Шілдеде бес полиция қызметкері мен он үш азамат көз жұмған оқиғада Ақтөбе облысындағы жекелеген діни қауымның кейбір өкілдері неліктен қолдарына қару алды? Кейбір бейресми діни ұйымдардың әрекеттеріне тыйым салу Қазақстандағы экстремизм мәселесін шешіп бере ала ма? Елдегі радикалды исламның күшеюіне жол бермеу үшін Қазақстан басшыларының қандай шараларды қолданғаны дұрыс?
Осы мәселе Азаттық радиосы дөңгелек үстелінде талқыланды.
Дөңгелек үстел қонақтары: Нинель Фокина – Қазақстандағы Хельсинки комитетінің президенті; Анатолий Косиченко – дінтанушы, философия институтының жетекші ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының докторы; Әшірбек Мүминов – шығыстану институты директорының орынбасары; Мұрат Телібеков - Қазақстан мұсылмандар одағының басшысы.
Дөңгелек үстел барысында «Мемориал» қоғамына қарасты Орталық Азия бағдарламасының директоры, мәскеулік Виталий Пономарев та пікір қосты
Қазақстанның мемлекеттік органдарының өкілдерін шақырмақ болған Азаттық радиосының талпыныстары нәтиже бермеді. Мысалы, дін істері жөніндегі агенттік төрағасы Қайрат Лама Шарифтың қабылдауындағы хатшы біз телефон соққан сайын оның «жиналыста» екенін айтып жауап беріп отырды. Ал Лама Шарифтың өзі Азаттық радиосының онлайн-конференциясына қатысуға мұсылманның қасиетті рамазан айы қарсаңында уәде еткен болатын. Оның орынбасары Ардақ Досжанды бір де бір рет қызмет орнынан табу мүмкін болмады.
Қызмет бабымен бейформалды діни ұйымдармен айналысып жүретін Ұлттық қауіпсіздік комитеті (ҰҚК) аппаратының қызметкерлерін де сөзге тарта алмадық. ҰҚК-нің отставкадағы полковнигі, «Қазақстан ҰҚК органдары ардагерлері» республикалық қоғамдық бірлестігінің жауапты хатшысы Уәлитхан Қабишев әуелі келісімін берген еді, кейін сырқаттанып қалғанын айтып бас тартты.
КҮШ ПЕН ҚЫСЫМҒА ҚАРСЫ РЕАКЦИЯ
Жүргізуші:
– Ақтөбе облысында болған соңғы оқиғалар – қылмыстық топ әрекетінің дүмпуі ме, әлде діни экстремизмнің көрінісі ме?
Нинель Фокина:
– Кездейсоқ ештеңе де болмайды, кез-келген кездейсоқ жағдай – бір заңдылықтың нышаны. Маған «Неліктен діни топтар не қауымдар қолдарына қару алды?» деген сөз ұнамай отыр. Сұрақты төтесінен қойыпсыздар. Ақтөбе облысында болған осы жағдайға қарап, діндарлар қолдарына қару алды дегендей айтуға болмайды. Дәл қазір және дереу екі анықтаманың бірін таңдап, оның не екенін айқындауға деген құштарлық нәтижелі бола бермейді.
Адам өліміне себеп болған қылмыстық жағдайлар, құрбан болғандары бар тұтқындықтан қашу оқиғалары осыған дейін де болған – бұның бәрі жалпы статистикамен жап-жақсы үйлесіп тұр. Менің айтқым келіп отырғаны мынау: бәрі де азаматты өлтіруден басталды ғой – оны полиция қызметкерлері өлтірген. Осыдан бастау қажет.
Саны жағынан аз діни қауымдардың қысым көріп отырғаны жасырын емес. Оның ішінде Қазақстандағы ислам бағытында жүргендер де бар.
Жүргізуші:
– Косиченко мырза, Актөбе мен Ақтөбе облысындағы соңғы оқиғалар ненің белгісі?
