Биыл фестивальдің «Ерекше көзқарас» атты бағдарламасында постсоветтік елдерден келген жас режиссерлер бенефисіне куә болдық: ресейлік Кантемир Балагов – 27, Нариман Әлиев – 26 жаста. Балаговтың «Сырық» (Дылда) фильмі - 1945 жылы аяқталған соғыстың Совет одағына тигізген зардабы жайлы, «Оралу» (Домой) – 2014 жылғы Қырым аннексиясынан кейінгі «дүмпуді» сипаттайды.
«Сырықта» көрсетілген посттравматикалық синдромның маңызы Әлиев туындысындағыдай анық байқалмайды. Ресейлік және украиналық фильмдердің мән-мағынасы және сюжеттері арасындағы кері синхронизация (немесе синхронизация) бірден көзге түседі: «Сырықта» екі әйел Ленинград блокадасынан кейін босанып, жаңа өмір бастауға тырысса, «Оралу» фильміндегі Қырым татары Киевте өлген ұлын жерлеу үшін түбекке алып келеді.
Режиссер Нариман Әлиев
Нариман Әлиев: Бұл екі ұлы да Киевке кетіп қалған Қырым татары Мұстафа туралы әңгіме. Біраз уақыттан кейін үлкен ұлының өлгенін естіген әке оны туған жерінде мұсылманша жерлеу үшін және кіші ұлын Қырымға алып қайту мақсатында Киевке келеді. Маған бұл идеяны досым және әріптесім, Әзербайжан режиссері Новруз Хикмет айтты. Неге дәл осындай құрылым? Өйткені байланыс өте анық. Жақын адамның қазасы өмірдегі көп нәрсені өзгертеді және осы арқылы кейіпкерлерді ашуға, олардың өзара қақтығысын көрсетуге болады. Ал енді неге жол сапарын түсірді дегенге келсек, қазір Қырымда түсіре алмаймын. Сондықтан Украинаның құрлық бөлігінде жүзеге асыруға болатын формалар іздеуге тура келді.
Азаттық: Сюжет желісін былай қойып, идея тұрғысынан алғанда, сіздің фильміңіз не туралы?
Нариман Әлиев: Кино не туралы екенін бір сөйлеммен жеткізіп айту қиын. Идеяны дәл осылай жеңіл түсіндіру мүмкін болса, фильм түсірудің орнына Facebook парақшама пост жазар едім. Фильм ұрпақтар арасындағы қарама-қайшылыққа негізделген. Бір жағында – депортацияны бастан кешіріп, өмір бойы туған жерге оралуды армандаған және жаңа өмір бастауға талпынған Қырым татарларының алдыңғы буыны, екінші жағында – тәуелсіз Украинада туған, Совет одағын білмейтін, депортациядан хабары жоқ, космополит жастар тұр. Бұл екі полюс. Біз кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс деген сұраққа жауап табуға тырысқан жоқпыз. Отбасы мен ондағы қарым-қатынастың маңыздылығы жайлы сыр шертуге тырыстық.
Азаттық: Фильмді саяси пікіріңіз ретінде қабылдауға бола ма?
Нариман Әлиев: Жоқ. Оқиға қазіргі заманда өрбігендіктен фильмде әлеуметтік-саяси ахуал көрсетілгені түсінікті. Бірақ бірінші кезекте бұл әкесі мен баласы туралы оқиға. Кино – бұл саясатты «сөйлетуге» толық мүмкіндік беретін құрал емес, бұған қоса туынды кинематография саласынан әрі қарай аспайды. Кино бірінші кезекте эмоция сыйлауы керек. Ал саяси памфлет эмоция тудырмайды. Сондықтан бұл маған қызық емес. Көрерменге татар деген қандай ұлт, олар қалай өмір сүреді және олардың қандай құндылықтары бар дегенді жеткізгім келеді.
Азаттық: Сіз Сергей Лозницаның «Менің бақытым» фильмін көрдіңіз бе?
Нариман Әлиев: Иә.
Азаттық: Бұл саяси фильм бе?
Нариман Әлиев: Жоқ, әрине.
Азаттық: Бұл фильм 2010 жылы Канн фестиваліне Украина атынан қатысты және оны сол кезде Ресейге қарсы түсірілген саяси памфлет деп атады.
Нариман Әлиев: Онда тұрған не бар? Кез келген фильмге қалаған кінәңізді артуға болады. Адам біреуге ұнамайтын мәселе туралы кино түсірсе, бұл фильм біреудің беделін түсіру мақсатында түсірілді дегенді білдірмейді. Кино мәселені қозғайды, бірақ жауап бермейді. Суретші – жолды білмейтін, бірақ бағытты шамалай алатын адам. Бар болғаны осы. Сергей Лозница – кейде өте ауыр қабылданатын өзекті әлеуметтік тақырыптарды көтеретін режиссер.
Азаттық: Қазір Қырым татарларының жағдайы қалай?
Нариман Әлиев: Мен бұл сұраққа жауап бере алмаймын. Өз халқымның тағдырына баға бере алмаймын. Қырым татарларының позициясы мен көзқарасын білдіретін межлис органы бар. Бірақ оны мен жасай алмаймын.
Азаттық: Бір сұхбатыңызда «Қырым –Украинаның бір бөлігі, ол кері қайтарылады және бұл қазіргі таңда Қырым татарларының алдында тұрған негізгі міндет» депсіз.
Нариман Әлиев: Бірінші кезекте украиналықтар алдында тұрған міндет. Халықаралық заңдар бар, Украина Конституциясы бар. Украина азаматы ретінде оның негізгі заңына бағынамын. Ол заңда Қырым Украинаның бөлігі емес деп жазылмайынша, Қырым татарлары Украина құрамында болғысы келмейтінін кесіп айтпайынша, мен ешқандай өзгерістерді мойындамаймын.
Азаттық: Совет одағына қалай қарайсыз?
Нариман Әлиев: Мен оны көрген жоқпын.
Азаттық: Иә, бірақ пікіріңіз бар шығар?
Нариман Әлиев: Тарихты сезімдерге сүйеніп бағалауға болмайды, деректерді білу керек. Сондықтан Совет одағына баға бермеймін.
Азаттық: Мысалы, сізге дейін өмір сүрген Гитлер бар. Оған баға беру мүмкін ғой?
Нариман Әлиев: Мен оған да баға бермеймін. Менің ойымша, өзім аса жақсы білмейтін тақырыптарда ой айтпағаным дұрыс.
«Оралу» фильмі
Қырым татар режиссері Нариман Әлиевтің тұңғыш толық метражды фильмі. Жас режиссер бұған дейін «Қырым оқиғалары» деп аталатын қысқа метражды фильмдер трилогиясымен де танылған. Режиссердің соңғы фильмі 66-шы халықаралық Берлин кинофестивалінде (Берлинале) жақсы баға алды. Украин тіліндегі «Оралу» фильмі 2018 жылы Украинада түсірілді. Фильм 2019 жылғы Канн кинофестивалінің «Ерекше көзқарас» бағдарламасына енген.