Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталғанына бірнеше ай өткенде, кейбір сәтсіздіктерге қарамастан, 1915 жылдың қаңтар айының ортасына қарай Ресей империясының майдандағы жағдайы біршама тәуір еді.
1914 ЖЫЛДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ ГАЗЕТ
1884 жылдан бастап шығатын «Семиреченские областные ведомости» (мәтінде бұдан былай – СОВ) газеті көпке дейін Жетісу облысы мен оның орталығы Верный қаласында тараған жалғыз газет еді. 1894 жылдың ақпанынан бастап газет ресми және бейресми екі бөліктен тұрды. 1912-1916 жылдары оның бас редакторы Франц Крачмер (ұлты - чех) болды.
СОВ тігіндісін ақтарып отырып, газеттің 1914 жылдың желтоқсаны мен бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін шыққан сандарында «қайырымдылық» сөзі жиі кездесетінін аңғаруға болады. Армия мен майданға көмек ретінде жиналған жәрдем ақша патриотизм деп танылды. Жиналған қайырымдылық ақша көлемі туралы есептер жиі жарияланып тұрды. Мысалы, 1914 жылдың 15 желтоқсанындағы есеп бойынша Қызыл Крест ұйымына көмекке Жетісу облысынан 43 мың 625 рубль 78 копейка жиналған.
Майданға аттанған запастағы әскерилер отбасыларының күзгі өнімін ақы-пұлсыз жинап беру де қайырымдылық болып саналды. Соғысқа кеткендердің отбасына көмек комитетіне түрлі мекеме шенеуніктері мен жеке азаматтар жалақысының бір бөлігін ерікті түрде аударғаны жайлы хабарлар жиі жарияланып тұрды. Ол кезде қайырымдылық сомасы ғана емес, «қайырымды жандардың» аты-жөнін де көрсетілетін.
Армия үшін ақша жинауға Жетісу облысының кейбір қалаларындағы әйелдер үйірмелері де белсенді қатысты. Әскери губернатордың әйелі Екатерина Фольбаум Верный қаласындағы үйірменің төрайымы болды.
Верныйдың ханымдар үйірмесі Ташкенттегі Түркістан лазаретін жабдықтауға, Түркістан әскери-санитарлық поезын ұйымдастыруға ақша жинады. 1914 жылдың желтоқсанында СОВ газеті Екатерина Фольбаумның қолы қойылған үндеуді жариялады. Үндеуде өткен орыс-жапон соғысы кезінде Маньчжурияның шайқас даласынан 24 мың ауыр жаралы жауынгерді алып шыққан Түркістан әскери-санитарлық поезы жұрттан жиналған «жылу» ақшаға жабдықталғаны айтылған.
Үндеуде «науқастар мен жаралы жандар бұл соғыста да көп, сондықтан өз парызымызды орындап, Түркістан әскери-санитарлық поезын жабдықтау үшін ақша жинау керек» деп жазылды. Қайырымдылықты ақшалай немесе дәрі-дәрмек, қант-шай түрінде, тіпті спирттік ішімдікке қарсы заң болғанына қарамастан шараптай беруге болатыны хабарланды.
Қайырымдылық шарасына жұртты көбірек жұмылдыру үшін көмек көрсеткен жанның есімі арнайы тақтайшаға жазылып, зембілдер жасалды. Мұндай зембілдер саны шектеулі екені ескертілді.
Жылу жинауға ересектермен бірге оқушылар да қатысты. Мысалы, 1914 жылдың желтоқсанының соңғы күндері қоғамдық жиын өтетін залда оқушылардың күшімен Александр Бюхнердің балаларға арналған «Саңырауқұлақтар топалаңы» («Грибной переполох») операсы сахналанды. Балалар саңырауқұлақ, бұршақ, көкөніс костюмдерін киіп, өнер көрсетті. Жұрттан түскен ақша санитарлық поезды жабдықтауға жұмсалды.
МҰСЫЛМАНДАР ПАТРИОТИЗМІ
СОВ газеті «бұратана» (ол замандағы терминология бойынша Жетісу жеріндегі қазақ, ұйғыр, өзбектерді солай атаған) халықтардың патриоттық іс-шараларын ерекше насихаттады.
Қазақтар армияға шақырылған запастағы жауынгерлердің күзгі жиын-теріміне көмектесті. Соғысқа жұмылдыру науқаны жарияланғаннан бірер күн өткенде қазақтар мен ұйғырлар әр киіз үйден 50 копейкадан жылу жинауға қаулы қабылдады. Жиналған 15 мың рубльдің бір бөлігі Қызыл Крест ұйымына, бір бөлігі әскерге шақырылғандардың бала-шағасына көмекке жұмсалды.
