Азамат Алтаймен 2004 жылы Азаттықтың Қырғыз қызметінің қазіргі директоры Венера Сағындыққызы сұхбаттасқан.
Азаттық: - Сіз "Азаттық радиосының" қырғыз тіліндегі хабарларын алғаш дайындаған адамсыз. Қалай болмасын ол хабарлар кейін ел тарихын жазуға көмектесті емес пе? Себебі сіздер сол кезде қырғыз елінің тұрмысынан хабар тараттыңыздар ғой.
Азамат Алтай: - Халықтың тұрмысынан хабар таратып, біліп тұрдық. Францияның сыртқы істер министрлігінде істеген Александр Беннингсен деген профессор болған еді. Сол маған мүмкіндік берді. Бұл 1949 жылдары болған оқиғалар еді. Франция әрқашан Азияға қызығып келген ел еді. Осы уақытта “Правда Востока”, “Қызыл Өзбекстан”, “Қызыл Қырғызстан”, “Советтік Қырғызстан”, “Казахстанская правда” газеттерін алады екен. 1952 жылы "Манас" эпосына шабуыл жасалды. Осы кезде "Қызыл Қырғызстанда" шыққан есептерді, мақалаларды Беннингсенге аударып беретінмін. Кейін ол Қырғызстан мәдениеті, дәстүрі, театры, тарихы, білім беру жүйесі, экономикасы туралы "Қырғыз Республикасы" деген кітап жазды. Қырғыз газеттерінің материалдарын пайдаланды. Кейін Қырғыз республикасына арналған журнал да шығарды. Қырғыз газеттерінен алынған мақалалардың барлығын орыс тіліне аударып беріп отырдым. Ол французшаға аударды.
1952 жыл болса керек, Еуропада түркістандықтардың жиыны болды. Жиынға 200-ге жуық түркістандық қатысты. Өзбектер, түркімендер, қырғыздар, қазақтар, тәжіктер болды. Жиында біз Түркістан елдерінің еркіндік мәселесін қозғадық. Бір қырғыз, үш-төрт қазақ, он шақты өзбек болды. Көбі студенттер еді. Осы құрылтайда басшымыз қазақ болып сайланды, орынбасары өзбек болды. Ал мені журналдың редакторы етіп сайлады. "Түрік елі" деген журнал шығара бастадық.
Азаттық: - Бұл 1952 жыл ғой?
Азамат Алтай: - 1950-53 жылдар. 1953 жылға дейін "Түрік елі" журналының жеті-сегіз нөмерін шығардық. Америкалықтар Түркістанға қатысты қолдауларын, тілектерін білдірді. Америкада қандай демократия шарттары болса, Түркістанда да сондай шарттар болу керек деді.
Оқи отырыңыз: "Желтоқсан оқиғасында Азаттық түнде тікелей эфирге шықты"
Азаттық: - Демек 1950 жылдары шетте жүрген Орталық Азия интелегенция өкілдерін жинап, қандай да бір демократияны қалыптастыруға әрекеттер жасалған екен ғой?
Азамат Алтай: - Сондай әрекеттер жасалды. Олар Батыс Еуропада қалған Орталық Азия жастары "Антибольшевиктік комитет" деген ұйым құрды.
Азаттық: - Азаттық радиосына 1953 жылы келдіңіз бе?
Азамат Алтай: - 1953 жылы Қоқан автономиясының президенті болған Мұстафа Шоқайдың жесірі Мария Яковлевнамен таныстым. Ол мені Қарыс Қанатбай деген қазақпен таныстырды. 1949 жылы Франциядан Германияға көштім. 1946 жылы Францияға келген едім. Осында "Түрік елі" деген журналды шығардық. Біз осы антибольшевиктік журналды елге жібереміз деген мақсатпен мыңдаған данасын шығардық. Оны елге жіберуге тырыстық. Әлбетте, журналды елге жеткізе алмадық. Осы кезде Американың Конгресі біздің большевиктік әрекетіміз тура емес, баспасөз елдеріңе жетпейді деп, Азаттық радиосын ашты.
Азаттық: - Сіз Азаттық радиосында алғашқы қырғыз тіліндегі хабарларды дайындадыңыз?
Аамат Алтай: - Ол кезде Азаттықтың "Түркістан редакциясы" деген бар еді. Оны Ленинград университетін, Хайдельберг университетін бітірген қазақ басқарды. Оның лақап атын ғана білетінмін. Оның псевдонимі "Асан қайғы" еді (Анық аты - Мәулікеш Қайбалды - ред.). Сол бас редактор болды.
Азаттық: - Ол кезде қандай хабарларды дайындайтын едіңіздер?
Азамат Алтай: - Антибольшевиктік әрекеттерге көп көңіл бөлдік. Большевизм бізді не күйге ұшыратқанын, коллективизация заманында байларды тонау, қуғын-сүргін туралы жаздық. Қуғынға балалар да ұшыраған еді. Кейбірі бізге хат та жазды. Бірі – Украинадан, бірі – Сібірден.
Азаттық радиосы. 70 жыл
Азаттық: - Ел арасында совет билігіне наразылардың бар-жоғын қалай білдіңіздер?
Азамат Алтай: - Советтік билікке қарсыларды өзім де көрдім. Қырманда жұмыс істеп жүргендердің үкіметті сынаған жырларын естідім. Адамдарға тамақ бермей барлық бидайды мемлекет алып кеткен. Бұл 1933-34 жылдар еді. Коллективтендіру кезінде бүкіл малдарын колхозға алып кеткенін, атамның қатты мұңайғанын білем. 1930 жылдары халық қолдағы малын колхозға бермес үшін жаппай сойған. Еттері сасып, далада қарға-құзғынға жем болған еді. Малдарын бермегендер қуғынға ұшыраған. Бұлардың шетін көрдім.
Азаттық: - Радиода қанша жыл жұмыс істедіңіз?
Азамат Алтай: - 1953-1956 жылдары істедім. Кейін Америкаға келген алғашқы күндері жұмыссыз едім. Америкадан да аптасына бір мақала жіберіп тұрдым. Азаттық радиосымен байланысымды үзген жоқпын. 1979 жылы Төлеміс Жақып деген Азаттықтың Қырғыз қызметінің директоры ауырып қалып, мені шақырды. Колумбия университетінің кітапханасындағы жұмысымды тастап, 23 жылдан кейін 1979 жылы Мюнхенге келдім. Төлеміске көмекші болып жұмыс істедім.
(Сұхбат қырғыз тілінен аударылды)