Анатолий Косиченко:
– "Дөңгелек үстелдің тақырыбы тым қатаң әрі біржақты" деген Нинель Фокинаның пікірін жақтаймын. Бұл арадағы мәселенің түрлі аспектілері көп. Оқиғалардың өзіне байланысты менің бар білетінім - тек ресми мәлімет. Діни экстремизм немесе исламдық экстремизмнің не екенін нақтылап қана бере аламын.
Сарапшылар ортасында соңғы уақытта «діни астары бар экстремизм» деген сөз тіркесі қалыптасқан. Бұл - исламның не басқа діннің атын жамылған экстремистік немесе лаңкестік әрекеттер. Түрлі діндердің қасиетті кітаптарына сілтеме жасауға экстремистердің мүмкіндіктері бар. Оған себеп, қасиетті мәтіндердің барлығы дерлік, контекстен тыс алып қарағанда, белгілі бір шамада айтарлықтай қатаң тұжырымдар мен ұсыныстардан тұрады.
Олардың бірнеше көзі бар. Жалпы, наразылық потенциалы сыртқа шығарудан бұрын, оның жиналып отыратын орны болады: әлеуметтік салада осылай, ал дінде оны қолдан ушықтырып отырады. Бізді әлем танығанына көп бола қойған жоқ қой – бұл мәселеге келгенде біршама аңқаумыз.
Ал діни радикализм баяғыда қалыптасып қойған. Оның түрлі ағымдары, бағыттары бар, белсенді түрде қаржыландырып, саяси және геосаяси мақсаттарда пайдаланып отырады. Көптеген державалар осы наразылық потенциалын өздерінің ұлттық немесе аймақтық мақсаттарында жұмсап отырады. Сондықтан жағдай ерекше күрделі.
Оның үстіне Қазақстанның оңтүстігінде – Тәжікстанда, Қырғызстанда келеңсіз оқиғалар болып жатыр. Көрдіңіз бе, аса қатаң лаңкестік әрекеттер аймағында отырып бізді құдай сақтағаны - бізде осындай оқиғалардың дені болған жоқ. Бірақ таң қалуға болмайды, себебі қазіргі әлем - тұрақсыз. Осы тұрақсыздық түрліше көрініп отырады. Мысалы, меніңше, қазір сөз қылып отырғанымыздай, біз дәл осындай аса күрделі себеп-салдар жиынтығымен бетпе-бет келіп отырмыз.
Мұрат Телібеков:
– Бұл жағдайда, мен мұны әдеттегідей түрлі себептердің конгломераты деп есептеймін. Бұл арада қылмыстық элемент те, әлеуметтік наразылық та, діни дискриминация да бар. Міне, енді осылардың бәрі бірігіп келіп, Ақтөбе облысында осындай сілкініс тудырды.
Мен экстремистік сарындағы идеялардың бәрін вирусқа теңеймін. Оның жүрмейтін ел жоқ. Осы іспеттес адамдар, осы іспеттес көзқарастар – әсіресе қазіргі күні, жаһанданған ақпарат кеңістігі барда, барлық идеялар бір елден басқасына еркін өтіп отырғанда – сіңімді болып, осындай қатерлі ісік түріне ене бастайды. Бұл індет әлеуметтік ағзаның ең осал, ішкі дерттері әлсіреткен жерлерін жалмап, бүкіл ағзаға қауіп төндіреді.
Бұған ең алдымен басшылар кінәлі. Осы оқиғалардан соң облыс әкімінің қызметтен тайдырылғанына қарағанда, олар мұны жанама түрде мойындап отыр. Бірақ, өкінішке қарай, біз оны неліктен тайдырғандарына қатысты себептерге берген олардың объективті бағасын естімедік. Шындығына келгенде, осы аймақта жүзеге асқан әлеуметтік-экономикалық саясаттың сәтсіздікке ұшырағанын бәрі түсінді.