1914 жылдың желтоқсанында газетте Жетісу облысы қазақтары туралы «Қырғыздардың (қазақтар – А.А.) арқасында запастағы сарбаздарымыз артында қалған бала-шағасына тиісті көмек көрсетеді деген толық сеніммен соғысқа алаңсыз аттанды» деген патриоттық және оптимистік сарында аяқталған үлкен очерк шықты.
Мемлекет соғысқа қыруар қаржы құюы керек екенін түсінген Верный уезі қазақтары қазынаға төлеуі тиіс 121 мың 684 рубль алым-салықты белгіленген мерзімнен бұрын құюға атсалысқаны жазылған.
Газеттің 4 желтоқсан күнгі саны «ұлы княгиня Елизавета Федоровна басқаратын әскерге жәрдем комитетінің Верный уездік комиссиясына өкілдік ету мәселесін талқылау үшін Верный уезінің бүкіл қазақ-ұйғыр болыстары Верный қаласына жиналды» деп хабарлаған.
Қалалық мешітте Ресей императоры мен патша шаңырағының аман-саулығын және орыс әскерінің толық жеңіске жетуін тілеп дұға еткен олар соғысып жатқан жауынгерлерге барынша материалдық көмек көрсетуге әзір екендерін мәлімдеген. Олар Ташкенттегі Түркістан өлкесі лазаретінде «Верный уезі бұратана халық болыстарының атындағы екі кереует» жабдықтау үшін уез бастығына бір мың рубль тапсырған.
Соғыстың үшінші жылы Қазақстанда тұратын байырғы халықтың көтерілісі басталып, ұлтаралық қырғынға ұласты. Көтерілісшілер жасақтарын болыс билеушілері басқарды.
СОҒЫС ЗАМАНЫНЫҢ НЫШАНДАРЫ
1914 жылдың қарашасында сіріңке, папирос орайтын қағаз бен гильза, кейін қант акцизі қымбаттады. Рождество мен Жаңа жыл мерекесіне қарай Жетісу өнеркәсіпшілері 1915 жылдан бастап қосымша кәсіп салығы енгізіледі деген жайсыз хабар алды. Жетісу облысы көшпелі халықтарынан жиналатын үй басы салығы 1915 жылғы қаңтардың 1-інен бастап төрт рубльден сегіз рубльге дейін өсетіні ескертілді. Бұл шешім 1914 жылдың қазанында қабылданып, жарияланған болатын.
Қағаз шығаратын фабрикалардың жабылуына байланысты 1914 жылдың желтоқсанында қаржы және ішкі істер министрліктері «үкімет мекемелері қағаз үнемдесін» деген жарлық шығарды. Арақ-шарапқа қарсы заң күшіне енуі Верный мен Жетісуда спирттік ішімдік өндірушілерді үлкен шығынға батырды.
Соғыс уақытының тағы бір белгісі – мемлекет халық көп тұтынатын азық-түлік пен заттарға тұрақты баға қойды. Олардың тізімі мен бағаларын СОВ газетінің ресми бөлігінде жариялау талап етілді (қазір бұл деректермен белгілі себептермен танысу мүмкін емес).
Арақ-шарапқа қарсы заң ережелерін бұзудан гөрі алыпсатарлықпен айналысу оқиғалары аз тіркелді. Мысалы, СОВ-тың бейресми бөлігінің желтоқсан айындағы сандарында мемлекет белгілеген мөлшерден қымбат бағамен сатқаны үшін жазаланғандар туралы бір ғана хабарландыру кездеседі. Заңды Пішпек қаласында уақытша тұрған қашғарлық екі өзбек бұзғаны айтылған. Етті белгіленген бағадан қымбатқа сатқаны үшін екеуі әскери губернатордың бұйрығымен бір айға түрмеге қамалған.
Соғыс кезінде майдандағы жағдай туралы жалған қауесет те көп тарады. Желтоқсанда «немістер Верный мен Жетісудан майданға аттанған 20-шы Түркістан полкын күйрете жеңіпті» деген қауесет тарады. СОВ газеті бұл қауесетті жоққа шығарып мәлімдеме жариялаған. Оның алдында көрінеу жалған ақпарат таратқандарды заң жүзінде қатаң жазаға тарту туралы бұйрық шыққан еді.
1914 жылдың СОВ газетінің желтоқсан айындағы сандарынан Ресейде «неміс озбырлығына» қарсы ксенофобия күшейгенін байқауға болады. Неміске қарсы көңіл-күйдің әсерінен Санкт-Петербург қаласы Петроград деп аталды. Ал желтоқсанның 24-і күні газет Мәскеу көпестерінің «сауда-өнеркәсіп саласындағы неміс озбырлығымен» барынша күресіп, неміс тауарлары мен неміс делдалдарына бойкот жариялау туралы үндеуін жариялады.
