшылардың еңбек, денсаулық, әлеуметтік құқықтары сақталады.

"Колумбия, Мексика, Гондурас, Эквадор арқылы АҚШ-қа барып жатады. Оны ұйымдасқан қылмыстық топтар ұйымдастырып жатыр. Әрбір елде заңсыз көші-қон ұйымдастыру – қылмыс. Ол жолмен баратын адамдар өзінің де, балаларының да өмірін қауіп-қатерге байлайды. Бұған жүз рет ойлану керек, одан да заңды жолмен көшу керек. Еңбек мигранты болу үшін көші-қонға заңды, саналы түрде дайындалу керек. Оған уақыт, ақша кетеді, бірақ заңды, қауіпсіз болады. Мұнда уақыттан өмір қымбат", – деді Шорманбаева.