СЫРТҚЫ ФАКТОР
Әшірбек Мүминов:
– Ислам тарихын зерттеуші әрі Қазақстанның азаматтық қоғамының мүшесі ретінде екі нәрсені атап өтуім керек. Біріншісі – Совет одағының ыдырау уақыты мен 20 жылдық тәуелсіздікті салыстыру. Наным-сенім бостандығына рұқсат берді, өмір бір орнында тұрмайды – біз 20 жылдан соң белгілі бір нәтижелерге жетіп отырмыз. Осы нәтиженің мұнда атап өтуге тұрарлық екі жағы бар.
Алғашқысы – сыртқы фактордың әсері. Ақтөбе – Қазақстанның солтүстік-батыс бөлігі. Сондықтан бұл арада сыртқы фактор өте қатты ықпал етіп отыр. Сыртқы фактор, әрине, өз мүдделерін күйттейді. Бұл діни топтар қалай қалыптасады? Заңсыз ілім таратады. Әрине, түрлі тараптарға талап қоюға болады. Бірақ факт дегеніміз - факт.
Екіншісі – Совет одағы дәуіріне дейін Қазақстандағы дәстүрлі мұсылман қоғамының қалыпты дамуы үзілді. Көптеген дәстүрлері ұмыт болды. Дәстүрлі ислам әрдайым қоғамның мүддесін жақтады, тұрақтылықты, бейбітшілікті көкседі.
Қазір, өкінішке қарай, наным-сенім бостандығына рұқсат берді. Ал дәстүрлі исламды қайта жаңғыртуға бағытталған бетбұрыс өте баяу жүріп жатыр.
Қазақ халқы кезінде өзінің мәдени дәстүрлерін ұстанғандықтан, олар ақпаратқа кенде – сондықтан біз осындай эксцестерге тап боламыз, осындай топтар пайда болады. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден - діни сауатсыздық, екіншіден - өз тарихыңды білмеу. Ақырында іс біз көріп отырғандай болады.
Жүргізуші:
– Әшірбек мырза, сыртқы фактор дегенде нені меңзегеніңізді нақтылап айтасыз ба?
Әшірбек Мүминов:
– Постсоветтік кеңістікте заңды да заңсыз діни топтардың белсенді әрекет етіп жатқандары жасырын емес. Біз оларды ел-елге де бөлеміз: араб, түрік, пәкістандық, ирандық ислам деген сияқты.
Іргеде Ресей мен Қытай державаларының барын ұмытпау керек, осы елдер үшін де ислам ішкі фактор рөлін ойнайды. Оның үстіне осы елдердегі мемлекеттік құрылымдар да исламды оң діни жүйе ретінде қарастырмайды.
СУИЦИД СИНДРОМЫ
Жүргізуші:
– Неліктен Ақтөбе облысындағы кейбір діндарлар қолдарына қару алды?
Мұрат Телібеков:
– Қорқынышты симптом – Қазақстанда өз-өзіне қол жұмсайтын адамдардың саны артып отыр. Суицид оқиғалары тым көбейіп кетті. Мен бұл суицид синдромын террордың өзінше бір кіріспесі деп есептеймін. Өзін-өзін өлтіруге дайын тұратын адамдар – ертеңгі лаңкестер. Кез-келген өзін-өзі өлтірмек кісінің көкейінде «мен неге өмірден жалғыз өтуім керек, азабыма, біздің осындай қоғамда өмір сүріп жатқанымызға кінәлілерді өзіммен бірге ала кетсем қайтеді?» деген сұрақ туады.
Өкінішке қарай, басшылар бұған мүлдем көңіл бөлмеді. Менің ойымша, бұл суицид синдромының келесі эволюциялық сатысы – лаңкестіктің өрістеуі, сан түрлі діни, саяси, қылмыстық… экстремизмнің белең алуы. Бұл фактор шынымен үдей түседі. Бүгін кейбір адамдардың қолға қару алуының себебі осында.
