"Алихан Букейханов: человек-эпоха" ("Әлихан Бөкейханов: дәуір адамы") – "Алаш" қозғалысының көшбасшысы, публицист, мемлекет қайраткері туралы ресейлік ғалымның қаламынан туған бірінші кітап. Виктор Козодой Әлихан Бөкейханов туралы монографиясын өз қаржысына басып шығарып (тиражы – мың дана), Семей, Павлодар, Нұр-Сұлтан, Қарағанды және Алматы қалаларында кітаптың тұсаукесерін өткізген. Азаттық тілшісі тарихшымен Алматыда кездесіп, сұхбат алды.
"ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ ҚАЗАҚСТАН СУБЪЕКТІСІНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАДЫ"
Азаттық: Бөкейхановты дәуір адамы деп сипаттайсыз. Бұл оның өмірі тұтас бір дәуірге татиды дегенді білдіре ме? Әлде бұл қайраткердің қазақ мемлекеттілігінің қалпына келу дәуірінде өмір сүруімен байланысты ма?
Виктор Козодой: Шын мәнінде бұл екеуі бір-біріне қайшы келмейді. Бөкейханов қазақ мемлекеттігінің қалпына келу дәуірінің (1890-жылдардың ортасынан 1936 жылға дейін, кең мағынасында 1991 жылға дейін) көрінісі іспетті. Мен мұны тұтас бір дәуірге жатқызамын. Бұл дәуірде территориялық тұрғыдан әр жақта шашырап жүрген қоғамдық-саяси топтар Қазақстан деген бірыңғай субъектіге біріге бастады.
Азаттық: "Қазақ автономиясын құру идеясы Әлихан Бөкейхановтың императорлық орыс география қоғамының (қайраткер бұл ұйымға 1896 жылы мүше болған) Батыс Сібір бөлімімен әріптестігі кезінде Григорий Потанинмен таныстығынан кейін туған” деп жазасыз. Бұған Потанин немесе басқа да факторлар әсер еткен бе?
Виктор Козодой: Әлихан Бөкейханов Потаниннің жанында жүріп "автономия" идеясын санасына сіңірген. Потанин мойындалған көшбасшы болса да, Сібір бөлімінде одан басқа тұлғалар да жұмыс істеген. Мысалы, олардың қатарында танымал ғалым, "Колонияға айналған Сібір" кітабының авторы Николай Ядринцев те болған. Батыс Сібір бөлімінің мүшелерімен тұрақты байланыста болған Бөкейханов осындай идеялармен сусындаған. Сібір мен Қазақстанның жағдайы да, позициясы да ұқсас болған.
Автономия – форма ғана, оны мазмұнмен толықтыру керек. Ол кезде Қазақстан біртұтас субъект емес. Ел территориясында облыстар, әскери губернаторлық болатын. Сондықтан Қазақстанды біртұтас субъектіге айналдыру қажет болды. Әлихан ғылыми еңбектерінде осы мәселені шешуге тырысты. Кейін осы идеялар негізінде 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезі өтті.
ҚАРҚАРАЛЫ ПЕТИЦИЯСЫ ЖӘНЕ КОЛОНИАЛДЫ ПАТША ҮКІМЕТІНЕ ҚАРСЫЛЫҚ
Азаттық: 1905 жылы Бөкейханов Қарқаралы петициясын дайындады. Петицияда қазақтар жайлаған жерлерді олардың иелігі деп тану керегі жазылған. Бөкейханов осындай талап қою арқылы көші-қон саясатын қолға алған отаршыл патша үкіметіне қарсы шықты ма?
Виктор Козодой: Иә, солай деуге де болады. Бұл қарсылық формасы еді. 1905 жылға дейін Ресей империясында мұндай құжаттар беруге тыйым салынып келгенін атап өту керек. Бұл заңға қайшы әрекет саналатын. Петиция дайындау бастамасы көтерілгенде, көбі қорықты, бірақ олар ойын жүзеге асырды. Әлихан Бөкейханов өз жоспарында жер мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол 1905 жылы Мәскеуде өткен қоғам съезінде осы идеясын ортаға салды. 1905–1907 жылдары бірнеше еңбегі жарық көрді. Оның 1914 жылы "Речь" кадеттік газетіне жарияланған депутаттарға хат мақаласында жер қатынастары сөз болады. Бөкейханов бұл тақырыпты 1917 жылы да көтерген.
Азаттық: Ол "Қырғыздар" ("Қазақтар") еңбегінде Қазақстанның территориясын белгілеген...
