«Сарай ақындары»

Зерттеушілердің ойынша, «сарай ақындарының» билікке жағына сөйлеу үрдісі тәуелсіздік алғаннан кейін үдемесе, азаймады. Кейбір ақындар «сарай ақыны» дегеннен шошитын ештеңе жоқ» деп санайды.

Сарай маңындағы қазақ ақындары ежелден бірде биліктің сөзін сөйлесе, енді бірде халықтың талап-тілегін айтатын. Оған Едіге батырдың Тоқтамыс ханға, Шалкиіз жыраудың Би Темірге, Асан Қайғының Жәнібек ханға, Жиембет жыраудың Есім ханға, Марғасқа жыраудың Тұрсын ханға, Бұқар жыраудың Абылай ханға айтқандары дәйек бола алады.

Алайда ондай жырлардың барлығына тән бір ғана түйін – ел іргесінің сөгілмеуі, хандық мемлекеттің беріктігі, тәуелсіздіктен, азаттықтан айырылмау. Бірақ қазақтың жыраулық дәстүрінен кейінгі жырларда бұл үрдіс жоғалып, керісінше сарай ақындарының билікті мақтау, мадақтау нышандары қалыптасқанын аңғаруға болады.

«АЙНАЛАСЫ – АЙШЫЛЫҚ, КӨЛДЕНЕҢІ – КҮНШІЛІК» ҮЙ

Сарай ақындары туралы ең алғаш Сәбит Мұқанов «Қазақтың XVIII-XIX ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» атты еңбегінде «Жәңгір ханның сарай ақындары» деген арнайы тарауында жазды. Ол сарай ақыны ретінде Жанұзақ, Байтоқ, Боран, Ақмалы, Қуанышбайлардың есімдерін атайды.

Сәбит Мұқанов ол еңбегінде Байтоқ ақынның Жәңгірді жоқтап айтқан:

– Атаның алмаған қонысын алып,
Әннен сарай салдырған,
Ол салдырған сарайдың,
Айналасы – айшылық,
Көлденеңі – күншілік, – деген өлеңін сынаған.

«Басқа жағын қоя тұрып, тек осы үзіндінің өзін алсақ та, көп нәрсені аңғаруға болады. Мақтап отырған сарайы – бірнеше бөлмелі, күйдірген кірпіштен салынған екі қатарлы ғана үй. Әйтсе де Байтоқ оны «Айналасы – айшылық, көлденеңі – күншілік» деп суреттеген. Мұнысы ешбір шындыққа жанаспаса да, ханды дәріптеу ретінде сарай маңындағы феодал ақындарының ой-санасына сыйымды. Өмірмен жанаспайтын сөз образдарын қолдану шындықтан алыс кетуіне итермелеген» деп жазды Сәбит Мұқанов.

«19-ҒАСЫРҒА ДЕЙІН БОЛМАҒАН АҚЫНДАР»

Әдебиетші Ақеділ Тойшанұлының айтуынша, «Сарай ақындары» деген термин қазақ әдебиетінде 19-ғасырда пайда болған. Оған дейін саяси мәндегі сарай ақындары болған жоқ».

– Қазақтың ежелгі жырау-ақындары жаугершілікте, кейбір жиындарда болмаса, қалған уақытта хандардан бөлек, жырақ өмір сүрді. Халықтың талап тілегін жеткізіп, билеушінің кемшілігі бетіне айтып отырды. Сондықтан оларды сарай ақындарына қоса алмаймыз, – деді ғалым.

Ақеділ Тойшанұлының пікірінше,«Сарай ақынының ең алғашқы көрнекті өкілі Байтоқ ақын болды. Ол Жәңгірдің күллі саяси істерін дәріптеп отырды».

Тағы бір әдебиет зертеушісі Марат Бекбосыновтың жазуынша, «XIX ғасыр әдебиетінде... билеушілерді мадақтап, сонымен қатар халық мүддесі тұрғысынан оларды сынап айтқан туындылардың әдеби дәстүрін жалғастырған ақындар болды. Алайда бұлардың өлеңдерінің фольклор мен жыраулар поэзиясынан өзгешелігі – оларға берілген «сарай ақындары» деген атынан-ақ көрініп тұрғандай – билеушілердің барлық істерін тек сыпыра мақтап, жаманын жасырып сөйлегенінен танылады. Бүгінгі әдеби-зерттеу еңбектерде қаншалықты сылап-сипап, құйқылжытып, сөз ойнатып, тігісін жатқызып жазса да, олардың поэзиясындағы бұл белгі айқын байқалып тұрады».

СОВЕТТІК КЕЗЕҢДЕГІ «САРАЙ ЖЫРШЫЛАРЫ»

Зерттеуші Ақеділ Тойшанұлының айтуынша, «Сарай ақындары» деген ұғым қазақ жеріне отарлық кезеңмен бірге келгендіктен совет заманында ақындардың негізгі функциясы өзгерген.

– Бұрынғы елдікті, азаттықты жырлайтын жыраулардың орнын отарлық сарында өлең жазатын ақындар алмастырды. Себебі Совет одағы орнағаннан кейін партияның жеткен жетістігін дәріптейтін ақындар бұрынғыдай хан сарайында жүрмесе де, «партиясы салып берген одақта» отырды Мәскеуден алыста. Бірақ Байтоқ секілді олар да Мәскеудің күллі саяси ісін дәріптеп, халыққа жеткізіп отырды, – дейді Ақеділ Тойшанұлы.

Оның пікіріне қарағанда, совет дәуіріндегі сарай ақындары ода (мадақ) жанрын кең пайдаланған.

