АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео "Америка дауысы" радиосына берген сұхбатында Вашингтонның Иранға, оның ядролық бағдарламасы мен аймақтағы рөліне қатысты жаңа саясатының мақсатын түсіндіріп берді.
Мамырдың 8-і күні АҚШ президенті Дональд Трамп 2015 жылы қол қойылған әрі "Бірлескен жан-жақты іс-қимыл жоспары" деген атау алған Иранның ядролық бағдарламасына қатысты келісімнен АҚШ шығады деп мәлімдеген еді. Иранның "алтылықпен" келісімі немесе 5+1 келісімі деп те (Германия және БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшелері: АҚШ, Ресей, Қытай, Ұлыбритания, Францияның Иранмен мәмілесі) аталатын жоспар бойынша әуелде Иранда байытылған уранның көп бөлігі шетелге шығарылатын болады деп келісілген. Ал ыдырағыш материалдарды байыту құқығынсыз жұмыс істейтін ғылыми орталыққа айналады деп келісілген Фардо ядролық отын байыту орталығынан өзге ядролық нысандардың бәрі бұрынғы күйінде қалады, яғни бұзылмайды деп қарастырылған. Келісім күшіне енгеннен кейін Ираннан халықаралық санкциялар да алынып тасталған.
Оқи отырыңыз: Иран екі аптадан соң "алтылықпен" келісімге келді
АҚШ президентінің шешімі 5+1 келісіміне мүше өзге елдердің сынына ұласты. Ол кезде Иранның ядролық бағдарламасына қатысты келісімге БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшелері (Ұлыбритания, Франция, Қытай және Ресей) мен Германия қатысқан. Париж, Берлин және Мәскеудің "Енді не болмақ?" деп сұрағына жауап АҚШ келісімнен шыққаннан соң екі аптадан кейін жарияланды. АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Иранға қарата "талқандау" деген сөзді қолданып, қатаң іс-қимыл бағдарламасын таныстырды. Бұл сөз жаңа сынға ұласты, бірақ Майк Помпеоның мәлімдемесінде "талқандау" сөзінен бөлек, Иранға қатысты жаңа қауіпсіздік келісімі аясында қарастырылуы тиіс 12 шарт жарияланды.
Оқи отырыңыз: АҚШ Иран ядролық келісімінен шықты
Иран МАГАТЭ-ге (Халықаралық атом энергетикасы агенттігі – ред.) өзінің бұрынғы ядролық бағдарламасының тарихы мен ауқымын толық ашып көрсетуі тиіс. Халықаралық қауымдастықтың бақылауымен бұл саладағы кез-келген жұмысты тоқтатуы тиіс. Ядролық материалдарды байыту және плутонийді қайта өңдеу саласындағы кез-келген жұмысты тоқтатып, реакторды жабуы тиіс. Иранға қойылған үшінші талап – МАГАТЭ инспекторларының нысандарды ешбір шартсыз және шектеусіз тексеруіне мүмкіндік беру. Иран, әсіресе, ядролық оқтұмсық тасымалдауға қабілетті баллистикалық зымырандарды дамыту бағдарламасын тоқтатуы тиіс. Бесінші тармақ Иранды қазір бұл елде қамауда отырған америкалық азаматтар мен АҚШ-қа одақтас елдердің азаматтарын түгел босатуға міндеттейді. Алтыншыдан, Иран Таяу Шығыстағы террорлық топтарды қаржыландыруды тоқтатуы тиіс. Бұған қоса, Иран Ирак үкіметінің тәуелсіздігін құрметтеп, елдегі шиит топтарын қарусыздандыруға бөгет жасамауы және Сириядан әскерін әкетуі тиіс. Тегераннан аймақтағы көршілеріне, оның ішінде Израильге сес көрсетуді тоқтатып, кеме қатынасын қамтамасыз етіп, кибернетикалық шабуылдардан бас тартуын талап етеді.
Майк Помпео "Америка дауысы" радиосының Парсы қызметінің директоры Сетаре Сеигке жоспардың негізгі тармақтары туралы айтып берді.
– Мемлекеттік хатшы ретінде сөйлеген алғашқы сөзіңізде Иран жайлы айтуды ұйғардыңыз. Неліктен Иран жайлы? Бұл қазір ең өзекті әрі ең маңызды мәселе болғандықтан ба?
– Екеуі де. Президент мұны Таяу Шығыстағы тұрақтылыққа, демек, АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігіне де төнетін үлкен қатер ретінде қарастырады. Бұған қоса, ол Иран халқының қандай жағдайға тап болғанын көріп отыр әрі Америка бұл жағдайды өзгерте алады деп санайды. Ол алдыңғы әкімшілік қол қойған келісім ешбір мүддеге – Иран халқының мүддесіне де, Таяу Шығыстағы тұрақтылық мүддесіне де, ашығын айтқанда, Америка мүддесіне де сәйкес емес деп талай мәлімдеген. Ол кісі үшін бұл - басымдыққа ие маңызды мәселе. Сондықтан мемлекеттік хатшы ретіндегі алғашқы мүмкіндікті пайдаланып президент Трамптың біз бұл проблеманы үш аспектіде де жақсарта аламыз деген пікірін баяндап беруді жөн көрдім.
– Ұсынылған жаңа қауіпсіздік стратегиясының түпкі мақсаты қандай? Әдепкіде қабылданған Бірлескен жан-жақты іс-қимыл жоспарынан оның айырмашылығы неде?
Біз Иран басшылығынан көп нәрсе талап етіп отырған жоқпыз.