Әшірбек Мүминов:
– Исламның түр-түрі бар. Оның үстіне бұл арада наным-сенім мәселесі бар. Мұны да назардан сырт қалдырмау керек. Тек әлеуметтік себептер мен аймақтағы жағдайға ғана мән берудің пайдасы жоқ. Себебі дін дегеніміз - наным-сеніммен байланысты өте нәзік идеология, ал исламның ішінде сан түрлі топ бар.
Мен дәстүрлі ислам жайлы айтқан болатынмын. Бұл - о дүние туралы ойлауға, дін алдындағы борыштарын атқаруға бет бұратын ілім, практика.
Басқа ілімдер жиһадқа, жатырқаушылыққа үндейді. Діни топтың қандай екеніне қарап, қандай нәтижеге жететінімізді білеміз. Сондықтан да, ислам туралы айта отырып, «дін» деген жалғыз сөзбен шектеліп қалуға болмайды.
Біздің Қазақстанда осы аймаққа жат, елдің дәстүріне кереғар, өзіндік саясаты бар (мұны біз исламшылдар деп атап жүрміз) жаңа топтардың пайда болып жатқанына қарап, бұны ой елегінен өткізу керек. Жас жігітті арбап жатқанда, оған мынадай қарапайым үлгі арқылы түсіндіріп, үйретеді: "Сен - мұсылмансың, бұл аймаққа жат адамсың, мәдениетің бөлек, өзің де бөлексің. Келесі қадам – бұл қоғамнан хижра жасап (көшіп), кетуге тиіссің, одан соң кәпірлерге қарсы күресуге тиіссің" дейді. Шәһид болу жайлы әңгіме басталады – дін үшін өзіңді құрбан ету, осылайша ақыр заманды, жұмаққа баратын күніңді жақындата отырып, ақыр аяғында өлім құшуды айтады.
Әрине, мұндай идеология – орасан зор күш. Бұл арада аймақтың бай болғаны, адамның жұмысбасты не жұмыссыз болғаны маңызды емес. Мен «зомби жасау» туралы көбірек айтар едім. Алданған жастар да бар, осыған көңіл бөлу керек. Бұл уағызшылар қайдан келді, қандай мақсаттарды көздейді, олар атқарушыларды неліктен жергілікті жастардың қатарынан таңдайды? Міне, мәселе осында жатыр. Мұны зерттеу керек.
Жүргізуші:
– Дәл осы сұраққа қатысты «Мемориал» қоғамы Орталық Азия бағдарламасының директоры Виталий Пономарев мынандай пікір айтады.
Виталий Пономарев:
– Біз осындай діни астары бар зорлық-зомбылықтың пайда болуын сөз еткенде, белгілі бір ислам топтарының тарапынан келетін зорлық-зомбылық бар. Ондай жағдайда, әлбетте, екі негізгі фактор бар.
Біріншісі - жиһад идеологиясының Қазақстанға келуі. Қазақстандық сарапшылар әлеуметтік негіз жайлы жиі айтады. Бірақ әлеуметтік тұрмысы жақсы елдерге де осындай идеялардың келуі мүмкін.
Келесі фактор – қарулы күштердің, арнайы қызмет органдарының әрекеті. Олар лаңкестікпен, экстремизммен күрес кезінде қалай болса солай әрекет етеді. Олардың өздері заңсыз, кейде, турасын айтайықшы, қылмыстық әдістерді жиі пайдаланады. Осынау салғырттықтары, осы іс-шаралардың барысында қуғынға ұшырайтын адамдар қисынсыз көп. Бұлар да айтарлықтай дәрежеде жағдайды ушықтырады.
Кейбір топтардың өкілдерімен, сотталғандардың туыстарымен және азапталғандармен, қысымның басқа да түрлерін көргендермен кездескенімде, таңырқап қалдым. Мемлекетпен арадағы қарама-қайшылық мұндай жағдайларда, біз көріп отырғандай емес, анағұрлым кең сипат алуы мүмкін еді.
