Сәуір айының соңында Прагада өткен NGO Market жәрмеңкесіне Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдарының жетекшілерінен құралған делегация қатысты. Бұл ұйымдар Алматы қаласы мен Оңтүстік Қазақстан облысында жастарды тәрбиелеу, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу, т.б. гендерлік саясат мәселелерімен шұғылданады.
Азаттық радиосының кезекті дөңгелек үстелінде белсенді әйелдер өз жұмыстары туралы әңгімеледі.
Дөңгелек үстелге қатысқандар: Клара Әліпова – «Оңтүстік Қазақстан облысының азаматтық альянсы» заңды тұлғалар бірлестігінің президенті (Шымкент); Гүлнәр Бекенова – «Бастамаларды қолдау орталығы» қоғамдық ұйымының жетекшісі (Шымкент); Гүлзипа Жұмабаева – «Достар» жас еріктілер орталығының жетекшісі (Шымкент); Зүлфия Байсақова – Қазақстандағы дағдарыс орталықтары одағы басқармасының төрағасы (Алматы); Құралай Бекенова – Оңтүстік Қазақстанның іскер әйелдері ассоциациясының президенті (Шымкент).
Дөңгелек үстелдің жүргізушісі – Азаттық радиосының қызметкері Сұлтан-Хан Аққұлұлы.
ЗАҢДАҒЫ ҚАЛТАРЫСТАР
Жүргізуші:
– Үкіметтік емес ұйымдардың алдында шешімін күтіп тұрған қандай мәселелер бар?
Гүлзипа Жұмабаева:
– Біздің ұйымымыз негізінен жасөспірім, жастармен әріптестік орнатады. Ұйымымызға келген әрбір еріктіден «Не үшін жасөспірімдер мәселесімен шұғылдануымыз керек?» деп сұраймыз. Көпшілігі жасөспірімдердің, әсіресе өзара қарым-қатынастарында проблема көптігін айтады. Мұны қалыпты процесс деп санаймын. Жастардың ең басты пробемасы - өзара қарым-қатынас мәселесі.
Құралай Бекенова:
– Біздегі жастар орталығының құрылғанына бір жыл да болған жоқ. Бірақ оның Іскер әйелдер ассоцациясының базасында бейресми түрде жұмыс істеп келе жатқанына сегіз жыл толды. Алғашқы жоба осылайша бағдарламаға айналды.
Жоба жастар денсаулығын қорғау, есірткі, темекі, ішімдікке бой үйретуден сақтауға бағытталды. Осы жолда атқарылған істердің барлығы да «өздері өздерімен» деген қағида бойынша жүзеге асырылды. Яғни біз жасөспірімдердің арасынан жаттықтырушылар әзірлейміз де жасөспірімдердің ішіне жібереміз. Ал олар қажетті ақпараттарды жастардың өз ұғым, түсініктерімен, өз тілдерімен жеткізеді. Сөйтіп біртіндеп араларынан жетекші жастар өсіп шығады.
Жасөспірімдердің алғашқы тобымен өткізген бірінші кездесуіміз есімде. Олар университет пен екі лицейдің студенттері - барлығы 25 адам болатын. Оларға: «Ертең қандай елде өмір сүргілерің келеді? Халқының дені сау, бақытты, бай елде өмір сүргілерің келе ме, әлде кедей, аурушаң, бақытсыз елде өмір сүргенді қалайсыңдар ма?» деген сауал қойдым. «Әрине, бақытты елде өмір сүргіміз келеді» деді. «Олай болса, бұл - біздің еліміз, өз халқымыз, сондықтан өзіміз тырысып, өзіміз жасамасақ, сырттан біреу келіп, бізге бірдеңе жасап бермейді» дедім. Балалар сол сөзді түсінді.
Арада екі жыл өткеннен кейін мектеп, колледж, университеттерде тренингтерге қатысып жүрген балалардың өзгергенін байқадық. Олар бұрынғыдай емес, адамдармен тіл табысуды үйреніп, көшбасшылық қасиеттерді бойларына сіңіре бастады. Сөйтіп бұл жоба жастардың қарым-қабілетін жетілдіруге арналған бағдарламаға айналды. Өз қатарынан суырылып шығып келе жатқан бұл балаларды нағыз патриоттар деуге болады.