– Олар Сталинді күнге, айға, тіпті пайғамбарға да теңейді. Ол құласа, бүкіл дүние жүзі құлайтындай қылып жырлайды. Совет одағы дәуірінде билікте болған патшалардың заманында өмір сүрген үлкен ақындарымыздың тұтас шығармашылығында болмаса да біраз бөлімі сол патшаны, күн көсемді мадақтауға арналады. Партияны «әке» деп атайды, – деді зерттеуші Ақеділ Тойшанұлы.

Оның ойынша, советтік кезеңдегі қазақ ақындары мен жазушылары Мәскеуден, «патша сарайынан» алыста жүріп-ақ сарай ақыны қызметін атқара білді, халықты қойдай жуасытып, партияға бір кісідей бағынуға зор үлес қосты. Идеологиялық тұрғыдан бұлбұлдай сайрап, халықтың санасына сіңіре білді».

ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ АҚЫН-ЖАЗУШЫЛАРЫ

Ақеділ Тойшанұлының айтуынша, советтік кезеңнен қалған патшаға, билікке жағына сөйлеу үрдісі тәуелсіздік алғаннан кейін үдемесе азайған жоқ, «алайда уақыт жаңарған сайын әдебиет өкілдері де өзгеріп, сарай жырын жырлаудың өзгеше тәсіліп тауып отыр».

– Сарай әдебиеті қай уақытта да болады. Бірақ дәл қазіргі әдебиетте кімдер екенін атап айта алмаймын. Себебі бәрін бірдей оқып жүрген жоқпын, – деді Азаттыққа пікір білдірген сыншы Бекен Ыбырайымов.

Тәуелсіз Қазақстанның жиырма жылдық кезеңінде Ақордаға кіріп, президентпен қатар отырып әңгімелесу құрметіне ие болған ақын-жазушылар көп емес.

Журналист Мырзан Кенжебайдың ойынша, биліктің көңілі түскендер ретінде бүгінде көзі тірілерден мемлекеттік хатшы деңгейіне дейін жеткен Әбіш Кекілбаев, премьер-министрдің штаттан тыс кеңесшісі болған Нұрлан Оразалин, «президенттің өзі «болашақ президенттің» кім болатынын өзіне ғана» айтқан Дулат Исабеков, күні бүгінге дейін билік маңында қызмет атқарып келе жатқан Төлен Әбдіков пен Әлібек Асқаров, «Бәйтерек» атты толғау жазған Несіпбек Айтов, «Ақорда» атты роман жазған Дүкенбай Досжановтардың аты жиі аталады.

– Бұлардың барлығы бірдей президентке арнап көш-құлаш өлең жазбаса да, әрбір ісімен-сөзімен «сарай идеологиясын» белсенді түрде жүргізіп келе жатыр, – дейді Мырзан Кенжебай.

Оның айтуынша, «бұлардың барлығы да – әдебиеттегі аға буын өкілдері».

– Кейінгі буынның көш басында елбасыға арнап «Көшбасшы» атты жыр-дастан жазған Маралтай Ыбыраев тұр. Жас буын – президентпен қатар отырып, әңгіме-дүкен құрмаса да, болашақтан үміттеніп жүргендер, – деді ол.

«БІР-ЕКІ ЖЕРІНДЕ ЕЛБАСЫНЫҢ АТЫ АТАЛАДЫ ЕКЕН ДЕП...»

Ақын Маралтай Ыбыраев 2011 жылы президент сыйлығын алған сәтте Нұрсұлтан Назарбаевқа «Көшбасшы» поэмасынан мына үзіндіні оқып берген еді:

– Ел үшін жерді шарлап ұшқан ұлым,
Ұлт үшін аямаған күш-дарынын.
Қазақта ер тумайды енді сіздей,
Жарылып кетсе де өті дұшпанымның.

Білікпенен билігіңді жүргізіп,
Барша әлемнің бетін бері бұрғызып.
Кіндік кесіп, кіндік әке болдыңыз,
Мерейі зор мемлекет тұрғызып.

Ал Маралтай Ыбыраевтың өзі «Мен сарай ақыны емеспін» дейді. Бірақ, оның ойынша, «Сарай ақыны дегеннен шошитын да ештеңе жоқ. Себебі Шығыста белгілі «Шахнама» бастатқан жыр-дастандарды сарайдың маңында жүрген ақындар дүниеге әкелген».

– Менің елбасы туралы жазған дастанымның төңірегінде туған әңгіме бұл. Мен сонда өзіміздің патшамызды, өзіміздің президентімізді жырламағанда, нені жырлауым керек?! Соның өзінде де мен ол кісі туралы асыра ештеңе айтқан жоқпын. Тек заман-уағында не атқарды, соған факт ретінде тоқталып өттім. Бүгінгі күні сарай ақындарының функциясын өзгертіп алдық. Қолына қалам ұстаған бізді мұқатқысы келсе «Сарай ақыны» деп атай бастайды. Шындығында, сарай ақындары – өз заманының жылнамашысы, – деді ақын Маралтай Ыбыраев Азаттық тілшісіне.

Маралтайдың пікірін қостаған ақын Несіпбек Айтов «Сарай ақыны дегеннен қорқатын ештеңе жоқ. Әлішер Науаи да Құсайын Байқараның тұсында сарай ақыны болған» деді

– «Абылайдың асында шаппағанда атаңның басында шабасың ба» деген сөз бар. Тәуелсіз ел болып жатсақ, армандаған астанамыз Арқаның төсінен бой көтеріп жатса, оны жырламағанда атамыздың басын жырлаймыз ба! Менің «Бәйтерек» атты дастаным – елбасы туралы емес, Астана туралы, тәуелсіз Қазақстан туралы. Оның бір-екі жерінде елбасының аты аталады екен деп, оны президент туралы поэмаға қосуға болмайды. Алдымен оқып көрсін, – деді ақын Несіпбек Айтұлы.