Нинель Фокина:
– Мен идеология былай тұрғанда, бәрібір базис алғашқы маңызға ие дер едім. Ал базис дегеніміз - әлеуметтік база, әлеуметтік жағдайлар. Көзі ашық, қарыны тоқ, білімді, дені сау адам зорлық-зомбылықтың ортасына түсе бермейді. Бұл - аксиома. Тура осыған келгенде, бізде жағдай жаман.
Анатолий Косиченко:
– Сарапшылар арасында мынадай белгілі жол бар: діннен радикалды діни идеологияға, ал одан осындай белсенді заңға қайшы іс-әрекеттерге барады. Менің ойымша, бұл жолдың екінші бөлігі – радикалды идеологияны игеру, одан соң арасында қару қолдана отырып, заңға қайшы іс-әрекеттерге көшу. Қазақстанда оның нақты формаларын тауып, зерттеу керек болып тұр.
Әрине, бір кезде әлеуметтік-экономикалық күй кірігіп, даусыз дәлел болады. Бірақ Шығыстағы және Солтүстік Африкадағы - өмір сүру деңгейі бойынша әр түрлі елдердегі - оқиғалар бірдей шамадағы наразылық үлгісі мен бірбеткейліктерін көрсетеді. Яғни идеологиялық компоненттің үлесі аса зор.
Шындығында, халықтың шыдамы да зор. Мүмкін, Қазақстанның батысында төзім таусылуға таяп тұр деуге болар. Бірақ олай емес-ау. Мен радикалды (бұл ретте исламдық) идеологияға сүйене отырып, заңсыздыққа баруға бел буу – идеология саласының еншісінде деп ойлаймын.
Оның үстіне, біз адам құдайдың алдындағы өз шындығын қорғай отырып, өлімнен қорықпайтынын халықаралық тәжірибеге қарап білеміз. Оған қоса өлімнен қорқу не болмаса өмірге құштарлық, суицидтерге қарамастан, адам бойында көбінесе басым түсіп отырады. Бұл арада шынымен адамның терең ойлап, радикалды діни идеологияны жете түсінуі керек.
«БҰЛ ҚАУЫМДЫ БАСҚАРУ ОҢАЙ БОЛДЫ»
Жүргізуші:
– Қазақстанда бейресми діни топтардың бірқатарының қызметіне тыйым салуға шақырып жатқаны бірінші рет емес. Қазақстанда түрлі діни секталардың болуы мәселесін шешуге бұл шараның тигізер септігі бар ма? Радикалды исламның күшеюіне жол бермеу үшін Қазақстан басшылары қандай амал қолдануы керек?
Әшірбек Мүминов:
– Біріншіден, исламға қатысты заң шеңберін түсіну қиынға соғып жатады. Біз заң туралы сөз қозғағанда, әлдебір шіркеудің қызмет ететінін әрі оның жарлығы мен бағдарламасы барын, бірақ мұның бәрі христиан дініне қатысты еуропалық дереккөздердің негізінде пысықталғанын анықтаймыз. Мұның бәрі дұрыс та. Бірақ исламға қатысты түсініктеріміз, заңнамалық ұғымдарымыз жарамсыз болып қалады. Себебі исламда шіркеу иерархиясы жоқ, исламда құдай мен адам арасында делдал жоқ.
Біз мұсылмандардың мүдделерін Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы қорғайды дейміз. Бұл біршама дұрыс емес. Ол жердегі аппаратта қанша айтқанмен он-ақ адам жұмыс істейді. Халықты олар қалай басқармақ? Әр адам исламды өзінше түсінеді. Оған өзінің жергілікті имамы немесе тіпті бейресми ұйымның не топтың басшысы не десе, ол үшін нағыз ислам - сол. Осы орайда - исламға қатысты – бәрін заңды түрде рәсімдеу аса қиын. Сол себепті бұл арада мәселе өте көп.
Әдетте осы жаңа топтар заңсыз пайда болып, заңсыз таралады. Олардың қызметі заңсыз іске асады. Мұны заңға қалай сыйдырамыз? Мұнысы өте қиын. Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының дәрежесіне немесе «Мынадай облыстың, мынадай мешітінің» дәрежесіне қатысты жақсылап ойлану керек. Бұл - заңгерлердің жұмысы.