Орыс қоғамына көзтүрткі болмас үшін Ресейдің көптеген әскерилері мен шенеуніктері өздерінің неміс тегін орысшаға өзгертуге тырысты. Жетісу облысы әскери губернаторы, тегі неміс Фольбаум да өз фамилиясын Соколов-Сокольский деп өзгерту туралы өтініш берген. Бірақ генерал тегін өзгертіп үлгермей, 1916 жылдың қазанында кенеттен қайтыс болған.
МАЙДАННАН КЕЛГЕН ХАТТАР
«20-шы Түркістан полкы толық күйреді» деген қауесетті жоққа шығару мақсатында СОВ-тың желтоқсан сандарында Жетісудан соғысқа аттанған офицерлер мен командирлердің майданнан жазған алғашқы хаттары жарияланды. Онда «полк шайқасқа әлі кірген жоқ, немістерге таяу шепте резервте тұр. Бірінші Түркістан полкы командирі Николай Федоров жергілікті көпес Гавриловтың плантациясынан жиналған темекі, жылы киім жіберген Верныйдың бір топ гимназист қыздарына алғыс хат жолдайды» деп жазылған.
Газеттің желтоқсанның 29-ы күнгі санында жүзбасы Борис Анненковтың (Жетісу армиясының болашақ атаманы) хаты жарияланды. Ол Жаркентте тұратын ұйғыр баласы Жүсіп Оңдыхановты өзімен бірге майданға алып кеткенін, оның аман-есен соғысып жүргенін жазады.
Борис Анненков хатында «Ол 4-ші Сібір казак полкында – менің жанымда немістерге қарсы өз еркімен соғысып жүр. Ол туған-туыстары мен таныстарына алаңдамауын сұрайтынын жеткізуімді өтінді. Немістердің жауған оғының астында тиісті мәліметті жеткізгені үшін төртінші дәрежелі Георгий орденімен марапаттауға ұсынылды» деп жазған.
Ал 1915 жылдың дәл қарсаңында өз еркімен майданға аттанып, немістің газ шабуылынан ауыр жараланғанға дейін дивизия басқарған Жетісу облысы әскери губернаторы Михаил Фольбаумның алғы шептен жолдаған үндеуі жарияланды. Фольбаум Жетісу өлкесін жаңа жыл мерекесімен құттықтаған.
АЛКОГОЛЬГЕ ТЫЙЫМ
1915 жыл қарсаңында және кейінгі бірер жылда спирттік ішімдікке қарсы заң қолданыста болды. Арақ-шарапқа қарсы заң 1914 жылы шілденің 18-і күні уақытша деп енгізілген еді, бірақ 1914 жылы тамыздың 16-сында заң күшін соғыс аяқталғанға дейін созды.
Сыра біразға дейін еркін сатылды, бірақ 1914 жылдың 11 қарашасында үкімет сыра қайнату акцизын өсірген соң сыра да қымбаттап, ақыры оны тұтыну азайды.
Алайда Ресей қоғамы арақ-шарапқа қарсы заңға бірден иліге салған жоқ. Мұны Жетісу облысы әскери губернаторы, кейін әскери губернатордың қызметін атқарушының СОВ газетінда жарияланған заң талаптарын бұзған жандарды түрмеге қамау туралы жарлықтары айғақтайды. Заң бұзғандарды әдетте бір немесе екі айға, кейде екі аптаға жабатын.
Шыңжаңның солтүстігіндегі Шәуешек қаласында қытай арағының 17 тиыннан 34 тиынға дейін қымбаттағаны туралы жазбалардың бірі «байғұс маскүнемдерді» келеке еткен. 1914 жылдың желтоқсанында СОВ газеті «Қытай алқаштары арақты аз ішуге мәжбүр болғанына қатты ренжулі» деп жазды.
СОВ газеті ішкі істер министрлігінің қылмыстың азаюына байланысты жаңа түрмелер салуды тоқтата тұру туралы бұйрығы жайлы да жазған. Бірақ желтоқсандағы санында СОВ «Жетісу облысы билігі тоғышар жастар арасында бұзақылықтың көбейіп кеткеніне алаңдайды» деп жазғанына қарағанда, қылмыс жасау пен маскүнемдік арасында үлкен байланыс болмаған сияқты. Спирттік ішімдікке қарсы заң 1925 жылға дейін күшінде болды.
ШЫРШАДАН БАС ТАРТУ
Газеттегі жазбаларға қарағанда, 1913 жыл мен 1914 жылдың басында Верный қаласы Рождествоны әдеттегідей шырша безендіріп қарсы алған. Бірақ, 1914 жылдың желтоқсанында жағдай өзгерді. Сол кездегі газеттен рождестволық шырша өткізілгені туралы ешқандай хабарландыру табылмады.