Виктор Козодой: Бұл оның басқа еңбектерінде де кездеседі. Ол кезде Қазақстанды сипаттау үшін "Степной край", "Киргизский край" деген терминдер қолданылатын. Степной край – үш облыстан, ал Киргизский край төрт облыстан тұрады. Облыстардың аумағын белгілеу керек, Бөкейханов солай жасады. ["Қырғыздар" ("Қазақтар")] деген еңбегінде ол онға жуық облыс аумағын қағазға түсірген. Бұл сызбаларды Екінші жалпықазақ съезінің хаттамаларымен салыстырсақ, олардың арасында көп айырмашылық жоғын көруге болады.
"ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ОРЫС МЕМЛЕКЕТІНЕН 15 ЖЫЛ ЕРТЕ ҚҰРЫЛҒАН"
Азаттық: Кейінгі айларда ресейлік саясаткерлер Қазақстанға қатысты территориялық талаптар айта бастады. Өткен жылдың соңында мемлекеттік думаның кей депутаты территориялық талап туралы мәлімдеме жасағанда, сіз Қазақстанның мемлекеттілігі мен территориялық тұтастығын қолдап, пікір білдірдіңіз (Виктор Козодой Facebook парақшасына жариялаған жазбасында "Қазақстан деген мемлекет болмаған" деген мәлімдемеге "Қазақ хандығы Орыс мемлекетінен 15 жыл ерте құрылған” деп жауап берген – ред.). Бұл пікіріңізді Ресейде қалай қабылдады ? Сізге қысым көрсетілген жоқ па?
Виктор Козодой: "Аяғыңызға тұсау салынған жоқ па?" дегенді меңзесеңіз, ондай ештеңе болмады. Ресейде әр адам қалаған пікірін айта алады. Біреулер теледидардан ойына келгенді айтады, басқалары оған қарсы шығады. Мәлімдеме жасаған тұлғалардың бірі кейінірек басқа дүниені меңзегенін, қоғам сөзін дұрыс түсінбегенін айтып, ақталды. Саясаткерлер көбіне бірнәрсе істеу үшін емес, сайлау алдында дауыс берушілердің назарына ілігу үшін сөйлейтінін ұмытпау керек. Әрине, бұл – жауапсыз мәлімдеме. Бәрі кәсіби негізде жасалуы керек дегенді жиі айтамын. Бір пікір айтсаңыз, оны міндетті түрде дәлелдеген дұрыс. Мәселе тарихтың қайта жазылуына қатысты. "Совет дәуіріндегі ақпарат басқаша еді, қазір өзгертіп жазыпты" деген пікір айтылды. Жақсы, ендеше совет кезіндегі дереккөздерден қарап көрейік. 1949 жылы шыққан Панкратованың “Қазақстан тарихы” кітабының екінші академиялық басылымында бәрі нақты жазылған, ештеңе өзгермеген. Біреу бұл деректі білмей, ақырын ойламай сөйлейтін болса, бұл – оның мәселесі. Бұл дұрыс емес деп есептеймін. Ол кезде де дәл осы ойды айттым.
Азаттық: Бұл пікіріңізден кейін әлеуметтік желіде қарсылық көбейген жоқ па?
Виктор Козодой: Жоқ, олай болмады. Керісінше, көбі сөзімді құптады. Ресейде мен сияқты ойлайтын адамдар көп. Қазақстанмен жақсы қарым-қатынаста болғымыз келеді. Біз сияқты ересек адамдар үшін Қазақстан –бөтен мемлекет емес. Аралас-құралас өмір сүреміз, көрші мемлекетпіз, қазақстандықтар бізге келеді, біз оларға қонаққа барамыз.
Азаттық: Бұл мәлімдемелер сайлау кезінде дауыс берушілердің назарын аудару үшін жасалды дедіңіз. Бірақ мемлекеттік думаға сайлау өтіп кетсе де, бұл тақырып жабыла қойған жоқ. Ресейлік ақпарат құралдары енді Қазақстанда орыстілділерге қысым көрсетіліп жатыр дегенді айта бастады. Мұның себебі неде?
Виктор Козодой: Бұл – қашып құтыла алмайтын дүние ғой. Адамдардың білім деңгейі әртүрлі. Жауапсыз дүниелер айтып жатқанын түсінбейтін адамдар да бар. Мен мұны құптамаймын, керісінше, сынаймын. Қолымнан келгенше, қарсы шығуға тырысамын. Бірақ депутат ойланбай сөйлесе де, мұның бәрі тұрмыстық деңгейдегі нәрселер деп ойлаймын.
