Азаттық: - Өткен жылы қазақ телевидениесінде болған ең маңызды жаңалық деп нені атар едіңіз?
Сәкен Сыбанбай: - Көптен көрінбей кеткен өзіндік орнықты көзқарасқа ие тәжірибелі журналистердің телеэфирге қайта оралуын айтар едім. Серік Жанболат, Дархан Әбдік, Мұхтар Түменбай, Берік Уәли секілді маман журналистердің басқа салаларды қойып, өздерінің төл міндеттерін атқаруға кірісуі отандық ТВ-ға едәуір серпіліс әкелгендей, кәсібилік сипатын күшейте түскендей болды. Артистердің, әншілердің бет-жүзі, аты-жөні қанша танымал болғанымен, сала маманының орнын толыққанды баса алмайтынына, ТВ-дағы басты критерий – кәсібилік екеніне көптің көзі баяғыда жеткен, енді осыны арна басшылары да аздап ұға бастаған сияқты...
Азаттық: - ТВ-да, әсіресе саяси бағыттағы бағдарламаларда өзгеріс байқалды ма? Сөз еркіндігі, жаңа спикерлер, жаңа жобалар көзге шалынды ма?
Сәкен Сыбанбай: - Аса көп өзгеріс болды дей қою қиын. Күзден бастап "Қазақстан" ұлттық арнасында игі бастамалар жүзеге аспағанда, тіпті ешқандай жаңалық болмады дей салуға болар еді. Ұлттық арнада аптасына бір рет эфирге шыға бастаған "1-студия" саяси ток-шоуы отандық ТВ-да біраздан бері бос тұрған орынды жауып, олқылықтың орнын толтырды. Саясат туралы әңгімелер ресми ақпаратпен ғана шектелетін, ары кеткенде студияға билікке бейілді мейман шақырып, күн тақырыбын соның аузымен талқылап, қолдап-қуаттаумен тынатын біздің жағдайымызда бұл ток-шоудың өзі сәл де болсын ілгерілеу деп түсінемін. Рас, "1-студияда" да мәселелер көрермен күткендей ашық деңгейде көтеріліп жатқан жоқ, оған мүмкіндігі де шамалы. Бірақ сол мүмкіндікті мейлінше тиімді пайдалануға тырысушылық байқалады.
...Потаниннің кезіндегі қазақ даласындай, "ән салады да тұрады". Өкініштісі, әндердің сиқы – басқамыз түгілі, сол Потаниннің өзі беті ауған жаққа тұра қашатындай "деңгейде".
Осы арнадағы "Парасат майданы" бағдарламасын саяси хабарға жатқыза қою қиын шығар, дегенмен мұнда да кейбір саяси-әлеуметтік ақиқаттар ішінара болса да жақсы айтылып жүр. Жалпы, Дархан Әбдіктің ТВ-ға оралғанына өте қуаныштымын, оның анау-мынау жеңіл-желпі дүниемен емес, осындай байсалды, ойлы жобамен ораларын сезгенмін. Өйткені, біздің ТВ кейінгі уақытта тым арзандап, құнын түсіріп алды. Теледидарды қашан қоссаң да, Потаниннің кезіндегі қазақ даласындай, "ән салады да тұрады". Өкініштісі, әндердің сиқы – басқамыз түгілі, сол Потаниннің өзі беті ауған жаққа тұра қашатындай "деңгейде". Ол аз болса, тойдағы тамаданың тантымасын әзіл деп ұсынатын қытықтап күлдіргіштер қаптап жүр. Яғни, көңіл көтеруге бағытталған бағдарлама көп-ақ, бірақ көңіліміздің көтеріліп жатқаны шамалы.
Осындай әкәку-сәкәкудің үздіксіз шабуылынан шаршаған көрерменді "Парасат майданы" ойлануға шақырады. Рас, тақырып сан алуан, кейде әңгіме қиялап қырға да, шығандап шыңға да шығып кетеді, бірақ, маңыздысы, бәрібір өзімізге қайта оралады – біз, яғни, қазақ бас қатыруға тиісті уайымдарды қозғайды, шеттегі мәселені айта отырып, соның біздегі көрінісіне көңіл аудартады. Иә, кейде меймандардың деңгейі, мәселеге тереңдеуі көңіл көншітпей жатады, бірақ біздің жағдайымызда, қанша жылдан бері миына салмақ түспеген, ойлануды ұмытып қалған қазақ көрерменін ойға, пікірталасқа шақырудың өзі – зор олжа, үлкен жеңіс.
Азаттық: - Бұрын мемлекеттік ТВ-ға шыға бермейтін тұлғалардың эфирге шығуына қандай баға бересіз? Сөз бостандығына талпыныс байқадыңыз ба?