– Айырмашылығы өте үлкен. Масштабы жағынан да, меніңше, мақсаты да жағынан мүлде өзгеше. Алдыңғы келісімде мүлде тайыз шарттар қарастырылған. Иран режимі өзінің ядролық бағдарламасына қыруар қаржы жұмсап отыр. Сондықтан мұны тоқтату – абыройлы мақсат деп айтуға болатын талпыныс. Бірақ Иран режимі ядролық бағдарламасымен ғана емес, одан да үлкен қауіп төндіріп отыр. Олар мұсылман елдерін зымырандармен атқылап, өз халқының құқығын аяққа таптап отыр.
Мұның бәрі президент Трампты қатты толғандырады. Сондықтан ол кісінің түсінігінде - егер біз қайтадан бастайтын болсақ, негізгі дүниелерден бастауымыз керек. Мен таныстырған 12 шарттың мақсаты айқын. Біз Иран басшылығынан көп нәрсе талап етіп отырған жоқпыз. Біз оларға өздеріңді дені дұрыс мемлекет басшылары ретінде ұстаңдар, яғни халқыңды тонама, Сирия, Йемен, Ливан, Ирактағы авантюраларға қаржы шашпа, халқыңды алға жетеле, ұлы елге айналдыр, қолдарыңда бар ресурстарды осыған пайдалан деп отырмыз. Біздің қояр талабымыз осы ғана.
– "Иран өзге елдердің ішкі ісіне киліккенін доғаруы тиіс" деген талап жаңа қауіпсіздік стратегиясының бір бөлігі бола ма?
– Иә, біз осыны өтіндік. Біз олардан әлемге террор таратуын тоқтатуын, Иракта қарулы топтар құрмауды, Иранның доллармен жиналған резервтерін Сириядағы соғысқа жұмсамауды, адамдарын ол жаққа жібермеуді өтіндік. Бұл Таяу Шығыс қауіпсіздігі үшін де, Иранның өзі үшін де жақсы емес. Біздің мақсатымыз – Иранға бірқатар шарттар қойып, оларды орындауға, яғни өзін дұрыс ел ретінде ұстай бастауға мәжбүрлеу. Сондықтан егер олар бұл талаптарды орындаса... Олар деп отырғаным - Иран халқы емес, олар – билікке келіп алып [елге] осыншама зиян келтірген Иран басшылары. Егер біз оларды мұның бәрін тоқтатуға мәжбүрлей алатындай шарттар қойсақ, бұл Иран халқының орасан зор жетістігі болады, америкалықтар ол жаққа емін-еркін бара алады, дос әрі одақтас елдер ретінде жетістікке бірге жететін боламыз.
– Адам құқығы туралы сәл кейінірек әңгімелесеміз. Ал әзірше жаңа қауіпсіздік стратегиясына, яғни Ираннан әскери нысандарына халықаралық инспекторларды кіргізуін талап етуге қатысты мәселе жайлы жалғастырсақ. Жаңа қауіпсіздік стратегиясына бұл та тармақ енгізіле ме?
– Әлбетте. Иранның радиоактивті материалдарды пайдалану мәселесіне келсек, біз Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері сияқты Иранның да ыдырағыш материалдармен жұмыс істеу, уранды байыту мүмкіндігі, плутоний өндіретін нысаны болғаны дұрыс емес деп санаймыз. Егер олар атом бағдарламасын бейбіт мақсатта дамытқысы келсе, мархабат, олар бұл материалдарды импорттай алады. Өзге елдердің бәрі солай істеп отыр, әлемнің көп елінде осы схема жұмыс істейді. Ал бұған қол жеткізу үшін, Иран бұл талаптарды бұлжытпай орындап отырғанына көз жеткізу үшін әскери нысандар мен зертханаларға, ертеректе Иран бағдарламасында пайдаланылған орындардың бәрінде инспекция жүргізіледі.
...біз режимді ауыстыру туралы сөз қозғап отырған жоқпыз. Біз Иран режимі өз халқының шын мәнінде нені қалайтынын ескеріп қылығын өзгертуі тиіс деп отырмыз.
– Сіз адам құқығы мәселесін де қозғадыңыз. Иранда үкіметке қарсы шерулер өтіп жатыр. Бұл жайлы не ойлайсыз? Бұл наразылық акцияларына деген көзқарасыңыз қандай? Наразыларды АҚШ қолдай ала ма?
– Біз оларға моральдық қолдау таныта аламыз. Бірақ меніңше, шешімді Иран халқының өзі қабылдауы тиіс. Наразылық бірнеше айдан бері жалғасып келеді. Кейде шағын топ адам ғана шығып, кейде бұл жаппай наразылыққа ұласып жатыр. Наразылық акциялары көбінесе кейінгі кезде дәл мен айтқан нәрсеге, яғни елдің байлығын Иранның оңтүстік-шығысында немесе Тегеранда, я болмаса өзге бөлігінде тұратын қарапайым тұрғындарға емес, Қасем Сүлейманиге (Иранның шетелдегі құпия операциялары мен ХАМАС пен "Хезболла" топтарына қолдау көрсетуіне жауапты генерал - Азаттық) беріп жатқанына байланысты өрістеп отыр. Ел байлығы жөн-жосықсыз шашылып жатыр, ал қарапайым ирандықтар жас жігіттерді соғыс пен ажал өтіне жіберуге мәжбүр. Егер Иран билігі мына қылығын өзгертсе, халық тұрақтылықта және байлықта өмір сүрер еді. Ал режимді ауыстыру туралы сұрағыңызға келсек, жоқ, біз режимді ауыстыру туралы сөз қозғап отырған жоқпыз. Біз Иран режимі өз халқының шын мәнінде нені қалайтынын ескеріп қылығын өзгертуі тиіс деп отырмыз.
ПІКІРЛЕР