Исфаханда тұратын этникалық қазақ Хаким Назар – Ауғанстан азаматы. 1980 жылдары совет-ауған соғысы кезінде ата-анасы Иранға қоныс аударып, босқын мәртебесін алған. Алматыға жеткен Хаким Назар Азаттық радиосына келіп Иранда тұратын Исфахан қазақтары туралы әңгімелеп берді.
Сұхбаттың аудио нұсқасы:
Your browser doesn’t support HTML5
Ирандағы босқын қазақ Хаким Назар
Азаттық: – Хаким, Иранның қай жерінде туып өстіңіз?
Хаким Назар: – 1988 жылы Иранның Исфахан қаласында туып өстім. 12 жылдық қана білімім бар. Одан әрі оқуға мүмкіншілік болмады. Себебі, менің әкем осыдан 35 жыл бұрын шамасында, нақтырақ айтсақ ауғандар мен орыстардың соғысы кезінде, Ауғанстаннан қашып Иранға барған екен. Сол кезде оларға босқын мәртебесін берген. Сол себепті Иранда тусам да, мен әлі ауған азаматы болып саналамын. Мектеп бітіргеннен кейін құрылыста қара жұмыс жасадым. Ол жақта (Иранда – ред.) босқындар тек қара жұмыс істейді. Басқа жақсы қызметтерге баруға заңмен тыйым салынған. Жеке кәсіппен де айналыса алмайсың. Қиындау. Үкіметтік жұмыстарға мүлдем бара алмайсың.
Азаттық: – Не себепті?
Ұлттар фестиваліне қатысып жатқан Иран қазақтары. Иран, 2005 жыл. (Көрнекі сурет)
Хаким Назар: – Ол жерде үкіметтік жұмыстармен немесе басқа да лауазымды қызметтермен тек Иран азаматтары айналысады, ал қара жұмыстарды сырттан келген босқындарға заңмен міндеттеп қойған. Бізге (ауғанстандық босқындарға – ред.) тек Иранда тұруға, оқуға, көшеге шығуға рұқсат етілетін ықтияр хат берген. Егер Ауғанстанда жағдай жақсарса, бізді бірден кері қайтарып жібереді. Сол үшін Иран азаматтығын бермей отыр. Және бір айтарым – біз Ауғанстан азаматы ретінде Ираннан басқа шет елге шыға алмаймыз.
Азаттық: – Исфахан – Ирандағы қазақтар аз тұратын жерлердің бірі. Шамамен қанша қазақ бар?
Ол жерде үкіметтік жұмыстармен немесе басқа да лауазымды қызметтермен тек Иран азаматтары айналысады, ал қара жұмыстарды сырттан келген босқындарға заңмен міндеттеп қойған.
Хаким Назар: – Исфаханда мен білетін, танитын қазақтар – 30 отбасы. Олардың көбі - оқи алмаған, балалары Иранда өскен адамдар. Сол 30 отбасының ішінен Қазақстанға келуге ниет еткен мен ғана болдым. Қазақстанға келіп, жақыннан көрейін. Жағдайды Ирандағы қазақтарға айтып берейін. Оларда бәлкім көшіп келетін шығар деп, бір ай бұрын шамасында Қазақстанға келдім.
Азаттық: – Ауғанстандық босқын қазақтарға Иран үкіметі баспана берген бе? Олар қандай жағдайда тұрады?
Хаким Назар: – Жоқ. Оларға баспана да, үй салуға жер де берілмейді. Біз үйді жалға алып тұрамыз.
Иран қазақтарының келін түсіру тойы. Иран, 1978 жыл. Суреттің авторы - Мансұр Киай.
Азаттық: – Исфаханда 30 қазақ отбасы тұратынын айттыңыз. Мектепте парсы тілінде оқыпсыз. Бірақ қазақшаңыз жақсы екен. Осының себебін айтыңызшы?
