Қазақстандық журналистер Лұқпан Ахмедияров пен Рауль Упоров бір айдан бері Украинада жүр. Олар Азаттыққа сұхбатында Қазақстан халқына он айдан бері Ресей басқыншылығына тойтарыс беріп жатқан Украинадағы жағдайды білу неге маңызды екенін, ондағы қазақтар соғыстан зардап шеккен адамдарға қалай көмектесіп жатқанын айтып берді.
Лұқпан Ахмедияров пен Рауль Упоров – Қазақстанның Орал қаласында тұратын журналистер, "Просто журналистика" YouTube-жобасының авторлары. Қазір бұл каналда Украинадан репортаждар жарияланады. Олар Украинаға қарашада барған, жылдың аяғына дейін сонда болмақ. Сұхбатымыздан бірнеше сағат бұрын Киевте әуе шабуылы туралы ескерту болып, журналистер тұратын ауданда Иранда жасалған ұшқышсыз басқарылатын шабуыл аппаратының (дрон) көзі жойылды. Дрон атып түсірілгенге дейін екі әкімшілік ғимаратын бүлдірген.
"Сиренадан ерте ояндық, пәтерде қос қабырғаның ортасында отырдық. Өткен аптада бомбадан қорғайтын жертөледе болдық. Шынайы соғыс жағдайына куә болып жатырмыз" дейді Лұқпан Ахмедияров.
"УКРАИНАДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫДАЙ ҚАТАҢ БИЛІК ВЕРТИКАЛІ ЖОҚ"
Азаттық: Украинаға барамыз деп қащан ұйғардыңыздар?
Лұқпан Ахмедияров: Украинаға баруға бел байлағанымызға біраз уақыт болған. Бірақ ақша болмады, жол білмедік. Шілдеде қырғыз журналисі, Kloop.kg басылымының негізін қалағандардың бірі (Қазақстанда бұл сайт бірнеше жылдан бері бұғатталып тұр – ред.) Бектұр Ескендір хабарласып, Украинаға сапарымызды ұйымдастыру туралы ұсыныс жасады. Сапарға бірнеше ай дайындалдық, бүкіл шығынды Kloop өз мойнына алды. Бізге тек Украинаға барып, сол жақтан материал дайындау қалды. Қазанда Польшаға жетіп, физикалық, психологиялық және құқық қауіпсіздігі бойынша тренингтен өттік. Содан кейін ғана Украинаға бардық.
Азаттық: Қай өңірлерде болдыңыздар?
Лұқпан Ахмедияров: Львов, Киев, Буча, Ирпень, Бородянкада болдық. Бір-екі күн бұрын Гостомельге барып келдік. Беларусь шекарасынан 20 километр жерде орналасқан Луговка ауылына бардық. Бұл – Ресей әскері (Украинаға басып кіргенде) басып алған бірінші елдімекен.
Азаттық: Майданға жақын маңдағы елдімекендерге барасыздар ма?
Лұқпан Ахмедияров: Қазір Украина қарулы күштерінен аккредитация күтіп отырмыз. Қазанда өтініш бергенбіз, әлі алған жоқпыз. Өйткені ол жақта да өз бюрократиясы бар. Аккредитация болмаса Херсон, Николаев, Днепр сияқты елдімекендерге бара алмаймыз. Сондықтан тылда жұмыс істеп жатырмыз.
Азаттық: Украинадан хабар таратуға рұқсат алу, елге кіру қиын болды ма?
Лұқпан Ахмедияров: Біріншіден, украиндар өте ашық адамдар, бұл жақта сөйлесетін кейіпкер таба алмай қиналу деген болған жоқ. Қазақстанда репортаж жасайтын журналистер сұхбатқа келісетін адам таба алмай қиналады. Мұнда қарапайым азаматтардан полиция қызметкерлеріне дейін журналистермен ашық әрі еркін сөйлеседі. Бучада хабар дайындап жүргенімізде репортажға кейіпкер іздедік. Рауль мэрияға кіріп көрсек қайтеді деді. Ол жергілікті биліктен көмек болады-ау деп үміттенген жоқ. Өйткені Қазақстанда әкімдік дегеніміз журналистерге көмектесу былай тұрсын, оларға кедергі жасайтын орган. Ал Украинада бәрі керісінше екен. Буча мэриясында вахтада отырған әйел сөзімізді тыңдап, Қазақстаннан келгенімізге қатты қуанды. Баспасөзбен байланыс бөлімінде істейтін қызметкерді шақырды. Ол кейіпкерлер тауып, оккупация кезінде тұтқында болған мэрия қызметкерімен кездесу ұйымдастырып берді.