Қазақ мұсылман қауымдастығының тұтастығына келсек, Қазақстанда әрқашан – орыс әмірлігіне дейін – дәстүрлі ислам болды әрі бұл қауымды басқару оңай-ақ болды. Бұл жағдайда білім берудің конфессиялы жүйесі зор рөл атқарды. Басшылар құрылысқа, оқу орындарын және басқа да қасиетті мекемелерді ұстап тұруға қол ұшын беріп тұрды. Осылайша мемлекет діни саладағы жағдайға белсенді ықпал жасап отырды. Қазір біз басқа заманда өмір сүріп жатырмыз. Біздегі жағдай бөлек. Бірақ ескі де жаңа жүйеден тиімді, жағымды жағын алуға болады ғой.
Басқа діни топтарға келер болсақ, ғылыми-өндірістік ұйым ретінде тіркелген, бірақ діни қызмет атқаратын өте көп қоғамдық ұйымды білемін. Меніңше, бұған шек қою керек.
Анатолий Косиченко:
– Шынымен исламда ағым деген өте көп. Шетелде өздерін мемлекетке қарсы, қоғамға қарсы ұйымдар ретінде көрсеткен ағымдарды заң алдында бір қатарға қою жөн болмайды. Қорықпау керек: жаңа діни қозғалыстарға қатаң заңнамалық талаптар қоя бастасақ, кері әсері болады деген құқық қорғаушылардың пікірлерін жиі естіп жатамын. Олар тығыла бастайды, ашу-ызалары артады, басқа да әрекет жасайды деп қорқады. Бірақ олар осындай амалдарға барса, өздерінің шынайы табиғатын көрсетеді.
Меніңше, Қазақстандағы кейбір ислам ағымдарына қарсылық көрсету керек және бұл арадағы мемлекеттің рөлі бұрынғыдай аса маңызды. Біз нарық бәрін өзі реттейді деп шешкенде, экономикада қате жасадық. Дін мәселесінде де тура сондай жағдай болып жатыр. Осындай әлеуметтік құлдыраулар мен тұрақсыздық кезеңдерінде көптеген салалардағы мемлекеттің рөлі нақты болуы керек.
Мен дін саласын азаматтық қоғамның басқарғанына іштей келісемін. Бұл діннің мән-мағынасына лайықты болар еді. Бірақ бізде азаматтық қоғам жоқ, барының өзі қазір мұны басқаратын халде емес.
Әрине, оның пісіп-жетілуін күту керек деп қарсы шығуға болады. Әлдебір элементтері бар. Ашық та тұжырымдай сөйлесек, мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы өзара қарым-қатынастың жеке-жеке формаларын азаматтық қоғамның құзырлығына кезең-кезеңімен тапсырып отыруға болады. Әлдебір анағұрлым маңызды әрі мемлекет-конфессиялар қатынастарымен байланысты қызметтерді, мысалы, осы саланы заңнамаға сай реттеуді мемлекеттің өзінде қалдырғаны дұрыс.
1992 жыл қабылданған наным-сенім бостандығы мен діни бірлестіктер жайлы заң әлі өзгерген жоқ. 2008 және 2009 жылдардағы заңды өзгертуге деген екі талпыныс нәтижелі болмады. Бірақ не дегенмен осы уақыт ішінде мемлекет діни бірлестіктермен қарым-қатынас жасауда жеткілікті тәжірибе жинады. Қазақстанда барлық діндерді жылы қабылдайтын осыншама ақпейілді, таза, демократиялық көзқарас ендігі жоқ десек те болады. Мұнысы да дұрыс шығар.