Жаңа жылдық жалғыз шырша мерекесі қоғамдық залда ғана өткен сияқты. 1915 жылы қаңтардың 2-і күні өткен бұл шараны балалар үшін ұйымдастырған. Газеттегі хабарландыруға қарағанда, сыйлығы бар балалар билеті бір рубль, сыйлықсыз билет 35 копейка тұрған. Қалағандарға ойыншықтың орнына кітап берген. Қаңтардың 2-іне дейін қоғамдық залда шырша мерекесіне қатысуға жазылу жүргізілген. Әйелдер үшін билет бағасы 30 копейка, қонақ ер адамдар үшін бір рубль тұрған. Шырша мерекесі кешкі сағат алтыда басталған.
1915 жылды қарсы алар шақта Верный жұртының рождестволық және жаңа жыл мерекесі кезінде шырша безендірмеуінің өзіндік себебі бар еді. Германия мен Австро-Венгрияға қарсы соғыс басталғаннан кейін Ресейде неміс халқына қарсы көңіл-күй өршіді. Біреудің «немістерден келген шырша безендіру дәстүрінен бас тарту керек» деген сөзін жұрт іліп әкетті. Осы себепті Ресей астанасындағы училище кеңесі бүкіл шіркеу мектептерінде шырша мерекесін өткізуге тыйым салған.
1915 жылдың қаңтарында газет беттеріндегі «тұтқынға түскен немістер Саратов госпиталінде дәстүрлі шырша мерекесін өткізді» деген хабар орыс қоғамының наразылығын тудырды. Жұрт мұны «барып тұрған сорақылық» деп қабылдады. Ақыры 1915 жылы император Николай ІІ шырша мерекесін өткізуге тыйым салған. Ал 1916 жылы қасиетті Синод арнайы қаулысымен «немістің жын-ойнағы» ретінде шырша өткізуге тыйым салған.
Бірақ 1917 жылғы Октябрь революциясынан кейін жұрт тыйымды ұмытып, желтоқсанның 31-і күні Петроградта «пролетарлық шырша» мерекесін тойлаған.
ВЕРНЫЙДАҒЫ САУЫҚ КЕШТЕР
Біздің заманымызда «корпоратив» деп аталып жүрген кештер бұдан 100 жыл бұрын Ресей империясында Рождество мен Жаңа жылды қарсы алу кезінде өткен екен. Бірақ қазіргімен салыстырғанда, ол заман кештерінің ауқымы әлдеқайда шағын еді.
Революцияға дейінгі Верныйда «корпоративтер» қалалық жиындар өтетін үш залдың бірінде өтетін. 1914 жылы қаңтардың 1-і күні коммерциялық залда Көші-қон басқармасы шенеуніктерінің шырша мерекесі өткен. Газет материалдарына қарағанда, бұл қалада өткен жалғыз «корпоратив» сияқты.
Ал 1914 жылдың желтоқсанында осы коммерциялық залда мемлекеттік банктің жергілікті бөлімшесі қызметкерлерінің сауық кеші өткен. Желтоқсанның 29-ы күні олар драма өнері әуесқойларының қатысуымен өткізген кештегі «Жапырақтар сыбдырлайды» спектаклінен түскен ақша мемлекеттік банк жанынан құрылған жаралы жауынгерлер мен олардың отбасыларына жәрдем комитетіне аударылған.
Соғыс уақыты болса да, Верный мен Жетісуда ойын-сауық кештерін өткізу толастамаған. «ХХ ғасыр» электротеатры мен коммерциялық зал хабарландыруларына қарағанда, кинофильмдер үзбей көрсетілген. Жұрт «Мәскеу иірімінде» (маусымдық атыс-шабыс фильмі), «Намыс салтанаты» (үздік картина), «Жат пердені жамылған» (төрт бөлімнен тұратын драма), «Бейнетсіз зейнет жоқ» (күлкілі комедия), «Ертеңгі күннің әйелі» (сенсациялық атыс-шабыс картинасы) сияқты фильмдерді тамашалаған.
Желтоқсанның аяғында Верныйға «Интернационал» циркі гастрольмен келген. 60 шақты артист, үйретілген аттар Гостинодворская алаңындағы Хойцев циркі ғимаратында (қазіргі көк базар тұрған жер) өнер көрсеткен.
Верныйдың үш залында соғысқа дейінгі замандағыдай түрлі кештер өтіп тұрған. Бірақ 1914 жылдың желтоқсанында түскен ақшаның көбі армия мұқтаждығына жұмсалған.
Верный тұрғындары коньки тебуді де қыс мезгіліндегі ойын-сауыққа айналдырған. Мұны «Ысқақ Ғабдұлуәлиев пен ұлдарының сауда үйінің» коньки сату туралы хабарландыруынан байқауға болады. Бірақ 1914 жылдың аяғында Верный қаласында алғашқы қырбық қар желтоқсанның 6-сы күні ғана жауған.