Сәкен Сыбанбай: – Әміржан Қосанов пен Ермұрат Бапи секілді тұлғалардың ұлттық арна эфиріне шақырылуын сол сөз бостандығына жасалған бастапқы қадам деуге болатын шығар. Бірақ мұны мен жалпы отандық ТВ-ға тән үрдіс деп ойламаймын және бірте-бірте дами беретін үдемелі процесс санамаймын. Сірә, бұл игі қадамды "Қазақстанның" қазіргі басшысы Ерлан Қариннің жеке тұлғалық ұмтылыстарымен, демократиялық ұстанымдарымен байланыстыра қараған жөн секілді. Алайда бұл қызметтегі оған берілер еркіндіктің де шегі бар, демек, алдағы уақытта мемлекеттік ТВ-дан бұдан да ашығырақ әңгімені, бұдан да өткір сөзді саясаткерлерді күту аңғалдық болар еді. Егер елдің саяси өмірінде өзгерістер болып қалмаса, әрине...
Алдағы уақытта мемлекеттік ТВ-дан бұдан да ашығырақ әңгімені, бұдан да өткір сөзді саясаткерлерді күту аңғалдық болар еді.
Азаттық: - Ресей ТВ-сымен қалай салыстырар едіңіз? Қазақстан телевидениесі ресейлік ТВ-мен бәсекелесу жағынан қимыл жасады ма?
Сәкен Сыбанбай: – Өкінішке қарай, бұл тұрғыда [қазақ телевидениесін] Ресей ТВ-сымен салыстыруға да келмейді. Иә, әкімшілік ресурс олардың мемлекеттік арналарында да үстем, бірақ ол елде балама пікірге, басқаша көзқарасқа орын беретін өзге электрондық БАҚ та жетіп-артылады. Ал біздің телеарналар еліміздегі жүздеген ресейлік арнаның жанында теңіздегі тамшыдай ғана. Көрші ел БАҚ-тарының ықпалын азайтып, санын шектеу жөніндегі ұсыныстар қоғам тарапынан сонау 1990 жылдардан бері айтылып келеді, бірақ біздің билік бұл тарапта ешқандай қадам жасаған жоқ. Жасайтын ойы да байқалмайды. Қазір Қазақстанда қазақша емес, тіпті отандық орыстілді арналарды да қарамайтын, тек ресейлік ТВ-ны пір тұтатын тұтас қауымдар бар. Көпшілігі – ауқатты қазақтар. Қазақтілді ТВ-ны – негізінен ауыл қазақтары мен қаланың қазақы көрермені ғана көреді. Жарайды, бүкіл әлем бетін әрі бұрып, алпауыт державалар санкция салып жатқан мемлекетпен құдайы көршіміз, оның бұрынғы отарымыз, әлі де ықпалындамыз делік, сонда да билік мәдени-ақпараттық тәуелсіздікке әлдеқашан ұмтылуы қажет еді, бір адым, екі адымдап болса да алыстай беруге әрекет жасауы керек еді. Жасамады. Қазір Ресей ТВ-сымен тәрбиеленіп жатқан тұтас ұрпақ бар. Қоғамдағы ақпарат кеңістігі – үрлеген сайын созыла беретін резеңке шар емес, шардың өзі ақыры жарылып тынады ғой. Демек, Қазақстан ТВ-сы өз елінде жетекші рөлін иелену үшін сапа жағынан да, сан жағынан да шетелдік (ресейлік) ТВ-дан басым түсуі, яғни, оларды ығыстырып шығаруы керек. Ол үшін шетелдік БАҚ үлесі азаюы керек. Әрине, биліктің күш жұмсауынсыз бұл мүмкін шаруа емес. Ресейдің он радиосы, жүз телеарнасы, мың газет-журналы жан-жақтан самсап, анталап тұрғанда, біздің БАҚ-тың бағы ашылмасы анық.
Азаттық: - Халықаралық оқиғаларды көрсетуде қазақстандық ТВ өз жолын тапты ма?
Сәкен Сыбанбай: - Жоқ. Әлі күнге ақпарат, негізінен, орыстілді дерек көздерінен алынады. Арнайы сараптама жоқ, ақпарат бағдарламаларындағы шолулармен, сосын соны апталық қорытынды хабарларда сәл ғана таратуға деген талпыныспен шектеледі. Әзірге біз әлемге Ресей көзімен қарап отырмыз.
Азаттық: - Тарихи-танымдық, ағартушылық хабарлардан ізденіс көрдіңіз бе? Алдыңғы жылғы Қазақ хандығының 550 жылдығы, Алаш қозғалысының 100 жылдығы сияқты даталар ТВ-да лайықты жобалармен көрсетіле алды ма?