Азаттық: Яғни, [украин] шенеуніктері Қазақстандағыдай журналистерден қашпай, өзін ашық ұстайды ғой?
Лұқпан Ахмедияров: Дәл солай. Бұлай болатын себебі, Украинада Қазақстандағыдай қатаң билік вертикалі жоқ. Бізде журналистер ауыл әкіміне барса, ол өзінен жоғары тұрған әкімге хабарласып, сұхбат беруге он рет рұқсат алып әлек болады. Ал Украинада көлденең байланыстар маңызды, жергілікті шенеуніктер өзінен жоғары бастыққа қатты тәуелді емес. Олар өз бетінше шешім қабылдайды. Өйткені "голова"-ны (Украина әкімдерді осылай атайды) жоғарыдан ешкім тағайындамайды, жергілікті халықтың өзі сайлайды. Голова бірінші кезекте, жоғарыдағылар не дейтінін емес, сайлаушыларын, өз қауымын ойлайды.
Азаттық: Жоғары деңгейдегі украин шенеуніктерімен сөйлесу қиындық туғызбады ма?
Лұқпан Ахмедияров: Олармен кездесу қиындау, өйткені жұмыс графигі тығыз. Бірақ кездесуге болады. Михаил Подоляк (Украина президенті кеңсесінің кеңесшісі – ред.) пен [Украина президенті] Владимир Зеленскийден сұхбат алуға өтініш беріп қойдық. Баспасөз қызметі Подоляк пен Зеленскийдің бос уақыты жоғын, сондықтан сұхбат болмауы мүмкін екенін ескертті, бірақ қолдан келгенше көмектесуге уәде берді. Қазақстандағы баспасөз қызметі болса, неліктен сұхбат алуға болмайтынын түсіндірмейді де.
"СОҒЫС – ТЕЛЕАРНАДАН КӨРСЕТІЛЕТІН ҮШ МИНУТТЫҚ СЮЖЕТ ҒАНА ЕМЕС"
Азаттық: Киевте жұмыс істеу қаншалық қауіпті? Бомбаның астында қалу қаупі зор ма?
Рауль Упоров: Киев пен Киев облысында жүру қауіпті емес. Тек сақтық шараларын ұмытпау керек: әуе шабуылы туралы хабарлама келсе, жарылыстан қорғайтын жер іздейміз. Бірақ шынын айтсақ, Киев халқының әуе шабуылына еті үйреніп кеткендей, ешкім тығылып жатпайды. Өткен аптада бомбадан қорғайтын жертөледе отырдық. Халық көп болды: балалар, қарттар, үй жануарын құшақтаған адамдар… Киевтің іргесіне хабар түсіруге барсаң да жолдың шетімен жүруге болмайды. Қалай минаға түскеніңді аңдамай қалуың мүмкін. Киев төңірегі әлі де минадан толық тазарған жоқ: байқамай, мина басып кетсең, аяқсыз қаласың.
Азаттық: Екеуіңіз Украинаға сапар шегеміз дегенде үй-іші қалай қабылдады?
Лұқпан Ахмедияров: Барлық отбасы сияқты әйелім Айгүл қуана қойған жоқ. Уайымдайды, күнде хабарласып тұрамыз. "Бәрі жақсы ма?" деп жағдайымды біліп отырады. Бірақ ол кәсіби міндетімді атқаруға кеткенімді, бұл жұмыс неге маңызды екенін жақсы түсінеді. Оның үстіне, басымызды босқа қатерге тіге бермейміз.
Рауль Упоров: Әйеліме Украинаға баратынымды соғыс басталған кезде айтқанмын. Сондықтан ол моральдық тұрғыдан дайын болды. Әуе шабуылы туралы естісе, уайымдап, бірден жазады.
Азаттық: Аудиторияңызға Украинада болып жатқан оқиғаларды көрсету неге маңызды? YouTube-та соғыс туралы айтып жатқандар онсыз да көп қой.
Лұқпан Ахмедияров: Қазақстандықтардың көбі жаңалық қараумен ғана шектеледі. Бірақ соғыс жайлы жаңалықты жай ғана оқу ол жақта болып жатқан оқиғаларды эмоциямен қабылдауға мүмкіндік бермейді. Қазақстан аудиториясына Украинадағы жағдайды арнайы репортаждар дайындап, көрсету керек деп есептейміз. Адамдарға соғыс – телеарнадан беріліп жатқан үш минуттық сюжет ғана емесін түсіндіру керек. Қазақстан аудиториясына Украинадағы оккупацияда болған, қираған үйде тұрып жатқан, балаларын өз қолымен жерлеген адамдарды көрсету маңызды. Тағы бір нәрсе, Қазақстанда өкінішке қарай, санасын Ресей пропагандасы улаған адам көп. Бұл материалдарды, бірінші кезекте, солар көрсе дейміз.