Хаким Назар: – Оның сыры – өз тілімді құрметтегенім. Әке-шешем үйде қазақша сөйлейді. Сондықтан қазақшаны білеміз. Бірақ 12-15 жастағы жастар парсыша араластырып немесе парсыша сөйлейді. Қазақша білмейтіндер де бар.
Азаттық: – Исфахан қаласынан Қазақстанға қоныс аударып жатқан жалғыз қазақ екенсіз. Құжатты азаматтық алу үшін бе әлде тек ықтияр хат алу үшін жинап жүрсіз бе? Құжат жинауда кедергілерге кездесіп жүрген жоқсыз ба?
Егер Қазақстанда қала алмасам, онда артымда қалған 30 үйдің де үміті өшеді. Себебі олар менен жақсы жаңалық күтіп отыр.
Хаким Назар: – Мен Иранда жүрген кезде интернет арқылы осы Алматыда тұратын бір қазақпен танысқан едім. Алғаш Алматыға келгенде сол кісі мені қарсы алып, Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан қаласында тұратын, осыдан біраз жыл бұрын Ауғанстаннан көшіп келген бір қазақпен таныстырды. Қазір сол кісінің үйіне тұрақты тіркеуге тұрмақшымын. Ол кісі келісімін берді. Түркістан қаласының көші-қон полициясы сотталмағаным туралы анықтама алып келуімді талап етіп отыр. Құжаттарды ықтияр хат алуға жинап жатырмын. Алматыдағы Ауғанстанның бас консулдығына бардым. Олардың айтуынша, уақыт керек, бір жарым айда дайын болады екен. Өйткені олар оны поштамен жібереді. Ал ол жақта компьютер жоқ. Қолмен жазып, қайтадан поштамен жібереді екен. Ал осылай шығарда Кабулден үш айлық виза алып, Қазақстанға келдім. Егер оны күтіп отырсам, визамның уақыты бітіп кетеді екен. Егер Қазақстанда қала алмасам, онда артымда қалған 30 үйдің де үміті өшеді. Себебі олар менен жақсы жаңалық күтіп отыр.
Азаттық: – Иранда туып өсіпсіз. Ал сотталмағаныңыз туралы қағазды Ауғанстаннан сұратып отырсың. Осы жерін таратып өтіңізші?
Егер Иран үкіметі менің Қазақстанға кетіп қалғанымды білсе, онда қалған ата-анама қысым көрсетуі мүмкін.
Хаким Назар: – Иә, менің қолымдағы құжатта Ауғанстан азаматы деп көрсетілген. Сондықтан мен ол қағазды Ауғанстаннан алдыруым керек. Ал Иран заңы бойынша менің Қазақстанға кетуге хақым жоқ. Сол себепті мен әуелі Ираннан Ауғанстанға жұмыс іздеп кеткен адам ретінде шығып кеттім де, Кабул арқылы Дубайға ұшып бардым. Дубайдан Қазақстанға келдім. Егер Иран үкіметі менің Қазақстанға кетіп қалғанымды білсе, онда қалған ата-анама қысым көрсетуі мүмкін. Себебі мен заң бұзып отырмын.
Азаттық: – Оралман мәртебесін (я Қазақстан азаматтығын) алу үшін сізді Иранның заңын бұзуға тәуекел еткізген не себеп? Тарихи отаныңыздан не күтесіз?
Хаким Назар: – Ол жақта былайша айтқанда қорлықпен өмір сүріп жүрміз. Оған қоса, мені осында сүйреген - Қазақстанға деген махаббатым. Құжат жинауда қиыншылық болатынын білдім. Бірақ соны біле тұра келдім. Ал көп адам осындай қиыншылықтардан қорқып келмейді.
Азаттық: – Азамат атансаңыз қайда оқығыңыз, немен шұғылданғыңыз келеді?
Хаким Назар: – Техника саласына жақынмын. Болашақта техникалық мамандықтардың бірінде оқысам, тым болмағанда көлік жөндейтін маман болып шықсам деп армандаймын.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рахмет!