ҚОРҚАҚТЫҚ
Мұрат Телібеков:
– Мемлекет қуғын-сүргін аппаратын шектен тыс пайдаланғанда зор құдірет-күшін емес, әлсіздігін білдіреді. Мына дөңгелек үстелге бүгін осы салаға жауап беретін адамдар – дін істері жөніндегі агенттіктің өкілдері, ҰҚК өкілдері келген жоқ. Бұлар – өздерінің көзқарастарын, философияларын, ұсыныстарын жеткізу үшін қызмет бабымен кез-келген трибунаны пайдалануға тиісті еді ғой.
Бұдан шығатын қорытынды: олардың айтары жоқ. Яғни олар осындай пікірталасқа келуге қорқады, "кәсіби шикіліктеріміз, әлсіздіктеріміз ашылар" деп қорқады. Дәл осы себепті біздің шенеуніктер Ақтөбе облысына бармады – еңбек министрі де, бас мүфти де. Оларды ешкім түсінбейтінін, оларға ешкімнің құлақ аспайтынын жұрт жақсы біледі.
Меніңше, ең алдымен, мемлекеттің ақыл-есті қажет ететін істермен айналыспай, күш қолданатын әдістерге әбден сеніп үйренгеніне қарап, мұны да себептердің бірі деуге болар. Осы қауіпті аймаққа тәжірибесіз жас жігіт имам болып тағайындалды. Менің ойымша, ол жаққа тәжрибесі жеткілікті Алматы қаласының бас имамы, Астана қаласының бас имамы барса, жөн болар ма еді. Бірақ бармады ғой. Неге? Себебі жылы, табысты орындарынан кеткілері келмеген.
Бұл мемлекеттің ақылға сыймайтын, шексіз ақымақ қылықтары биліктің сипатын, оның өкілдері азған шенеуніктер екенін сайлаушыларға, халыққа тағы бір мәрте көрсетеді. Олар қарапайым жағдайларда оңай шешім шығаруға қабілетсіз екендерін көрсетіп отыр.
Діни экстремизмге қалай қарсы тұра аламыз деген сұраққа келейік. Ең алдымен халық осынау төтенше экстремистік көзқарастарға балама барын білуге тиісті. Олар исламның басқаша, баламалы, анағұрлым тартымды әрі игілікті үлгісін көруге тиісті. Бұл ислам Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының саясатына қайшы үлгісінен де, сонымен бірге қаруға, өлімге, қанды соғысқа шақыратын шектен шыққан фанатиктерден де өзгеше болар еді. Олар осындай өзгеше баламаны көруге тиісті.
Бірақ мемлекет балама ұсынбай отыр, оның мүмкіндігі жоқ – не қолынан келмейді, не қаламайды. "Осындай діни экстремизмнің бықсыған отын сөндірмей ұстау саясаткерлердің мүддесіне сай ма" деген күдік өзінен-өзі туады. Олар бұл отты соңыра саяси мақсаттарына пайдалану жағын көздейтін сияқты.
ЗЕРТТЕУ ҚАЖЕТ
Виталий Пономарев:
– Тыйым мәселені шешпейді. Оның үстіне, тыйымнан бөлек, шектен тыс қатал жаппай қуғынға ондаған мың діни адамдарды ұшыратқан Өзбекстанның тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен іс бітпейді, қайта шиеленіседі. Оның үстіне қуғын-сүргін ауқымын арттыру кейбір зорлық-зомбылықты көбейтеді.
Не істеу керек? Біріншіден, жағдайды егжей-тегжейлі зерттеу керек. Себебі бүгінгі күнге дейін бір де бір түбегейлі зерттеу жұмысы жоқ: Қазақстандағы күш көрсетуші, уаххабистер тобының сипаты қандай? Менің басылымдардан көргенім - уаххабистік топтарды Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының басшылығын мойындамайтын қарапайым тәуелсіз исламдық топтардан айыра алмай жатады. Заң органдарының, арнайы қызмет мекемелерінің әрекет ету әдістерін де қайта қарау керек. Оларды заң аясына енгізу шарт.
Жүргізуші:
– Азаттық радиосының дөңгелек үстелі аяқталды. Пікірталасқа қатысқандарыңыызға рахмет!