Сәкен Сыбанбай: – Отандық ТВ-дан Алаш қозғалысының 100 жылдығы туралы айтылған жүйелі, тұтас ештеңе көзіме түспеді. "Ұлы дала ұлағаты" деген атпен қазақтың танымал тұлғалары туралы деректі фильмдер циклын шолып шықтым. Ал "Қазақстан" ұлттық арнасынан "Келбет", "Жарқын бейне" атты хабарларды мүмкіндігінше үзбей қарауға тырысамын. Біріншісі көзі тірі, белгілі ақын-жазушылардың, ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің және тағы басқалардың біз білмейтін қырларын, өмірдегі шынайы бет-бейнесін, тұлғалық келбетін ашса, екіншісі дүниеден өтіп кеткен марғасқаларымыз туралы жарқын естеліктерді жинақтап, артында қалған мұрасын, жас ұрпаққа берген үлгі-өнегесін саралайды. Өкініштісі, көрерменге берері мол осындай хабарлар көбінесе ыңғайсыз уақыттарға – ел әлі жұмыстан келіп үлгермеген кешкі апақ-сапақ кезге қойылады. Ал қайталауы – таңғы сағат 4-те! Рейтингке қадалып қалғандар үшін "мына хабарларға жұрттың қызығушылығы онша емес" деп, әңгіме өрбітуіне де осы себеп болмасына кім кепіл? "Дара жолды" да кейіпкерлерінің қыр-сырын жан-жақты аша білуімен өзінің дара жолын тапқан үздік хабарлардың бірі деп есептеймін. Дегенмен, бізге тарихи-танымдық тақырыптағы хабарлар, деректі фильмдер жетіспейтіні рас.
Өкініштісі, көрерменге берері мол осындай хабарлар көбінесе ыңғайсыз уақыттарға – ел әлі жұмыстан келіп үлгермеген кешкі апақ-сапақ кезге қойылады.
Азаттық: - Сауықтық, көңіл көтеретін бағдарламалар нендей бағыт алды? Сапалық жағынан ізденіс, өсу көрдіңіз бе?
Сәкен Сыбанбай: – Бір қуаныштысы, "Қазақстан" ұлттық арнасында төрт айға созылған "Мен қазақпын" атты дәстүрлі өнерді дәріптейтін жаңа жоба жүрді. 3 мың үміткердің іріктелген 57-сі финалдық сында өнер көрсетті. Бағдарламаға барынша заманауи сипат беруге тырысып, шоу элементтерін қосып, қызықты ете түсуге біраз еңбек жұмсалған сияқты. Бастама жаман емес. Алайда бұл – ел ішіндегі жас таланттарды ашуға бағытталған байқау ғана ғой. Ол аяқталды, қорытындысы шықты, жеңімпаздар анықталды, сый-сияпатын алды. Енді не болады? Оның орнын қандай хабар басады? Жарайды, әрі қарай жалғассын-ақ. Бірақ "Мен қазақпын" жобасының жөні басқа. Бұған қоса, ұлттық ән-жырды насихаттайтын, оның кешегі өнегесін саралайтын, бүгінгі ахуалын бағамдап отыратын, болашағына көз жіберетін тұрақты бағдарлама керек-ақ.
Бұрын кеңес дәуірінде аптасына бір рет көрсетілетін "Терме" деген телехабар болушы еді. Әскербек Еңкебаев жүргізетін, студияға қонақ болып Қаламқас Орашева, Қатимолла Бердіғалиев, Шымболат Ділдебаев және т.б. келіп, әжік-күжік әңгіме өрбітетін, талай терме мен жырдың тиегі ағытылатын. Тәуелсіз ел атанғанымызға ширек ғасырдан асып кетті, ал біз көп мәселеде алға жылжудың орнына кері кетіп бара жатқан сияқтымыз. Терме, жыр, дәстүрлі ән туралы арнайы бағдарлама ашпақ түгілі, өнерпаздарымызды эфирге жолатпай, жатырқайтын жағдайға жеттік. Әспеттейтініміз – тек эстрада "жұлдыздары". Олардың ішінде де талай талантты әншілер бар ғой, бірақ біздің телевизия солардың ең сорақыларын сұрыптап алып, "заманымыздың бұлбұлдары – осылар, қане, тамсаныңдар, таңданыңдар, табыныңдар!" деп, өз таңдауын байғұс көрерменнің танымына зорлап таңады.
Әләуләйші қауым "Гәкку", "Той-думан" секілді музыкалық арналарда ғана өздерімен-өздері мәз-мейрам боп жатса мейлі ғой, енді олар елдің басты арнасына баса-көктеп еніп барады. Нұрлан Қоянбаевтың түзелмес "Түнгі студиясы" аз болғандай, "Қазақстан" ұлттық телеарнасының эфиріне Тұрсынбек Қабатов келіп жайғасып алды. Жарайды, "күңірене бермей, күле де жүрейік" деген ұстанымға қарсы болмайық, бірақ Қабатовтың әзіл-сықағы ұлттық арнаның – №1 мемлекеттік арнаның деңгейіне сай ма? Меніңше, сай емес.