Пайдалы әлеуметтік жұмыстармен шұғылданып жүрген көшбасшы балалар бәріне де үлгеріп жүр, «Болашақ» стипендиясын да алып, шетелдік стипендияларға да ие болып жатыр. Ал оған басқа балалар да еліктейтіні анық. Сондықтан біз Шымкент пен Оңтүстік Қазақстан облысында ғана емес, бүкіл Қазақстанды қамтуға көштік. Қазірдің өзінде жеті өңірде жұмыс істеп отырмыз. Өткен жылы тәжірибе алмасу үшін Семейден әріптестеріміз келсе, біздің балаларымыз Астанаға барып, екі презентация жасап қайтты.
Зүлфия Байсақова:
– Біз Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу, гендерлік саясат бағытында жұмыс істейміз. Бұл бағыттағы проблемаларды айтқан кезде, соңғы екі жыл ішінде Қазақстанның отбасы және гендерлік саясат саласындағы өзінің халықаралық міндеттемелеріне сәйкес бірқатар заңнамалық актілер қабылдағанын айта кеткен жөн.
Заң қабылданған шақта тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына қолдау
Бүгінде біздің халқымыз тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасын дұрыс түсіне бермейді. Олар отбасындағы дағдарыстардың себептері барша қоғамға жайылатынын білмейді.
Чехияда осында бір жыл бұрын да болған едім. Ол кезде біз чех әріптестеріміздің тәжірибелерінен сабақ алып, олардың халықпен қалай жұмыс істейтінін зерделеп қайтқанбыз.
Бүгінде біздің халқымыз тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасын дұрыс түсіне бермейді. Олар отбасындағы дағдарыстардың себептері барша қоғамға жайылатынын білмейді. Отбасындағы қауіпсіздік барша қоғамдық мәдениеттің бастауы болып саналады.
Бала құқығы мәселесін көтеру арқылы депутаттардың бұл мәселеге қатысты көзқарасын біршама өзгерттік. Өйткені отбасындағы зорлық-зомбылықтың куәсі болған балалар бәрінен де көбірек зардап шегеді.
Бір өкініштісі, заң қабылданса да, бізде әлі күнге дейін әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың алдын-алу жөнінде бағдарлама жасайтын уәкілетті орган құрылған жоқ. Үкімет жанындағы кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі ведомствоаралық комиссияға мүше болғандықтан бұл мәселені ұдайы көтеріп келеміз.
Осы арада біздің елімізде қос стандартты саясат жүрігізіліп отырғанын айта кеткім келеді. Мәселен, елімізде жезөкшелікті заңдастыру туралы сөз бола қалса, «жоқ, болмайды - біз шығыс еліміз» деп шыға келеді. Ал әйелдер саясатқа белсенді араласа бастаса, «біздің менталитетімізге сай келмейді» дей салады.
Мүмкін, әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі бүгінгі құрылымның түрін кәсіби тұрғыда өзгрту қажет шығар. Бұл құрылым - барлық ТМД елдеріндегі әйел құқығын қорғау мәселелерімен шұғылданып жүрген жалғыз құрылым.
Бізде бұл заңды жүзеге асыру тек полицияның ғана мойнында деген түсінік бар. Оған денсаулық сақтау министрлігі мен еңбек министрлігі қалыс қалды. Әсіресе, білім министрлігіне ерекше салмақ салынуы керек. Міне, осындай кем-кетіктер бар. Мүмкін, келер жылғы кездесуімізе дейін бір өзгерістер болып қалар.
ҚАЗАҚСТАН ҮКІМЕТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРАДЫ
Жүргізуші:
– Сіздердің ойларыңызша, Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың жұмысының тиімділігіне қаржыландырудың қай түрі дұрыс?
Клара Әліпова:
– «Оңтүстік Қазақстан облысының азаматтық альянсы» 74 заңды тұлғаны біріктіреді. Оның 50 пайызы – үкіметтік емес ұйымдар болса, қалғаны бизнес-құрылымдардың өкілдері. Біз бекерге біріккен жоқпыз, өйткені әлеуметтік проблемаларды шешу – қоғамның басты міндеті. Мұны тек мемлекет қана емес, бәріміз бірлесіп шешуіміз керек.