Алаш көсемі Әлихан Бөкейханов
ДЕПУТАТТАР ҚАРСЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ "ПАТШАНЫҢ СОЙЫЛЫН СОҒУШЫЛАР"
Азаттық: Кітабыңызда мемлекеттік думаның бірінші шақырылымы таратылғаннан кейін Әлихан Бөкейхановтың 1906 жылы Финляндиядағы Выборг үндеуіне бірінші болып қол қойып, азаматтарды қарсыласуға шақырғаны туралы дерек бар. Бұл деректі қайдан алдыңыз?
Виктор Козодой: Бұл деректі В. А.Оболенскийдің (император Николай II бұйрығымен таратылған мемлекеттік думаның депутаты, Выборг үндеуіне қол қоюшылардың бірі. – Ред.) мемуарынан таптым. Өзіме Оболенскийдің 1988 жылы Парижде орыс тілінде басылған мемуарын пайдаланамын деген мақсат қойдым. Бұл кітапқа қол жеткізу оңай болмады, бірақ оны таптым. Оболенский Әлихан Бөкейхановпен дос болған, ол өз естеліктерінде осы туралы толық жазған.
Мемлекеттік дума депутаты болып сайланған Әлихан Бөкейханов 1906 жылы шілденің басында Санкт-Петербургке барып, парламент отырысына қатыспақ болған. Бірақ ол қалаға жеткен кезде патшаның бұйрығымен мемлекеттік дума таратылған. Әлихан жолдастарын іздеп, олардың Финляндиядағы Выборг қаласына кеткенін білген. Ол достарының ізінен барған. Әлихан келгенде жиналыс аяқталып, Выборг үндеуінің мәтіні дайын болып қалған екен. Бұл – азаматтық қарсылық формасы, депутаттардың патша билігіне қарсылығы. Әлихан Выборг қаласына жеткенде депутаттар жиналысын аяқтап, үндеуге қол қоймақ болған. Ол үшін мәтінді теру керек. Бородин мен Оболенский мәтінді алып, баспаханаға кеткенде, жолай Әлиханды көріп қалған. Достарынан жиналысқа үлгермей қалғанын естіген Әлихан "Қайтеміз, сендермен бірге жүрейін" деген. Мәтінді басып шығарған кезде Әлихан бірінші болып қол қойған. Әлем тарихы тұрғысынан алғанда, бұл үлкен факт емес, бірақ адамның өмірі мен тарихы, тұлғасы тұрғысынан қарасақ, бұл – өте маңызды әрі символикалық акт. Бұл думаның жаңа органының патша билігіне қарсы бірінші қарсылығы. Мұның соңы 1917 жылы осы күштердің жеңісімен аяқталды.
Азаттық: 1916 жылы Бөкейханов қазақ зиялыларымен бірге тыл жұмысына шақыруға наразылық білдірген қазақтардың көтеріліске шығуына қарсы болды. Бөкейханов "Алаш" зиялыларымен бірге халықты патша бұйрығына қарсы шықпауға шақырды. Осы үшін оларды "патша билігінің сойылын соғушылар" деп атады. "Алаш" зиялыларының позициясы туралы не айтасыз?
Виктор Козодой: Олар саяси сауаты жоғары адамдар болғандықтан, кез келген көтерілістің соңы жақсылыққа апармайтынын жақсы түсінген. Қарулы әскерге қарсы ағаш пен бесақа алып шығудың салдары ауыр болуы мүмкін. Олар осыны айтқысы келген. Алаш зиялыларын "патшаның сойылын соғушылар" деп атады дедіңіз ғой. Шын мәнінде көбі осы позицияны қолдаған. Тыл жұмыстарына 120-200 мың адам шақырылған. Жарты жылдан кейін бұл позицияның дұрыс болғаны дәлелденді, өйткені кейінірек әскерге шақыру басталды. Ал адамдар тірі қалды.
"АЛАШ", БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ ҚУҒЫН-СҮРГІН
Азаттық: 1917 жылы шілдеде Бөкейханов "Алаш" деп аталатын алғашқы қазақ партиясын құрды, желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезінде Алашорда ұлттық-территориалды автономиясы жарияланғаннан кейін Алашорда үкіметінің төрағасы болып сайланды. Бөкейхановты қазақ автономиясының бірінші басшысы деп атауға бола ма?