Азаттық: - Біршама сериалдар шықты. Көңіліңіз толғаны болды ма? Несімен ұнады? Көңіліңіз толмағаны ше? Ол неліктен?
Сәкен Сыбанбай: – Сериалдың бәрін көріп шығу қиын. Оған кәдімгідей уақыт керек. Кейде кезекті қазақ телехикаясы бастала бергенде "осыны көрейінші" деп, теледидар алдына жайғасып отырасың. Бірақ көбінесе 10-15 минуттан соң арнаны қалай ауыстырып жібергеніңді білмей қаласың. Өйткені актерлердің даусындағы фальшқа, ойнауындағы жасандылыққа, сөзінің олпы-солпылығына шыдап отыру мүмкін емес! Кейде маған біздің сериалдардың сценариі орысша жазылып, сосын барып қазақшаға аударылатын сияқты сезіледі. Сосын байқайтыным: біздің сериалдарда интрига, шиеленіс әлсіз. Түріктің "Ана" деген сериалы да жүріп жатыр қазір. Мен оны тұрақты көріп жүргем жоқ, бірақ бала-шаға үңіліп отырған соң ара-тұра назар саламын. Сенсеңіз, назар салған беттен қадаламын да қаламын. Бірден тұрып кете алмаймын. Себебі әр эпизод келесі эпизодқа ынтықтырып, жетелеп әкетеді. Сюжеттің өрбу қарқыны өте жоғары. Ас үйге жүгіріп барып су ішіп келуіңе мүмкіндік бермейді. Амал жоқ, жарнаманы күтесің. Біздің сериалдарға осындай шытырман оқиға, экранға енгізіп жіберетіндей шынайы актерлік ойын, сюжет динамикасы жетіспейді.
Актерлердің даусындағы фальшқа, ойнауындағы жасандылыққа, сөзінің олпы-солпылығына шыдап отыру мүмкін емес!
Дегенмен, өткен жылы өзім көрген үш сериалды бәрінен бөліп атай аламын: "Үлкен үй" ("Асыл арна"), "Жаңа қоныс" ("Қазақстан") және "Ана қадірі" ("Қазақстан"). Міне, осыларда әлгі мен атаған кемшіліктер онша байқалмайды, әлдеқайда шынайы, тартымды.
Азаттық: - Қазақ ТВ-сына қазіргі кезеңде не жетпейді? Сауатты басқару ма, саяси еркіндік пе, көркемдік талғам ба, қаражат па, кадр ма? Ең маңыздысы не деп қорытындылар едіңіз?
Сәкен Сыбанбай: – Жетпейтін нәрсе көп-ақ. Өзіңіз санамалап өткен жайттың бәрі жетіспейді. Мұның ішінен ең маңыздысын сұрыптау – бақа жайлаған көлден балық аулағаннан бетер қиын шаруа. Дегенмен, өз ойымды айтайын: көркемдік талғам өте-мөте қажет! Қаражат табылар; күндердің күнінде саяси еркіндікке де қол жетер; қазір кім көп – жұмыссыз жүрген жоғары білімді маман көп, кадр жасақтаудың да бір жөні болар; оларды сауатты басқара алатын жетекшіге де тым зәру емес шығармыз деп ойлаймын... Бірақ көркемдік талғам болмаса, тағайындаған басқарушыңыз (сауатсыз емес) әлгі табылған қаражатпен, жасақталған кәсіби ұжыммен, сөз бостандығына сай, бірақ... қарабайыр, талғамсыз, татымсыз, тек "пипл схавает" деген үйреншікті дәмемен кезекті "ширпотреб" жасап отыра береді. Оны көріп те жүрміз: ТВ-да арысы 30, берісі 20 жылдан бері істейтін, "анау хабардың продюсері, мына жобаның жетекшісі" боп келе жатқан, бірақ 1996 жылғы жобасын қарасаңыз да, 2016 жылғы жобасын қарасаңыз да – еш айырмашылығы жоқ, сәл де болсын өспеген өресіз, ыржақай бірдеме... Теледидарды тек көңіл көтеру құралы санайтындар өріп жүр, тізгінді оларға ұстатпау керек.
Теледидар деген – бір мезетте миллиондар көретін алып аудитория. Теледидар – терең дүниетаным, теледидар – мәдени өре, теледидар – сананы жаулар құдірет... болуы керек еді. Ал біз, өкінішке қарай, осы бір "сиқырлы жәшікті" тиімді пайдалана алмай, эфиріміздің денін былжырақпен толтырып, былықтырып отырмыз.
Азаттық: - Сұхбатыңызға рақмет!
Қарай отырыңыз: Қазақстан телеарналары заманға сай ма?