Рауль Упоров: Соғыс басталғанда Лұқпан екеуіміз әлеуметтік желідегі парақшамызда Украинада не болып жатқанын жаза бастадық. Хейтерлер "Қазақстанда отырып, Украинада не болып жатқанын қайдан білесіңдер?", "Ақылды болсаңдар, өздерің неге бармайсыңдар?" деді. Енді оларға жауабымыз бар: қазір Украинадамыз, оқиға ортасынан хабар таратып жүрміз. Хейтерлер тұрақты көрермендеріміз, бір де бір материалымызды жібермей қарап, пікір жазып отырады.
Лұқпан Ахмедияров: Қазақстандағы көрермендер "Ол жақта сұмдық болып жатқанын білетінбіз, бірақ бұл қасіреттің ауқымын енді ғана сезіндік" деп жазды. Пікір білдіргендер арасында "Украинаның күні бізге туса қайтеміз? Украинаға басып кірген, бізбен көрші жатқан елдің агрессиясына қалай қарсы тұра аламыз?" деген сұрақ қойып жатқандар да бар. Азаматтар билікке дұрыс сұрақ қойып, Қазақстан әскерінің әлеуетіне назар аудара бастады. "Бұл жағдай Қазақстанның басына келсе, [Қазақстан президенті Қасым-Жомарт] Тоқаев Зеленский сияқты қарапайым халыққа миллионнан астам автомат таратып бере ала ма? Халқына соншалық сене ме?" деген маңызды сұрақтар қойылып жатыр.
Рауль Упоров: Соғыс – бомба түсіп немесе мина басып кетіп өлуден қорқу ғана емес. Соғыс – бомбадан қорғайтын жертөледе үйіне қайтқысы келіп, қараңғы, суық жерге неге келгенін түсінбей жылаған бала; қолшам алып, бағдаршамы істемейтін жолдан өтіп бара жатқан әже. Киевте отырып, Ресей саясаткерлерінің Қазақстан туралы айтқанын көріп, бізге де дәл осындай қауіп төніп тұрғанын түсінесің. Ондай қауіпке дайын емеспіз бе деп қорқамын.
УКРАИНАДАҒЫ ҚАЗАҚТАР ЖАЙЛЫ: "БАРЫН САЛЫП, ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚПЕН АЙНАЛЫСЫП ЖАТЫР"
Азаттық: Естуімше, Украинадағы қазақтармен кездесіп, олардың соғыс кезіндегі өмірін түсіріпсіздер.
Лұқпан Ахмедияров: Қазір Украинадағы қазақтар туралы видео жасап жатырмыз. Олар жанын салып, қайырымдылықпен айналысуға көшкен. Киевтегі қазақтар бірігіп, "Бәріміз Украинаданбыз" қорын құрған. Олар оккупациядан азат етілген аймақтарды аралап, адамдарға тегін тамақ таратады. Жақында солармен бірге Луговкаға бардық. Жігіттер ақша жинап, ауыл балалары жиналатын жергілікті клубқа қымбат пеш алып берді. Соғыс кезінде клуб жылусыз қалған екен, енді балалар жиналатын орын жылы болады.
Азаттық: Олар Қазақстан азаматтары ма, әлде Украина төлқұжатын алған ба?
Лұқпан Ахмедияров: Олар Украинаға 10-15 жыл бұрын көшкен. Негізінен жұмыс бабымен, кәсіп бастауға кеткен. Көбі – Қазақстан азаматтары. Украинада туып-өскен балалары өзін сол елдің азаматы санайды. Жақында Марат Дәрменовтың үйіне қонаққа бардық. Ол Қызылордада туған, бірақ көп жылдан бері Киевте тұрады. Бізді метро станциясынан Мараттың 18 жастағы ұлы Мәжит алып кетті. Жолай сөйлесіп бардық. Мәжит Қазақстаннан екі жасар кезінде кеткен екен. "Тұлға ретінде Украинада қалыптасқан екенсің, өзіңді қай елдің азаматы сезінесің?" деп сұрадым. Мәжит "Әрине, өзімді украин сезінемін, осы елдің азаматымын, туған жерім – Украина" деді. Ағасы Дастан өз еркімен майданға кеткен, Украинаның шығысында басқыншылармен соғысып жатыр. Әкесі ұлын соғысқа жібергісі келмегенін, бірақ оның туған жерім деп санайтын мемлекетін қорғауға кеткенін мақтан тұтатынын айтады.
ПІКІРЛЕР