Виктор Козодой: 1917 жылы шілдеде съезде қырғыз партиясын құру мәселесі көтерілген. Съездің хаттамасында осылай жазылған. Бірақ бұл партия құрылды дегенді білдірмейді. Оның үстіне, құрылған партия емес, құрылтай жиынына сайлау бірлестігі. Партия дейтіндей партия болмаған. Бұл кейін 1920-жылдары партия қайраткерлеріне советтер қарсылығының ұйымдастырылу деңгейін көрсету үшін пайда болған түсінік. Сол кезде осындай партия болған деп өзгерткен. Совет одағына қарсы оппозициялық ұйымдар құрылды деген жалған ақпарат көп болған. 1917 жылы желтоқсанда автономия жарияланбаған, автономия құру туралы шешім қабылданған. Яғни, 1917 жылы автономия құрылмаған, ол кезде тек міндеттер ғана бекітілген. Зиялылар күш біріктірген. Олардың бірлігінсіз ештеңе болмас еді. Әлихан осы қозғалыстың басында болған. Сол кездегі съездің хаттамаларын қараса, жиынның екінші күні туралы толық жазылған. Үлкен талқылау жүріп, жиынға қатысушылар өзара таласып, автономия жариялау туралы шешімді кейінге қалдырған.
Қырғыз (қазақ) автономиясы 1920 жылы құрылған деп есептеймін. Әрине, бұл – "Алаш" қозғалысы еңбегінің, 1890-жылдары туған идеяның жемісі. Бұл идеядан кейін Қазақстан субъектісінің теориялық негізі дамып, зиялыларды біріктіруші орган – “Қазақ” газетінің айналасында біраз жұмыс атқарылды. 1917 жылға қарай бәрі дайын болды, автономия құру ісі басталды. Бұл жұмыс сәтсіз аяқталды, кейін азамат соғысы басталды. Азамат соғысында автономия қағаз жүзінде емес, іс жүзінде әрекет ете бастады. "Алаш" әскері күш біріктіріп, мемлекет белгілері пайда болды. Бірақ сол кездегі жағдайға байланысты бұл ой да жүзеге аспады. 1920 жылы большевиктер бұл идеяны ұнатып, оны өздері жүзеге асыра бастады. 1920 жылы қазақтардың өз автономиясы болуы керек деген идея большевиктерге ерсі көрінген жоқ. Бірақ оған дейін олар бұл идеяға қарсы болып келген.
Азаттық: Большевиктердің пікірі неге өзгерді?
Виктор Козодой: Бұл идеяның ықпалы күшті болды. Олар 1919, 1920 жылы 1918 жылы автономия мәселесін елемей, үлкен қателік жібергенін түсінді. Большевиктер автономиямен өмір сүру әлдеқайда жеңіл әрі тыныш болатынын түсініп, келісті.
Азаттық: 1917 жылы қарашада құрылтай жиналыс сайлауының нәтижесі бойынша қазақтардың көбі "Алаш" қозғалысын қолдаған. "Алаш" идеясының қазақтар арасында кең қолдауға ие болуының себебі неде деп ойлайсыз?
Виктор Козодой: Адамдар белгілі бір қозғалысқа не үшін дауыс береді? Өйткені сенеді. Ұзақ уақыт үгіт-насихатпен айналысқан зиялылардың белсенді бөлігі процесті жақсы түсінді. 100 пайыз қолдау болды дей алмаймыз. Сайлауға халықтың 50 пайызы ғана қатысқан. Сондықтан "Алаш" қозғалысы сол кездегі межемен жақсы нәтижеге қол жеткізген.
Азаттық: 1937–38 жылдары қазақ зиялыларының көбі қуғын-сүргінге ұшырады. Қуғын-сүргіннің мақсаты не еді?
Виктор Козодой: Бұл "үлкен террор" жылдары саналы түрде қабылданған шешім болды. Билікті сақтап қалу үшін саяси қарсыластардың көзі жойылды. Бөкейхановтан басқалар да қудалауға ұшырады, Совет одағының барлық бөлігінде қуғын-сүргін жүрді. Биыл Бөкейхановтың сүйегі жерленген Дон зиратына бардым. Ондағы үлкен шеңберде бір жерге әртүрлі адамның аты-жөні жазылған тақтайша қойылған. Ол жерге қуғын-сүргін құрбандары да, оларды өлтіріп, кейін өздері оққа ұшқан әскери қызметкерлер де жерленген. Ол кезде жағдай солай болған. Бұл – саналы түрде жасалған билік үшін күрес, қарсыластардың көзін жою амалы. Адамдар бүкіл қарсыластың көзін жою керек деп ойлаған. Әуелі идеологиялық, кейін физикалық қарсыластарды (әскерилерді) қырған. Бірінші кезекте, большевиктердің лениншіл гвардиясы, Лениннің ұзақ жылдар бойы революция дайындаған ең жақын серіктестері өлтірілген. Кейін әскери генералдар, маршалдар мен ұлттық қозғалыс басшылары, яғни, басқаларға ықпал ету мүмкіндігі бар тұлғалар қудаланған. Олар сол кездегі билік үшін қауіпті саналған.
