Рахат Әлиев Желтоқсан мәселесіне байланысты Назарбаевты әшкерелемек, бірақ таяқ Қонаевқа тиіп отыр

Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында болған қайғылы оқиғаға биыл 22 жыл болады. Алайда, Желтоқсан тарихының кей беттері сол «құпия» қалпында қалып отыр. Кенеттен Желтоқсанның құпиясын ашуды Рахат Әлиев қолына алды.

Осы 22 жыл ішінде Желтоқсан туралы көптеген материалдар жарияланды,бірақ олардың көбі аз данамен тарады және желтоқсаншылардың өз қаржыларына шығарылды, сондай-ақ көп оқырманға жеткен де жоқ. Көбісі мұны президент Н.Назарбаев есімімен байланыстырады, яғни, оған өткен жылдардың шындығын ашу тиімсіз екенін тілге тиек етеді.

Назарбаевтың бұрынғы күйеу баласы және ҰҚК-нің бұрынғы басшысы Рахат Әлиев Желтоқсан оқиғасын қайта қарауға шақырады. Таяуда ғана LiveJournal — «Живой журнал» блог-порталына жариялаған материалында ол өзінің Ақорданың маңайындағы құпияларды ашумен, телефон қоңырауларын жариялаумен ғана айналыспай, жалпы-ұлттық мәселелерді көтере алатынын да көрсетіпті.

Р.Әлиевтің материалы «1986 жыл. Н.Назарбаевқа: Тәубесіз кешірім жоқ...» деп аталады. Мақаладан Әлиевтің бір кезде журналист Сергей Дуванов көтерген люстрация тақырыбына қайта-қайта оралып отырғанын көреміз. Әлиевтің биліктегі және оппозициядағы қарсыластары саяси қуғынды Рахат Әлиевтің кезінде өзі іске асырып, тәубе туралы әңгіме қылуға қақысы жоқ, дегенді айтады. Егер ол қазақстандық биліктің тазаруын қаласа, өзінен бастағаны жөн — дейді оның қарсыластары.

Қазақстандықтарды 1986 жылдың желтоқсанында Мәскеу неліктен Қазақстаннан Қонаевқа тең келетін адам таппады, неге бірінші басшының орнына сырттан ешкімге белгісіз Геннадий Колбинді шақырды деген сұрақтар толғандырды.

Қазақстанның бірінші басшылығына Колбиннің тағайындалуына Назарбаев кезінде Қонаевті кінәлады, — дейді Р.Әлиев Желтоқсан құжаттарының көзін құрту кезінде сақтап қалдым деген деректеріне сүйеніп. Сондай-ақ оның мақаласында Желтоқсан оқиғасына байланысты парламент комиссиясына жазылған Назарбаевтың хаты деген құжат да келтіріледі.

«1986 жылғы 17-18 желтоқсанда болған оқиғаға байланысты іс процесінде Д.Қонаевтың рөлі айрықша болды. КПСС Орталық комитеті Саяси бюросына бесінші пленумнан бір ай бұрын ол Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшылығы қызметінен босату туралы арызын беріп қойғанымен, өзінің ізбасары кім екенін біле тұра ол туралы бюро мүшелеріне айтпаған. Қазір белгілі болғандай, КПСС Орталық комитеті ұйымдастыру бөліміне алғашында жергілікті басшылардың кандидатуралары ұсынылған. Бірақ бұл туралы Қонаевтан сұрағанда ол «басшыны сырттан сіздеу керек, себебі бізде лайықты дайындалған ешкім жоқ» депті».

... Қонаев 25 жыл басшылықта болған кезінде бірде бір лайықты ізбасар дайындай алмай, өз беделіне нұқсан келтіретін қадамға неге барды? Ол меніңше, республика үшін ең маңызды кезеңдерде ел басқарса да өзінің жеке басының кеудемсоқтығынан аса алмағандығынан деп ойлаймын.

Бірақ Қонаевтың бұл мәселе туралы көзқарасы басқаша. Мынау 1992 жылы жарық көрген «Менің заманым туралы» деген кітабынан үзінділер:

«М.Горбачев Үндістаннан оралған соң, келісім бойынша мен Мәскеуге бардым. М.Горбачевқа өзімнің зейнетке шығуыма байланысты өтінішімді тапсырдым.

Өтінішімде КПСС Орталық комитетінің маған қырық жылдан астам сенім артқанын, КПСС Орталық комитетінің Саяси бюросының құрамында болғаныма жақында 21 жыл толатынын жаздым. Орталық комитетке ұзақ жылғы қызметімде көрсеткен қолдауы мен көмегі үшін алғыс білдірдім. Ол менің өтінішімді қабылдап, қолдайтынын білдірді. Сөйтіп мәселені Саяси бюроның қарауына жібермек болды.

Кетерде М.Горбачевтан менің орныма кім хатшы болатынын сұрап едім, ол: бұл мәселені шешуді бізге қалдырыңыз, деді. Мен қоштасып Алматыға қайтып кеттім».

Қазақстандықтар Желтоқсан оқиғасынан кейін Г.Колбинді ғана емес, М.Горбачевті де жек көрді. Сондықтан оның өз қателігін ақтау үшін айтылған сөздеріне қазақстандықтар сенімсіздікпен қарады. Бәрібір де қазақстандықтар бұл туралы жылдар өте келе оның не айтқанын білгені жөн.

