21 ақпан ЮНЕСКО аясында халықаралық ана тілі күні атап өтіледі. Бұл көптілділік пен тілдердің сан алуандығын дамытуды қолдайтын күн. Әлемде 6700-ден аса тіл бар болса, соның жартысы жоғалып бара жатыр.
ҒАСЫРЛАРДАН ЖЕТКЕН ҮН
Әлемде көптеген тілдер жойылып бара жатқаны мәлім. Соның бірі кет тілі туралы сіз не білесіз? Егер естіген болсаңыз, бұл тілдің дыбысы бір қызық, көпшілікке белгісіз дыбыстар. Алайда 200-дей ғана сөйлеушісі бар кет тілі жоғалып бара жатқан тілдер қатарына енген.
Бүгінде кет тілі орталық Сібірдің жоғары Енисей жазығындағы кейбір ауылдарда ғана сақталған. Кет тілінде тек аздаған адам ғана сөйлейді, оның жалғаса қоюы да екіталай.
Бірақ басқа да тілдер сияқты кет тілінің өзіндік ерекшелігі де бар. Оның грамматикасы таңқаларлықтай көп құрылымды, етістіктері түрлі жолдармен қолданылады. Кет тілінде сөйлейтіндердің өзі оны арғы бабаларының дәстүрімен байланыстырады.
Гарвард университетінің тіл маманы әрі жоғалып бара жатқан тілдер институтының директоры Грегори Андерсон тілдердің жойылу қаупін былай түсіндіреді:
– Егер сіз ата-бабаларыңызға түсіңізде сөйлесеңіз, олар ағылшын тілінде сөйлемейді. Сондықтан сіз оларға қай тілде сөйлейсіз? Мұнда жоғалып бара жатқан тілдердегі адамдардың шынайы тарихымен байланысы үзілуде. Ал ағылшын, испан болмаса орыс тілі сияқты үстемдік құрып тұрған тілдер мұндай проблемаға кезікпей отыр.
Андерсонның атап көрсетуінше, әсіресе мұндай жағдай кет тіліне байланысты болып отыр. Соңғы зерттеулер кет тілі навахо сияқты американдық ана тілдерге жақын тіл болуы мүмкін екенін көрсетті.
Егер солай болса, Азиядан Америкаға дейін ежелгі адамзат көші-қонының теориясын анықтауға көмектесетін екі арадағы байланыстың антропологиялық жаңғырығы болуы мүмкін.
ТІЛІ ЖОҚ ХАЛЫҚТЫҢ ӨЗІ ДЕ ЖОҒАЛАДЫ
Ресейдің шығыс жағалауынан мыңдаған шақырым жырақта жатқан кет тілі сияқты жоғалып бара жатқан тілдердің қатары күннен-күнге өсіп барады деген лингвистер 14 күнде бір тіл жойылып кететіндігін айтып отыр.
Тіл мамандарының дерегіне қарағанда, 2100 жылға дейін әлемде 3500-дей тіл қолданыстан шығып, жоғалады екен. Бұл деген бүгінгі таңда дүниежүзіндегі бүкіл тілдердің тең жартысы болмақ.
Ол көбіне Жаңа Гвинея, Кавказ елдері мен Сібір аймағындағы түрленген тілі бар азшылық ұлттардың ана тілдері болады. Мамандар Ресейдің өзінде жоғалу қаупі төнген 136 тіл бар екенін айтады. Тілдердің жоғалуына қарсы күресіп жүрген мамандардың аздаған тобы өліп бара жатқан тілдерді құжатқа түсіру жағын қолға алған.
Бірақ Кэмбридж университетінің лингвист-антропологы Марк Турин оның өзі өте қиын шаруа екенін айтады:
– Мен айтар болсам, біз әлем бойынша тек 10 пайыздай ғана тілдерді білеміз. Аудио немесе видео таспаға жазылып, нақтыланған, соңғы құжаттары бар тілдер аз ғана. Сондықтан бұл жағдайдың қиындығы тек бес пайыз ғана тілдер жақсы деректелген. Қалған 95 пайызы сақталмады, – дейді Марк Турин.
Деректерге қарағанда, әлемдегі жоғалып бара жатқан тілдердің 28 пайызының 1000-нан сәл асатын сөйлеушісі бар. Мысалы, Ауғанстандағы тирахи тілінде сөйлейтін 100 адам ғана қалған. Арменияда ломаврен тілінің сөйлеушісі тіпті 50-ден аспайды.
Тілдердің қолданыстан шығуына немесе тілдер қауымдастығы не себепті өз ана тілдерінен басқа тілге ауысып кетеді дегенге жауаптар да әртүрлі.
Десе де доктор Андерсон бұл құбылыстың тамыры көбіне бір жағдайда жатыр деп біледі.
– Басым тілдер мен осындай тілде сөйлейтін этникалық топтар негізінен экономикалық жағынан белсенді болып келеді. Оның себебі, әлеуметтік-экономикалық даму әрі әл-ауқатты жақсартуға байланысты. Адамдар экономикалық иерархияға жақындау келеді, сондықтан
Қазақ тілін қолдауға арналған жиын. Республика сарайы, Алматы, 20 қыркүйек 2009 жыл. «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының қорындағы сурет.
оған жету жолында тілді ұстанбау керек болса, көп адам сол жолды таңдайды, – дейді Андерсон.
Бұл таңдау саналы түрде болмаса да, кейде әлеуметтік қысымнан болуы ықтимал дейді тіл мамандары.
Бұл тұрғыда Андерсонның айтуынша, азшылық ұлттардың тілдері көбіне іскерлік жағдайда көп қолданылатын тілдерді үйренгенде ұмытыла басталады.
Үстемдік құрушы елдердің тілдері жұмысқа алынған азшылық топтардың тілін қолданыстан ығыстырып шығарады. Бұл, әсіресе, Ресейдің Сібір аймағында кездесіп отыр деген лингвист Андерсон «бұл апатты жағдайдан кем емес» деді.
Ал бұрынғы совет республикалары болған Орталық Азиядағы тәжік, қырғыз және өзбек тілдері ел тәуелсіздіктерінен кейін күшейе түскендерімен, Тәжікстандағы памир тілдері сияқты бұл аймақтағы кішігірім тілдер ұмытыла бастаған.
Мұндай тілдердің жойылып кетпеуіне әрі оны сақтауға кімдер жауапты деген мәселені мақаламыздың екінші бөлімінде әңгіме етпекпіз.