ДҰРЫС БАҒАЛАНБАҒАН ТҰЛҒА
Азаттық: Кітапта "Әлихан Бөкейханов Қазақстанда ғана емес, жалпы мемлекет деңгейінде көшбасшы болған" деп жазасыз. Ресей мен Қазақстанда Бөкейхановтың рөлі жеткілікті бағаланбаған деп ойлайсыз ба?
Виктор Козодой: Иә, солай ойлаймын. Қателесуім мүмкін. Бірақ Бөкейхановтың тұлғасы мен рөлін тереңірек зерттеу керек деп есептеймін. Оның мемлекет құрудағы рөлі өте зор. Бұл мемлекеттілік пен тәуелсіздікті құндылық көретіндерге қатысты. Олай ойламайтындар Бөкейхановты мойындамайды. Адамдар әртүрлі болады ғой. Мысалы, әлеуметтік желіде Қазақстанда тұратын этникалық қазақтардың өзі Бөкейхановтың рөлін мойындамай, қарсы пікір айтқанда таңғалдым. Олардың айтқаны шын мәнінде басқаша болғанын түсіндіруге тырыстым.
Азаттық: Әлеуметтік желідегі қарсылыққа не себеп болды?
Виктор Козодой: Адамдардың саяси көзқарастары әртүрлі. Олар "Алаш" көшбасшылары ештеңе істеген жоқ деп есептейді. "Алашордашылар бай-бағландар сияқты жүріп, көп сөйлеп, іс жүзінде еш нәтиже көрсете алмады” дейді. Кейін совет билігі тұсында бізге зауыт, фабрика сала бастады дегенді алға тартады. Бәрі басқаша болғанын айтып, түсіндіруге тура келеді. Автономия салмай тұрып, әуелі оны құру керек. Ал бұған Бөкейханов көп үлес қосқан.
Әлеуметтік желідегі пікірдің бәріне бірдей салмақты қарай бермеймін. Өйткені пікір қалдырған адамдардың жеткілікті тарихи білімі жоқ. Кей адамдар Бөкейханов халықтың көтеріліске шығуына қарсы болды дегенді қынжылыспен еске алады. Қазір көтеріліс туралы айтқым келмейді, бірақ авторлық позициямды білдірдім. Мені насихатшы, пропагандист деп айыптау қиын. Бұл мәселеге зерттеуші ретінде қараймын. Белгілі бір шартпен шектелген, "бұл туралы бір құрметті тұлға жазып еді, оған қарсы шығу қиын" дейтін қазақстандық тарихшылармен салыстырғанда, маған бұл тақырыпта жазу әлдеқайда оңай. Өз концепциям бар, соны дәлелдеп жүрмін. Онымен келісуге не қарсы шығуға болады, ғылыми дискуссияның мақсаты да – осы.
Азаттық: Қарағанды облысындағы Октябрь ауданының атауын Әлихан Бөкейханов деп өзгерту туралы бастама тұрғындар арасында талас туғызды. Ауданға Бөкейхановтың атын беру бастамасы неге сонша қарсылыққа ұшырады деп ойлайсыз?
Виктор Козодой: Мұндай адамдар аз деп ойлаймын. Олар Бөкейхановтың өмірін, тарихи рөлін білмегеннен қарсыласып отыр. Алдыңғы буын өкілдері ұзақ жылдар бойы алаш зиялылары туралы буржуаз ұлтшылдар, арам пиғылды адамдар дегенді естіп келген. Сондықтан алашордашылар туралы осындай жаңсақ пікір қалыптасқан. Мұны түсінуге болады, бірақ бұл жақсы дегенді білдірмейді. Тәуелсіздік жылдары бұл адамдар тобына жаңа ақпарат жетіп үлгермеген сияқты. Бұл жұмыс жалғасуы керек деп есептеймін. Әлихан Бөкейханов туған жерінде ескерткіш қойып, көше, аудан, университетке атын беруге әбден лайық. Ол – өте мықты тұлға. Мұндай ірі тұлға кез келген ұлтта кездесе бермейді.
ПІКІРЛЕР