Осы мәселелермен әдеттегідей шұғылданып келе жатқан үкіметтік емес
Елімізде төрт рет азаматтық форум өтсе, соның екеуіне президент Нұрсұлтан Назарбаев қатысты. Ол үкіметтік емес ұйымдардың өкілдеріне қарата айтқан сөзінде «Азаматтық қоғамды құратын - біз. Елімізде демократия орнататын да - өзіміз» деді.
Бір өкініштісі, қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының белсенділігі төмен. Мемлекет басшысы да ауыл тұрғындарына қолдау көрсетіп, жәрдем беруімізді сұрады. Міне, сондықтан біздің жұмысымыздың басым бағыттарының бірі - ауыл тұрғындарына көмек беру.
Бүгінде біздің қаржылық қолдауға зәру екендігіміз түсінікті: бизнес-құрылымдарды тартып отырғанымыз да сол себепті, конкурс арқылы бюджеттік қаржы да бөлінеді. Мұнан өзге ұйымымызды қаржыландырудың басқа да көздері қарастырылып келеді. Қалай болғанда да барлығымыздың мақсатымыз - халық игілігін жасау.
Өткен жылдан бері бізде тағы бір қызғылықты тәжірибе пайда болды – бәріміз бір команда болып жұмыс істеуге кірістік, сөйтіп оған азаматтық қоғам институттарының барлығын тарта бастадық. Яғни елдің әлеуметтік проблемасын шешу – барша азаматтық қоғамның ортақ ісі деген сөз.
Жүргізуші:
– Әңгімелеріңізге қарағанда Оңтүстік Қазақстан облысында үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру мәселесі шешілген сияқты. Ал Алматы қаласында қалай екен?
Зүлфия Байсақова:
– Үкіметтік емес ұйымдарды әлеуметтік мемлекеттік тапсырыс арқылы қаржыландыру жөніндегі мемлекеттік саясат туралы айта кетейін. Бұл заңның, әрине, мемлекеттік тендерлер өткізу жөніндегі заңға қайшы келетін тұстары бар. Қазір парламентте Қазақстан Республикасы заңдарының кейбір баптарына, атап айтқанда «қандай үкіметтік емес ұйымдар тендерлерге қатыса алады» деген мәселе бойынш өзгерістер енгізуді көздейтін заң жобасы жатыр.
Қазақстанда бір-бірімен мүдделес үкіметтік емес ұйымдар да кездеседі. Мұнымен де күресуіміз керек. Ол заңда да көрініс табуы қажет. Мемлекеттік
Қазақстанда кейбір әлеуметтік қызметтердің стандарты енді ғана жасалып жатуы - үлкен проблема. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғау туралы стандарт та соның ішінде. Қазіргі уақытта біз оларды бірқатар министрліктердің келісіміне тапсырып қойдық, бірақ кей министрліктер өздеріне мұндай жауапкершілік алғысы келмейді. Дегенмен келіссөздер жүріп жатыр.
Сонымен қатар бюджет қаржысы есебінен жүзеге асырылған жобаларды қадағалау мен бағалау мәселесі де үлкен проблема болып тұр. Бөлінген қаржылардың әйтеуір бір жерге жұмсалып жатқанын түсінемін, бірақ сонымен қатар олардың қаншалықты тиімді пайдаланылып отырғанын да білгім келеді. Сол себепті мониторинг ашық жүргізілуі тиіс.
Атап өтерлік жайт, Қазақстанда халықаралық ұйымдар есебінен қаржыландырылатын үкіметтік емес жабық ұйымдар да бар. Біз дөңгелек үстел өткізіп, осы мәселелерді талқылап отырмыз. Неге бұлай? Халықаралық ұйымдар бізге «ашық» болыңдар дейді де, конкурс та өткізбестен өздері қалаған үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыра салады.
ШЫМКЕНТТІК БИЗНЕС ПЕН ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР
Жүргізуші:
– Соңғы кездері Қазақстан басшыларынан «мемлекет үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыруды жыл сайын ұлғайтып келе жатыр» деген сөздерді жиі еститін болдық. Олай болса, үкіметтік емес ұйымдардың осыдан бес жыл бұрынғы жағдайы мен бүгінгі жағдайы қалай, мемлекет тарапынан қаржыландыру қаншалықты ұлғайды?