М.Горбачевтің 1995 жылы жарияланған «Өмір және реформалар» атты кітабынан үзінділер келтірелік:

«Оның (Қонаевтың) бұлай деуіне сол кездегі Орталық комитет бюросында премьер-министр Н.Назарбаевтың билікқұмарлығынан туындаған жағдай себеп болса керек. Қонаев әрдайым Н.Назарбаевты жақтырмай:

- Ол өте қауіпті адам, оны тоқтату керек дегенді үнемі қайталай беретін.

... Әрине, ізбасарлар туралы әңгіме болмауы мүмкін емес. Бірақ Қонаев болуы мүмкін ізбасарлар ретінде не Камалиденовтің, не Әуелбековтің, соның ішінде әсіресе, Назарбаевтың атын мүлдем атаған емес.

- Михаил Сергеевич, деді ол,- қазір лайықты ешкім жоқ, оның үстіне мұндай жайғдайда бірінші басшыны жергілікті қазақтардан емес, орыстан қойған жөн».

Бұл әңгіме 1986 жылдың 5 желтоқсанында болған еді.

Желтоқсан оқиғасынан кейін қазақстандықтарды отандық басшылар арасынан осындай қайғылы күндерде жаны ашымастықпен өзін мансапқор әрі бейімделгіш ретінде көрсеткен кім болды екен және алаңға шыққан жастардың алдына шығып, елдегі болып жатқан жағдайлар туралы айтып беретін бір адамның болмағаны ма деген сұрақтар қатты мазалады.

Президент Н.Назарбаев бұл мәселеге өзінің бұрынғы басшысынан қарсыласына айналған Қонаевты кінәлайды. Парламенттің Желтоқсан оқиғасын зерттеу комиссиясына 1990 жылы жолданған Н.Назарбаевтың хаты делінген құжатта былай делінеді:

"Көтерілісшілердің алдына шығу туралы ұсыныстан Қонаевтың бас тартқанына Орталық комитеттің бюросы куә. Ол меніңше, өз бастамасымен жастар алдына шығып сөйлесуі керек еді. Сондай-ақ оның жапа шеккен жастардың тағдырына араласуына ешкім де кедергі болған жоқ. Ол басынан-ақ бұл істен өзін өзі шеттетті. Біздің ұсынысымызға Қонаев көтерілісшілермен С.М.Мұқашев немес Н.Назарбаев сөйлессін деп жауап берді де, Колбиннің кабинетінен тездетіп шығып, үйіне кетіп қалды.

Сол кезде ол жастардың алаңға өзін қорғау үшін жиналмағанын терең сезінген болса керек деп ойлаймын. Оның үстіне, ызаға булыққан тобырмен не туралы сөйлесетінін де білмегендіктен қорқыныш сезінді".

Қонаев көзі тірісінде Н.Назарбаевтың бұл сөздеріне қарсылық білдірген. Ол туралы "Ақиқаттан аттауға болмайды" деген естелік кітабынан үзінді келтірейік:

«17 желтоқсан күні таңертеңгі 11 кезінде маған КПК Орталық комитетінің екінші хатшысы С.Мирошхин телефон шалып менің Орталық комитетке келуімді өтінді. «Жайшылық па, мен зейнетті демалыстамын ғой» дегенімде: «Алаңға бір топ жастар жиналып, кешегі Орталық комитет пленумының шешімін түсіндіріп беруімізді сұрайды. Соған сіз түсініктеме берсеңіз, жақсы болар еді», деді.

«Жақсы» дедім де «Колбин келісе ме бұған?» деп сұрадым.

Мирошхин телефон тұтқасын Колбинге берді. Ол менің Орталық комитетке келіп, жастар алдында сөйлеуімді өтінді. Мен келістім. Бірден Орталық комитетке келіп, бірінші хатшыға кірдім. Онда бюро мүшелері толығымен жиналыпты. Олар алаңға жиналғандарға не істеу керектігін ақылдасыпты. Колбин Камалиденов пен Назарбаевқа жастар алдында сөз сөйлеуді ұсынды. Маған ешқандай тапсырма берілген жоқ. Колбиннің алдында екі сағат отырғанымда, менің сөйлеуім туралы әңгіме болған жоқ. Содан соң Колбин Мәскеумен сөйлесетін болды да, Мирошхиннен басқамыз әңгімеге кедергі келтірмес үшін шығып кеттік.

Аз уақыттан кейін Колбин бюро мүшелерін қайтадан шақырып алып, маған: «Сіз боссыз, демала беріңіз, біз өзіміз шара қолданып, тәртіпке келтіреміз» деді. Кетерде Мирошхиннен сөйлемейтін болғасын не үшін шақыртты деп сұрадым. Ол «ақылдаса келіп, сізге алаңда сөйлеудің керегі жоқ деп шештік» деді. 1987 жылы маусымда Мәскеуде КПСС Орталық комитеті пленумы кезінде Мирошхин маған алаңда сөйлеуге рұқсат болмағаны жөнінде тағы да айтты".

Осымен Азаттық радиосы Қазақстанның екі мемлекет жетекшісі Н.Назарбаев пен Д.Қонаев арасында сырттай өткен екі раунд пікірталасты аяқтайды. Оқырмандар кімнің сөзі ақиқатқа жақын екенін өздері бағаласын.

Азаттық радиосы Желтоқсан тақырыбын таяуда жалғастыра түседі.