Гүлнәр Бекенова:
– Расында бұрындары мемлекет тарапынан бөлінетін қаржы өте аз болатын. Алғаш қаржыландыра бастаған 1999 жылмен салыстырғанда бүгінде жиырма есеге көбейді деуге болады. Атап айтарлық жайт, бұл процеске тек мәдениет министрлігі ғана емес, сонымен бірге үкіметтік емес салалық ұйымдар да қосылады.
Ел президенті үкіметтік емес салалық ұйымдардың да қаржыландырылуы тиістігін алғашқы форум кезінде-ақ айтқан болатын. Бірақ экология министрлігі, ішкі істер министрлігі әлі күнге бұл төңіректе ештеңе жасаған жоқ, денсаулық сақтау министрлігі бүгінде конкурс жариялап отыр, білім және ғылым министрлігі де солай. Яғни бұл арада біз сала бойынша маманданған үкіметтік емес ұйымдардың бұл жобаларды тиімдірек жүзеге асыра алатынын айтып отырмыз.
Жүргізуші:
– Әліпова ханым, сөзіңізден Оңтүстік Қазақстан облысында үкіметтік емес ұйымдарды бизнес-құрылымдар қаржыландыра бастағанын ұқтым. Ал жалпы Қазақстанда мұндай тенденция бар ма?
Клара Әліпова:
– Оңтүстік Қазақстан облысының үкіметтік емес ұйымдары бизнеспен алғаш рет бірігіп, «Оңтүстік Қазақстан облысының азаматтық альянсын» құрды. Бізден кейін республикалық альянс құрылды, қазір мұндай альянстар барлық облыстарда бар. Бұл – бизнестің үкіметтік емес ұйымдарға бет бұрғанын көрсетеді. Бәрі тамаша деуге болмас. Бірақ сең бұзылды.
Құралай Бекенова:
– Қазақстан аумағында жұмыс істейтін трансұлттық компаниялар үкіметтік емес ұйымдарға ілгеріден бері қолдау көрсетіп келеді. Олар конкурс жариялайды, ал үкіметтік емес ұйымдар жоба дайындап, конкурста жеңіп алады. Мониторг жасайтын да солар.
Облыстардағы Азаматтық альянстар мен жергілікті орта деңгейдегі бизнесмендер қандай пайдалы іс жасау керектігін біле бермейді. Біз оларға
Адамды бойкүйездіктен арылтып, белсенді азаматтық ұстаным қалыптыстыру – бір күндік шаруа емес. Бизнесмендерге «Пайдалы іс жасағыңыз келсе, жасөспірімдер бойында көшбасшылық қасиеттер егу үшін тренинг өткізуге, жазғы лагерь жасауға жәрдемдесіңіз, жетім балаларға пайдалы дүние жасаңыз» дейміз. Әйелдерге арналған кәсіби тренингтер өткізіп, өзін-өзі жұмыспен қамтып, жеке кәсібін ашуы үшін кәсіпкерлік тәжірибелерін үйретеміз.
Орта деңгейдегі жергілікті кәсіпкерлер қолынан келгенше жәрдемдеседі. Міндетті түрде ақша береді деген сөз емес. Азық-түліктен қарасады, көлік береді, байланыс төлемақыларын төлейді, яғни әркім өз қалауынша. Олар өздері көмектескен адамдарды көріп отырады.
Ал біз кәсіпкерлерге не береміз? Біздің оларды оқытуға, гендерлік саясат туралы ақпарат беруге мүмкіндігіміз жетеді. Бұрынырақта бір азамат «үйдегі зорлықшыл мен екем ғой» деп еді. Ол отбасындағы зорлық-зомбылықтың әртүрлі болатынын білмепті де.
Клара Әліпова:
– «Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі» деген сөз бар. Егер ешқандай әлеуметтік жәрдем көрсетпесе оның несі бизнес, несі бизнесмен?
Жүргізуші:
– Осымен Азаттық радиосы өзінің дөңгелек үстелін аяқтайды. Пікір білдіргендеріңізге рақмет.
